Құрамы мен құрылымы Дайындаған: Жетекші: Қала, 2023 жыл
Кәсіпорынның айналым құралдарының құрылымы, нормалануы және қолданылуы
жүктеу/скачать 41,41 Kb.
|
| 1.2 Кәсіпорынның айналым құралдарының құрылымы, нормалануы және қолданылуы
Айналым құралдарының құрамы мен құрылымы. Кәсіпорынның айналым құралдары материалдық және құндық нысандарға ие. Шаруашылық қызметті жоспарлау және есепке алу практикасында айналым қорларының құрамына мыналар кіреді: өндірістік қорлар; аяқталмаған өндіріс және өз өндірісінің жартылай фабрикаттары; болашақ кезеңдердің шығындары. Өндірістік қорлар айналым құралдарының көп бөлігін құрайды. Оларға мыналар жатады: шикізат, негізгі және қосалқы материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, Отын және жанармай, ыдыстар, жөндеу бөлшектері мен тораптары, құнды емес құралдар, шаруашылық керек-жарақтары және басқа да заттар, сондай-ақ тез тозатын ұқсас заттар. Аяқталмаған өндіріс-бұл өңдеу (қайта өңдеу) кәсіпорынмен аяқталмаған Еңбек заттары. Олар тікелей жұмыс орындарында немесе бір жұмыс орнынан екіншісіне тасымалдау процесінде. Жеке өндірістің жартылай фабрикаттарына кәсіпорынның осы өндірістік бөлімшесінде толығымен өңделген (қайта өңделген), бірақ басқа бөлімшелерде одан әрі өңдеуді қажет ететін Еңбек заттары жатады (мысалы, соғу, штамптау, құю және басқа да дайындау өнімдері). Болашақ кезеңдердің шығыстары-бұл белгілі бір кезеңде жасалған, бірақ кейінгі кезеңдерде өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны есебінен өтелетін ақшалай шығындар. Оларға өндірісті дайындауға, жаңа өнімдер шығаруды игеруге, рационализациялауға, өнертапқыштыққа, ғылыми-техникалық және экономикалық ақпарат сатып алуға, мерзімді басылымдарға жазылуға және т. б. шығындар кіреді. Айналым құралдарының жекелеген элементтер мен жұмыс істеу кезеңдері (қорлар, аяқталмаған өндіріс, болашақ кезеңдердің шығыстары) тұрғысынан арақатынасы олардың өндірістік-технологиялық (кезеңдік) құрылымын сипаттайды. Ол бірқатар факторлардың әсерінен қалыптасады (өндіріс түрі, өнімнің ерекшеліктері және оны өндіру технологиясы, кәсіпорынды материалдық ресурстармен қамтамасыз ету шарттары және т.б.) және уақыт өте келе күрт ауытқусыз баяу өзгереді. Айналым құралдары құрылымының динамикасында белгілі бір тенденция бар: жалпы өндірістік қорлардың салыстырмалы мөлшері азаяды, ал аяқталмаған өндіріс пен болашақ кезеңдердің шығындары, керісінше, артады. Әр түрлі салалардағы кәсіпорындардағы айналым қорларының құрылымы өндірісті ұйымдастырудың нақты технологиялары мен формаларына, материалдық ресурстармен қамтамасыз ету шарттарына, оларға бағаларға және т. б. байланысты айтарлықтай айырмашылықтарға ие, осылайша айналым құралдарының жалпы көлемінің көп бөлігі: электр станциялары мен жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында-өндірістік қорлар (90% дейін); Машина жасау кәсіпорындарында-аяқталмаған өндіріс (өндіріс циклінің ұзақ болуына байланысты шамамен 40 %); өндіруші Индустрия кәсіпорындарында-болашақ кезеңдердің шығындары (40-50% және одан көп). Шығындарды нормалау. Кәсіпорынның шикізатқа және материалдық ресурстардың басқа түрлеріне қажеттілігін анықтау оларды тұтынудың белгілі бір нормаларына сәйкес жүзеге асырылады. Бұл нормаларды кәсіпорындардың өздері немесе олардың тапсырысы бойынша салалық ғылыми-зерттеу ұйымдары әзірлейді. Қолданылатын материалдық ресурстарды тұтыну нормаларының жүйесі соңғысының едәуір номенклатурасын қамтиды. Осы нормалардың түрлері мынадай жіктеу белгілері бойынша бөлінеді: а) мақсаты бойынша — шикізат, материалдар, энергия, Отын және т. б. шығын нормалары; б) қолданылу ауқымы бойынша — топтық (өнімнің бірдей түрлеріне) және жеке; в) қолданылу кезеңі бойынша-жылдық (ағымдағы жоспарлау үшін) және перспективалық; г) объектілерді нақтылау дәрежесі нормалау-егжей-тегжейлі және жеке; д) нормаланатын ресурстарды нақтылау дәрежелері — спецификацияланған (нақты параметрлері бар ресурстар түрлері бойынша) және жиынтық (неғұрлым тар номенклатурадағы ресурстар түрлері бойынша). Материалдық ресурстардың жекелеген түрлерінің шығынын нормалау белгілі бір ғылыми принциптерді сақтауды көздейді. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: прогрессивтілік, технологиялық және экономикалық негізділік, динамизм және нормаларды төмендету мүмкіндігін қамтамасыз ету. Материалдық ресурстардың белгілі бір түрін тұтыну нормасы-бұл ең озық технологияны және ең жоғары сапалы шикізатты (материалдарды) қолдануды ескере отырып, белгілі бір өндіріс жағдайында өнімді өндіруге жұмсалатын шығынның рұқсат етілген шекті мөлшері. Оның өзіндік құрылымы бар, яғни.жеке элементтердің арақатынасы, олар жиынтықта өнім бірлігіне материалдық ресурстардың белгілі бір түрін тұтынудың жалпы мөлшерін құрайды. Көптеген материалдар үшін ағын жылдамдығының құрылымы мыналарды қамтиды: пайдалы (таза) ағын; технологиялық қалдықтар мен шығындар; басқа ұйымдастырушылық-техникалық шығындар (тасымалдау, сақтау және т.б.). Шаруашылық тәжірибесінде материалдық ресурстардың шығынын нормалаудың үш негізгі әдісі қолданылады: аналитикалық-есептік, тәжірибелік-зертханалық және есеп беру-статистикалық. Ең прогрессивті, сөзсіз, технологияның және өндіріс технологиясының соңғы жетістіктерін қолдана отырып, норманың барлық элементтерін терең талдауға және техникалық-экономикалық негіздеуге негізделген аналитикалық-есептеу әдісі. Тәжірибелік-зертханалық әдісті қолдана отырып, тұтыну нормалары бірқатар тәжірибелер мен зерттеулердің көмегімен анықталады: ол негізінен көмекші материалдар мен құралдардың шығынын қалыпқа келтіру үшін қолданылады. Нормалаудың есептік-статистикалық әдісінің мәні өткен жылдардағы ресурстардың нақты жұмсалуы туралы есепті деректер негізінде шығыс нормаларын белгілеуден тұрады. Оны практикалық қолдануға тек ерекшелік ретінде рұқсат етіледі-болжамды есептеулер үшін, сондай-ақ құнды емес және сирек қолданылатын материалдардың шығынын нормалау процесінде. Пайдалану тиімділігі. Кәсіпорындардың айналым құралдарының жекелеген элементтерін ұтымды және үнемді жұмсау маңызды экономикалық мәнге ие. Бұл халық шаруашылығының әртүрлі салаларында өнім өндіру үшін шикізатты, материалдарды, энергияны абсолютті тұтынудың үнемі артуымен, оның жалпы құнындағы материалдық шығындардың басым болуымен түсіндіріледі. Ресурстардың жекелеген түрлерінің абсолютті және үлестік шығындарының төмендеуімен сипатталатын материалдық ресурстарды үнемдеу шикізат пен материалдардың бірдей мөлшерінен қоғамдық еңбектің қосымша шығындарынсыз көбірек өнім өндіруге, тұтастай алғанда әр кәсіпорында өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Айналым құралдарын пайдалану тиімділігінің дәрежесін өлшеу үшін тиісті техникалық-экономикалық көрсеткіштер жүйесі бар. Бастапқы шикізатты өңдейтін салалардың кәсіпорындарында бастапқы шикізаттан дайын өнімді шығару немесе өндіру көрсеткіші (коэффициенті) қолданылады. Мысалы, түсті металлургия кәсіпорнында бұл көрсеткіш кеннен мыс өндіру коэффициенті, ал қант зауытында — қант қызылшасынан қанттың шығымы болып табылады. Халық шаруашылығының жекелеген салаларының кәсіпорындарында шикізат ресурстарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіші дайын өнімнің бірлігіне Шикізат шығыны болып табылады. Мәселен, қара металлургия комбинаттарында (зауыттарында) бір тонна шойынға шикізат (темір кені, көмір коксы, флюс) шығысының көрсеткіші, ал минералды тыңайтқыштар өндіретін кәсіпорындарда — бір тонна суперфосфатқа күкірт қышқылының шығыны және т. б. қолданылады. Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында осы мақсатта материалдарды пайдалану коэффициенті қолданылады, яғни өнімнің таза салмағының (массасының) құрылымдық материалдың нормасына немесе нақты шығынына қатынасы. Материалдардың жекелеген түрлері үшін материалдың ауданын пайдалану коэффициенті (парақты илемдеу, мата, былғары), материалдың көлемін пайдалану коэффициенті (ағаш) сияқты көрсеткіштер есептеледі. Айналым құралдарын неғұрлым тиімді пайдалану ең алдымен шикізатты, материалдарды, отынды, электр энергиясын үнемдеу бойынша нақты міндеттерді шешуді көздейді. Материалдық ресурстарды үнемдеу көздері мен жолдарын ажырату әдеттегідей. Үнемдеу көздері ресурстарды үнемдеуге қол жеткізуге болатындығын, ал үнемдеу жолдары нақты қандай іс — шаралар арқылы материалдық ресурстардың белгілі бір түрлерін қалай үнемдеуге болатындығын көрсетеді. Материалдық ресурстарды үнемдеуге бағытталған мүмкін болатын іс-шаралардың барлық жиынтығынан өндірістік-техникалық және ұйымдастырушылық-экономикалық бөлектеу керек Материалдық ресурстардың маңызды түрлерін тиімді пайдалану деңгейін арттырудың ең үлкен резервтері шикізатты кешенді өңдеумен және қайталама ресурстарды кеңінен қолданумен байланысты. Шикізатты кешенді қайта өңдеу-бұл оны өнеркәсіптік қайта өңдеу процесі, оның нәтижесі барлық пайдалы компоненттерді бастапқы шикізаттан өндіру және оларды, соның ішінде технологиялық қалдықтарды толық пайдалану болып табылады. Шикізатты кешенді өңдеудің экономикалық орындылығы бастапқы шикізатта кездесетін ілеспе өнім деп аталатын үлкен құндылыққа байланысты. Мысалы, табиғи газ өндіруде ілеспе өнімдер конденсаттар, гелий, күкірт болып табылады; мұнай-жанғыш газ, күкірт йод, бром; мыс, мыс-колчедан және мыс-мырыш кендері-мырыш (7% - ға дейін), темір (30% - дан астам), күкірт (45% - ға дейін), сондай-ақ қорғасын, кобальт, молибден, алтын, күміс және басқа да металдар олардың тиімді өндірілуін қамтамасыз ететін мөлшерде. Өндірілетін өнімнің жалпы көлеміндегі ілеспе өнімдердің едәуір бөлігі халық шаруашылығының тиісті салаларының кәсіпорындарында бастапқы шикізатты кешенді өңдеудің экономикалық орындылығын көрсетеді. Мысалы, әртүрлі химиялық өнімдер өндірісінің 30%-дан астамы түсті және қара металлургия кәсіпорындарына, 10% целлюлоза-қағаз өнеркәсібі кәсіпорындарына бағытталған. Қайталама материалдық ресурстар-бұл шикізаттың (материалдардың) қалдықтары, өндіріс және тұтыну қалдықтары, оларды өндіріс үшін қайта пайдалануға болады. Түзілу негізінде олар екі негізгі топқа бөлінеді — өндіріс қалдықтары және тұтыну қалдықтары. Өндіріс қалдықтарына мыналар жатады: бастапқы тұтыну құнын едәуір жоғалтқан шикізат пен материалдардың қалдықтары (материалдардың қалдықтары, металл жоңқалары, пайдаланылған катализаторлар, техникалық май, меласса бардасы, торт, от және т. б.), технологиялық тұрғыдан сөзсіз болып табылатын шикізатты өңдеудің жанама және ілеспе өнімдері (шлактың әртүрлі түрлері,лигнин, ілеспе газ, бос жыныс және т.б.). Тұтыну қалдықтары өндірістік (өндіріс құралдарының әртүрлі толық тозған элементтері — сынықтар, резеңке, контейнерлер және т.б.) және тұрмыстық (тұрмыстық тұтынудың жарамсыз заттары, тозған аяқ киім мен киім, макулатура және т. б.) болып табылады. Көлемі мен құндылығы бойынша өнеркәсіптік өндіріс үшін әр түрлі «қайталама» металдар амортизациялық сынықтар түрінде және айналымдағы металл деп аталады (металл чиптері, Құю өндірісінің қалдықтары). Болат балқыту өндірісінің жалпы материалдық-шикізат балансындағы олардың бір бөлігі 45% - дан асады. Бұл әсіресе тұрмыстық қалдықтарға қатысты. Мысалы, қағаз бен картон жасауға арналған шикізаттың жалпы көлеміндегі қағаз макулатураның үлесі қазіргі уақытта 20% - дан сәл асады, бұл Технологиялық мүмкін және экономикалық тұрғыдан тиімді деңгейден 2-2,5 есе төмен. жүктеу/скачать 41,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|