Редакциялық кеңес: Т. Құлыбаев kazenergy қауымдастығының Төрағасы Ж. Сәрсенов

каспий 

бәтуаластығын 

барлау

КСРО ыдырағаннан кейін Каспий теңізінің құқықтық 

мәртебесін анықтау сұрағы «каспийлік бестік» 

мемлекеттері арасындағы саяси қайшылық  салдарынан 

қисынды  түрде аяқталмай қалды. Проблемалар бәрінен 

бұрын оны теңіз немесе көл деп тануда жатыр еді, бұл 

халықаралық құқық негізінде Каспийді шектеуге түрлі 

тәсілдерге әкелді.

Атап айтар болсақ, Каспийдің Құрлықішілік су қоймасының 

әлемдік теңізбен байланыспайтын ерекшелігінен теңіз 

құқығы бойынша БҰҰ Конвенциясының нормаларын 

толықтай қолдану мүмкін емес еді. Осы орайда 

мемлекеттер Каспий теңізінің бай биологиялық және 

энергетикалық ресурстары бойынша бір жақты аумақтық 

шегінуіне дайын емес бола отырып, өздерінің ұлттық 

қызығушылықтарын басшылыққа алды.

2007  жылғы  тегерандық  саммиттен 

кейін  Каспий  бойынша  мемлекета-

ралық келіссөздердің белсендірілуі-

не  қарамастан,  Каспий  маңындағы 

елдер  бүгінгі  таңда  осы  су  қойма-

сын  бөлу  нақты  бөлу  мен  бірігіп 

пайдалану  ұстанымдары  бойынша 

өзара  тиімді  ымыраға  келе  алма-

ды.  Каспий  мен  оның  ресурстарын 

«әділетті»  бөлу  формуласы  әлі  та-

былған  жоқ  десе  де  болады.  Атап 

айтсақ,  халықаралық  құқық  көзқа-

расы тұрғысынан терминологиялық 

қағидаға сай ажыратылатын Каспий 

–  теңіз  немесе  көл  болып  табыла-

тыны  заң  тұрғысында  шешілмеді. 

Тек  солтүстік  бөлігі  бойынша  ғана 

аздаған проблема шешімін тапты.

Қиындықтың  болуы  көрнекі  түр-

де  ұзаққа  созылған  келіссөздердің 

соңғы  олқылығына  қол  жеткізу 

көзқарасы тұрғысынан айтарлықтай 

болжалдар жүктелген Каспий маңы 

елдерінің СІМ басшыларының өткен 

жылғы  шілде  айының  ортасында 

Астанада болған кездесуінде көрініс 

тапты.  Оның  үстіне,    Каспий  маңы 

мемлекеттері басшыларының Бесін-

ші саммитін кейінге шегеру жоспар-

ланды, ол алдында белгілі болған-

дай  биыл  емес,  келесі  2017  жылы 

Астанада өткізіледі деп күтілуде. Ол 

уақытқа дейін ағымдағы жылғы қы-

ркүйек-қазан айларында екі жұмыс 

тобының  кездесуі  –  Тегеран  мен 

Ашхабадта  өткізілмекші,  одан  соң 

министрлер  деңгейінде  бесжақты 

келіссөздер жүргізіледі.  

Болашаққа сенім мол

Сонымен  қатар,  жоғары  деңгей-

де  орын  алған  соңғы  жылдардағы 

кездесулердің  сақталған  нәтиже-

лері  каспийлік  күн  тәртібіндегі  ке-

лешекте  шолу  жасалған  келісілме-

ген  сұрақтардың  басым  көпшілігін 

кепілдендіріп  шешу  үшін  жақсы 

негіз  болды.  Оның  маңызы  Каспий 

маңындағы мемлекеттердің барын-

ша  тығыз  қауымдастығын  арттыру 

қажеттігі  мен  орын  алған  қара-

ма-қайшылықтарды  бірінен  соң 

бірін  жоюдан  тұрады.  Қамтылған 

тараптар қандай да бір біртарапты 

саясм  демарш  немесе  күш  көрсе-

туден  бас  тарта  оытырып,  сонадй 

ауқымды  проблемаға  айтарлықтай 

өлшемді тәсілдерін көрсетті.

Барлық  Каспий  маңы  мемлекет-

терінің  қызығушылықтарын  то-

лықтай  есепке  алмай,  келіссөз 

процесін  шектен  тыс  жылдамда-

ту  жағымсыз  даулы  жағдайдың 

орын  алуына  және  күтілмеген  ши-

еленістің  көбеюіне  алып  келетін 

қолайсыз  сценарий  ретінде  қара-

стырылады.  Бұл  орайда  тек  ка-

спиймаңы  елдері  Каспий  теңізіне 

қатысты  оның  биологиялық  және 

энергетикалық  қорларын  пайда-

лану  бойынша  ерекше  құқыққа  ие 

деген  пікір  біржақтылығы  бақыла-

нады.

Қазақстан,  Иран,  Ресей,  Әзірбай-

жан  мен  Түркіменстанның  бірле-

скен  саяси  өтініштеріне  қарасақ, 

«каспиймаңы 

бестігі»  аймаққа 

сыртқы  ойыншыларды  жіберуге 

құлықсыз  және  Каспийден  өзге 

халықаралық  субъектілердің  қа-

рулы  күштерін  көргісі  келмейді. 

Қазақстан, Иран, Ресей, Әзірбайжан мен Түркіменстанның 

бірлескен саяси өтініштеріне қарасақ, «каспиймаңы бестігі» 

аймаққа сыртқы ойыншыларды жіберуге құлықсыз және 

Каспийден өзге халықаралық субъектілердің қарулы күштерін 

көргісі келмейді.

аналитика

64

№4 (77), 2016

KAZENERGY

65

KAZENERGY

Оның үстіне, бүгінгі таңда де-факто 

құқықтық  мәртебесінің  реттелмеуі 

аймақтық мемлекеттерге Каспийдің 

энергетикалық ресурстарын меңге-

руге кедергі болмайтыны парадокс 

емес.

Аталған  мәнмәтінде  2017  жылы 

Астанада  каспиймаңы  елдері  бас-

шыларының  Бесінші  саммиті  бай-

ланысын 

жалғастырады 

деген 

үлкен үміт жатыр. Қолдағы бар де-

ректерге  сәйкес,  Каспий  теңізінің 

құқықтық  мәртебесі  туралы  Кон-

венция  ережелерінің  басым  бөлігі 

іс жүзінде келісілген, бұл «каспий-

маңы  бестігінің»  Астаналық  сам-

митінде  оның  қабылдануы  әбден 

мүмкіндігіне  жол  ашады.  Маңызды 

сұрақ  жалпы  саяси  ерікті  білдіруге 

оның  басшылары  дайын  ба  деген 

сұрақта жатыр.

Қазақстан  Республикасы  Прези-

денті  Нұрсұлтан  Назарбаевтың 

ықпалды  саясаткер  ретіндегі  қа-

білетін Каспий бойынша Қазақстан 

Ресей  арасында  Каспий  теңізінің 

солтүстік  теңізінің  солтүстік  бөлі-

гінің  түбін  жер  қойнауын  пайдала-

нуға  егеменділік  құқықты  жүзеге 

асыру  мақсатында  шектеу  туралы 

Келісім  жасалынса,  ал  2002  жылы 

мамыр  айында  аталған  Келісімге 

хаттама жасалды.

2001  жылы  қарашада  және  2003 

жылы  ақпан  айында  Әзірбайжан-

мен Каспий теңізі түбін шектеу ту-

ралы  Келісімге  және  сәйкесінше 

оған хаттамаға қол қойылды. 2003 

жылы  мамыр  айында  Қазақстан, 

Әзірбайжан  мен  Ресей  арасында  

Каспий  теңізі  түбінің  іргелес  түп-

терін шектеу желісінің торабы тура-

лы Келісім жасалынды. 2014 жылы 

желтоқсанда Түркменстанмен 2015 

жылы  жазда  күшіне  енген  Каспий 

теңізі  түбін  шектеу  туралы    екі-

жақты Келісімге қол қойылды. Одан 

бөлек,  Астраханда  өткен  алдыңғы 

саммите  каспиймаңы  мемлекеттері 

жалпы  Каспийдің  қалған  аквато-

рийін  жалпы  су  кеңістігі  ретінде 

сақтай  отырып,  ұзақтығы  25  теңіз 

милін құрайтын (ұзақтығы сәйкесін-

ше  15  және  10  миль  егемен  және 

ерекше  балық  аулайтын  аймақты 

қосқанда) ұлттық аймақ анықтама-

сы туралы Н. Назарбаевтың баста-

масын қолдады. 

  Каспиймаңы  мемлекеттерінің  сы-

ртқы  істер  министрі  орынбаса-

ры  деңгейінде  Каспий  теңізінің 

құқықтық  мәртебесі  туралы  Кон-

венцияны  жасау  бойынша  Арнайы 

жұмыс  тобы  пішініндегі  талассөз 

бірнеше  негізгі  аспектілер  бойын-

ша  жалғасуда.  Атап  айтар  болсақ: 

Каспий  теңізі  түбіні  шектеу  әдісте-

месінің техникалық аспектілері; Ка-

спий теңізі түбі бойынша байланыс 

төсемесі  шарттары;  навигацияны 

қамтамасыз ету сұрақтары; транзит 

сұрақтары.

Түбін  шектеу  туралы  сұрақ  жоға-

ры  деңгейде  саяси  келісімді  талап 

ететін аса проблемалы бағыт боылп 

қалып отыр. Сондай-ақ, ірі сектор-

лық келісімдерді, соның ішінде, са-

уда-экономикалық  әріптестік  пен 

тасымал  саласында,  сондай-ақ, 

Каспийдегі әскери оқиғалардың ал-

дын алу келісімін жасау қажеттілігі 

айтылды.

 

Иран барлығына қарсы

Негізгі тежеуші фактор бұрынғыдай 

Иран  болып  отыр,  себебі  қалған 

төрт  мемлекет  Каспийді  бөлуге, 

соның  ішінде,  1982  жылғы  теңіз 

құқығы  бойынша  Конвенцияның 

базалық  ұстанымдары  негізінде 

жалпы  бірыңғай  тәсілдерді  ұстану-

да.

Ең  қысқа  жағалаулық  желісі  бар 

мемлекет бола отырып, Иран «кон-

доминимум»  (оның  жер  қойнауын 

қосқанда)  негізінде  жалпы  иелікті 

лоббилендіруін  жалғастыру,  ал  ең 

болмағанда өзі үшін – су қоймасы-

ның  түбін  20-пайызға  тең  ұлттық 

үлесті бөлуде. Бұл бөлудің түрлен-

дірілген  ортаңғы  желісі  ұстанымы 

ол  аймақты  барлығынан  аз  етеді 

–  каспийлік  шельфтің  көмірсутекті 

қорларының  негізгі  бөлігіне  қол-

жетімділіктен іс жүзінде айыра оты-

рып,  Каспий  түбінің  13%-ға  жуық 

аумағына тең. 

Иран  тарапы  «каспийлік  бестіктің» 

барлық  шеңберінен  тыс  келісілген 

құқықтық  мәртебені  реттеу  бой-

ынша  қандай  да  бір  келісімді  аса 

сақтықпен  қабылдап,  ресми  мой-

ындаудан бас тартып отыр. Соның 

ішінде,  оларға  Тегеран  оның  ұлт-

тық  қызығушылықтарына  қысым 

жасау  ретінде  Тегеран  жайғасып, 

Қазақстанның  Ресеймен,  Әзір-

байжанмен,  Түркменстанмен  Ка-

спий теңізінің түбін шектеу туралы 

келісімі жатқызылады.

Ирандық саясаты,  былай алып қа-

расақ,  бұрын  жасалған  екіжақты 

келісімдерді қайта қарау керектігін, 

сондай-ақ,  түрлендірілген  орташа 

желі  ұстанымынан  бас  тарту  қа-

жеттілігіне саяды. Бұл келісссөздер 

бойынша  Иранның  әріптестерінің 

көңілінен шықпайтыны анық. Бұрын 

кеңестік-ирандық  келіссөздерімен  

белгіленген  құрлықішілік су қойма-

сы ретіндегі Каспий теңізінің мәрте-

бесі заңды рәсімделген теңіз шека-

расын  қамтыған  жоқ,  ал  тараптар 

Астарачай  (Әзірбайжан)  –  Га-

сан-Кули (Түркменстан) желісі бой-

ынша  шартты  шекараны  ұстанды. 

Көрсетілген  жағдай  келіссөздер-

де  жағымсыз  әсер  етіп,  Тегеранға 

өзінің  аумақтық  талаптарын  кеңі-

нен түсіндіруге мүмкіндік береді.

Қазақстан  ирандық  талаптармен 

келіскен жағдайда бөлген кезде Ка-

спий  түбінің  10%-дай  ұлттық  үле-

ске  тең  мөлшерін  (түрлендірілген 

орташа  желіні  пайдаланғанда  қа-

зақстандық  үлес  29,6%-ды  құрай-

ды) жоғалта отырып, көп шығынға 

ұшырайды. 

  Каспий  мұнай-газ  кен  орында-

рын    кең  ауқымда  өндірмей,  Иран 

Каспийдің  мәртебесін  реттеу  мен 

оның түбін шектеу бойынша соңғы 

шешімдер қабылдауды саналы түр-

де кейінге қалдыруда. Сол арқылы 

өзге  қамтылған  мемлекеттер  тара-

пынан  жаңа  шегінімге  қол  жеткі-

зеді. Ирандық тәсілді қалған келіс-

сөз  қатысушыларының  шынайы 

қабылдамауына  қарамастан,  іс 

жүзінде  Тегеран  оны  дипломати-

ялық  жоспарда  «ерекше  пікірмен» 

оқшаулауда. 

 

Шиеленістік жағдайлар

Осындай  біржақты  тәсіл  бәрінен 

бұрын  ирандық  талапты  Каспийде 

Әзірбайжан  және  Түркменстан  өн-

діретін мұнай-газ кен орындарының 

қатарында сақтап қалуды білдіреді. 

Осы орайда, Ашхабад пен Баку ара-

сында  сондай-ақ,  жеке  мұнай-газ 

кен орындарын, бәрінен бұрын Сер-

дар/Кяпаз блогын иелену бойынша 

өзара келіспеушілік туындуаы мүм-

кін,  десек  те,  2008  жылы  оны  бір-

лесіп  пайдалаун  туралы  келіссөз 

жүргізілген болатын. 

Соңғы  жылдары  ашық  алауыз-

дықтың  жоқтығына  қарамастан, 

тараптар  мен  саясаткерлер  даулы 

мұнай-газ  кен  орындарының  иелі-

гіне  байланысты  сұрақтарды  рет-

теген  жоқ.  1990-жылдардың  соңы 

2000-жылдардың  ортасында  бұл 

ішкі күштерді қамтыған ашық әске-

ри  қақтығысты  тудырып,  бірнеше 

ірі оқиғаға себеп болуы мүмкін еді. 

Каспийдің құқықтық мәртебесін ше-

шуді ұзаққа созу оқиға өршіген то-

рыққан жағдайларда бүкіл аймақты 

тұрақсыздандыратын  шиеленістік-

тің жаңа толқынын тудыруы әбден 

мүмкін. 

  Каспийдің  шешілмеген  құқықтық 

мәртебесі  іс  жүзінде  келешекте 

көзге  түсерлік  құбыр  желісі  жоба-

ларын жүзеге асыруды, соның ішін-

де, жеке каспиймаңылық және ба-

тыс  мемлекеттері  лоббилендіретін 

Транскаспийлік  газ  құбырын  жүзе-

ге  асыруды  бөгейтіні  анық.  Бүгінгі 

таңда құбыр желілерінің құрылысы 

бойынша  бәтуаластық  табылған 

жоқ. Ресей мен Иран жолда тұрған 

экологиялық  қатерлерді  сылтау 

етіп  біртарапты  тәртіппен,  бүкіл 

каспиймаңылық 

мемлекеттердің 

ресми келісімін алмай Каспий түбіне 

құбыр желілерін салудың қандай да 

бір мүмкіндігін қабыл алмай отыр.

Оның  үстіне,  Түркменстан  каспий-

маңы  мемлекеттерінің  осындай 

инфрақұрылымдық жобаларды жү-

зеге  асыру  қажеттілігін  өздігінен 

анықтаудың  егемен  құқығы  тура-

лы  жоғары  деңгейде  тұрақты  түр-

де еске салып, бұл сұрақ бойынша 

ымыраға келуге дайын емес. Ашха-

бадқа  Түркменстанды  TANAР  жүй-

есіне өз шарттарымен қосуға әлеу-

етті  түрде  қызығушылық  танытқан 

Баку  қолдау  көрсетуде  (Әзірбай-

жанда  газ  құбырының  2-ші  саты-

сында  жүзеге  асырған  жағдайда 

оны толтыру үшін жеткілікті ресур-

стық базаның жоқ екендігін есепке 

ала отырып). 

Каспийдің  құқықтық  мәртебесін, 

бәрінен бұрын бәрін қамти алатын 

конвенцияны  қабылдау  арқылы 

реттеу,  каспиймаңы  мемлекет-

терінің бүкіл құқығы мен міндетте-

месін толық анықтауға, өзара тиімді 

әріптестікті кеңейту үшін жаңа мүм-

кіндіктер  ашуға  әкелетін  еді.  Бұл 

ұзақ мерзімді аймақтық тұрақтылық 

пен  қауіпсіздіктің  нығаюына  себеп 

болары сөзсіз.  

Соңғы жылдары ашық алауыздықтың жоқтығына қарамастан, 

тараптар мен саясаткерлер даулы мұнай-газ кен орындарының 

иелігіне байланысты сұрақтарды реттеген жоқ.

астанасында  тарихи  шешім  қабыл-

дауға  әсер  етуі  мүмкін.  Оның  үсті-

не, дипломаттар Астана саммитінде 

келіссөздердің сәтті аяқталатынына 

сенімді. 

Қазақстанның теңгерімді 

саясаты  

Келіссөз  процесі  барысында  Қа-

зақстан  басынан  бастап  транзит 

пен  теңізде  жүзу  бостандығын 

жақтай  отырып,  Каспий  мемлекет-

теріне  қатысты  барлық  елдердің 

қызығушылықтарын есепке алатын 

ымыралық  тәсілдің  жақтаушылары 

болып  табылғанын  есепке  алған 

жөн.

Қазақстан  де-юреде  акваторияны 

жалпы  қолдануға  қалдыра  оты-

рып,  түрлендірілген  ортаңғы  желі 

деп аталған ұлттық секторға Ресей, 

Әзірбайжан  және  Түркменстанмен 

Каспий  түбін  шектеу  туралы  ұста-

нымын  үйлестірді.  Атап  айтсақ, 

1998 жылы шілдеде Қазақстан мен 

66

№4 (77), 2016

KAZENERGY

67

KAZENERGY

альтерНатиВНая 

эНергетика: 

трансформация 

рынка

в настоящее время во всем мире наблюдается 

повышенный интерес к использованию в различных 

отраслях экономики возобновляемых источников 

энергии (виЭ). Это связано с происходящими 

изменениями в энергетической политике 

мировых держав, где определяющее значение 

приобретает переход на энергосберегающие и 

ресурсосберегающие технологии.

C

олнечная, геотермальная и энер-

гетика  биомасс  в  последнее  де-

сятилетие были одними из самых 

быстрорастущих  отраслей  экономики 

в мире, со среднегодовым темпом ро-

ста не менее 5-6%.

Анализ  развития  ВИЭ  в  мире  за  по-

следнее  время  показывает,  что  ми-

ровыми лидерами по общей установ-

ленной  мощности  ВИЭ  являются  КНР 

(гидроэнергетика),  США  (геотермаль-

ная,  ветровая,  солнечная  термальная 

и биомасса) и Германия (сетевая фото-

электрическая).

Субсидии и инвестиции

Технологии  использования  возобнов-

ляемых  источников  энергии,  которые 

являются одним из важнейших компо-

нентов низкоуглеродных энергоресур-

сов,  продолжают  быстро  развиваться 

по всему миру с помощью различных 

субсидий и инвестиций. 

Страны Европы хотят диверсифициро-

вать свой энергобаланс. Для этого они 

направляют на субсидирование возоб-

новляемой  энергетики  значительные 

объемы финансирования.

В  то  время  как  недавнее  снижение 

субсидий  для  солнечной  энергети-

ки  остановило  ее  рост,  объемы  роста 

ветровых  мощностей  значительно 

увеличиваются. Хотя в ЕС все еще нет 

эффективного  масштабного  решения 

непостоянства  выработки  энергии  из 

ВИЭ,  которое  бы  включало  аккумули-

рование  энергии,  и  решение  по  се-

тям,  объединяющим  энергосистемы 

стран-членов.

Лидерами  по  инвестициям  в  ВИЭ  в 

2015 году оказались преимущественно 

развивающиеся  страны  (55%  от  сово-

купного объема, на 19% больше пока-

зателей 2014 года), в том числе Индия 

(рост инвестиций на 22%), ЮАР (329%), 

Мексика  (105%)  и  Чили  (151%).  Хоро-

шие показатели роста также показали 

Марокко, Турция и Уругвай.

Тем  не  менее  абсолютным  лидером 

инвестиций уже который год остается 

Китай, вложивший $103 млрд в альтер-

нативную энергетику (на 17% больше, 

чем в 2014 году), что составляет поряд-

ка трети от общего объема вложений 

в  ВИЭ  в  мире.  Аналитики  подчерки-

вают,  что  ведущая  роль  быстроразви-

вающихся стран в секторе ВИЭ вызва-

на  необходимостью  введения  новых 

энергомощностей  для  покрытия  по-

требностей растущих экономик.

В  2015  году  инвестиции  в  альтерна-

тивную энергетику в США выросли на 

19%,  до  $44,1  млрд.  В  прошлом  году 

почти  70%  всех  новых  энергомощно-

стей,  установленных  в  стране,  были 

основаны  на  возобновляемых  источ-

никах, прежде всего ветре и солнце.

За  последние  десять  лет  (2005-2015 

гг.) глобальные инвестиции в исследо-

вания и разработки в сфере возобнов-

ляемых источников энергии составили 

почти $3 трлн. Если в 2005 году на эти 

цели было направлено по всему миру 

$99  млрд,  то  в  2015  уже  $380  млрд 

(рост почти в 4 раза). 

На  фоне  посткризисной  стагнации  в 

мировой экономике в 2012-2013 годах 

вложения  в  развитие  ВИЭ  сократи-

лись, но уже 2 года подряд в этой об-

ласти снова наблюдается динамичный 

подъем. В том числе в 2015 году рост 

составил  5%  или  $20  млрд  к  уровню 

предыдущего года, по данным отчета 

Bloomberg New Energy Finance (BNEF).

Размер  вкладываемых  в  ВИЭ  средств 

уже совокупно превышает инвестиции 

в  традиционные  виды  энергии.  Это  в 

том  числе  происходит  из-за  субсиди-

рования  альтернативной  энергетики 

со стороны государств и наличия у ин-

весторов  гарантий  возврата  вложен-

бы  с  одной  стороны  сфокусироваться 

на  ВИЭ,  модернизации  электросетей 

и  распределении  энергоресурсов,  а  с 

другой - на традиционных источниках 

энергии и продажах.

Германия  стала  ключевым  экспорте-

ром  энергии,  и  ее  резкое  смещение 

в  сторону  ВИЭ  значительно  повлия-

ет  на  соседние  страны.  Им  придется 

перенастраивать  свои  электросети,  и 

вкладывать  новые  инвестиции,  чтобы 

управиться с влиянием непостоянного 

поступления  энергии  в  собственные 

энергосистемы.

Следует  подчеркнуть,  что  в  Европе 

возникают  новые  участники  рынка  в 

сфере  ВИЭ,  распределении  энергоре-

сурсов,  энергоэффективности,  энерго-

менеджмента,  по  созданию  «умных» 

сетей, инфраструктуры для «зеленого» 

транспорта  и  др.  Также  наблюдает-

ся  углубление  сотрудничества  между 

энергоснабжающими и добывающими 

компаниями, что демонстрирует влия-

ние появления новых игроков на тра-

диционный рынок электроэнергетики. 

Так, Shell возвращается к возобновля-

емым  источникам,  а  Total  объявила 

нии непрофильных активов, в ходе ко-

торой  энергокомпании  продали  1  ГВт 

ветровых мощностей инвесторам.

жүктеу/скачать 20,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: