Реферат «Экологиялық бағыттары мен факторлары»
ОРГАНИЗМДЕРДІҢ БИОТИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
жүктеу/скачать 30,6 Kb.
|
| ОРГАНИЗМДЕРДІҢ БИОТИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
Бір аумақта тіршілік ететін және бір-бірімен жанасатын кез келген организмдердің екі түрі бір-бірімен әр түрлі қарым-қатынасқа түседі. Түрдің әр түрлі қарым-қатынас формаларындағы қалпы кәдімгі белгілермен көрсетіледі. Минус белгісі (-) жағымсыз әсерді көрсетеді (түр адамдары опасыздық немесе зиян келтіреді). Плюс белгісі (+) қолайлы ықпалды (түр дараларының пайдасын) көрсетеді. «Нөл» (0) белгісі қарым-қатынастың немқұрайлы екенін (ықпалы жоқ) көрсетеді. Сөйтіп, барлық биотикалық қатынастарды 6 топқа бөлуге болады: популяциялардың ешқайсысы екіншісіне әсер етпейді (00); өзара тиімді пайдалы байланыстар (+ +); екі түрге де (-) зиянды қатынастар; түрдің бір пайдасы болса, екіншісі опасыздықты бастан кешірсе (+ – ); бір түрдің пайдасы болса, екіншісі зиян келтірмейді (+ 0); бір түрі опасыз, екінші түріне пайдасы жоқ (-0). Бірге тұрып жатқан түрлердің бірі үшін екіншісінің ықпалы теріс (ол опасыздықты бастан кешіреді), ал опасыздық зиян да, пайда да алмайды - бұл аменсализм (-0). Аменсализмнің мысалы - шырша астында өсетін, күшті көлеңкеден зардап шегетін, ал ағаштың өзі қамқорлық жасамайтын жарық сүйгіш шөптер. Бір түр басқа зиян немесе пайда келтірмей артықшылыққа ие болатын қарым-қатынас түрі комменсализм (+ 0) деп аталады. Мысалы, ірі сүтқоректілер (иттер, бұғылар) жемістер мен тұқымдарды клоундармен (бурдок сияқты) тасымалдаушылар қызметін атқарады, ешқандай зиян келтірмей немесе одан пайда таппайды. Комменсализм - бір түрдің екінші түрге зиян келтірмей біржақты қолдануы. Комменсализм көріністері сан алуан, сондықтан ол бірқатар нұсқаларды ажыратады. «Еркін жүктеу» - иесінің азық-түлік қалдықтарын тұтыну. «Бірге жеу» - әр түрлі заттарды немесе бір тамақтың бөлшектерін тұтыну. «Пәтер» - кейбір түрлерінің (олардың денелерін, тұрғын үйлерін (босқын немесе тұрғын үй ретінде) пайдалануы. Табиғатта түрлердің өзара тиімді қатынастары жиі кездеседі, кейбір организмдер осы қатынастардан пайда көреді. Өзара тиімді биологиялық қатынастардың бұл тобына организмдердің сан алуан симбиотикалық қарым-қатынастары жатады. Симбиоздың мысалы саңырауқұлақтар мен балдырлардың өзара тиімді жақын бірге тұруы болып табылатын лихендер болып табылады. Симбиоздың белгілі мысалы жасыл өсімдіктердің (бірінші кезекте ағаштардың) және саңырауқұлақтардың бірге тұруы болып табылады. Өзара тиімді қатынастар түрлерінің бірі протокооперация (бастапқы кооперация) (+). Сонымен бірге буын, міндетті болмаса да, өмір сүру екі түр үшін де тиімді, бірақ өмір сүрудің таптырмас шарты болып табылмайды. Протокооперацияның мысалы ретінде кейбір орман өсімдіктерінің тұқымдарының құмырсқаларымен таралуын, әр түрлі шалғын өсімдіктерінің араларының тозаңдануын атауға болады. Екі серіктес түрдің әрқайсысының болуы міндетті болатын неғұрлым тығыз симбиотикалық қарым-қатынас өзаралық (+) деп аталады. Өзаралықтың мысалы құстар мүйізтұмсықтың терісіндегі паразиттік жәндіктермен қоректенеді, ал олардың ұшып көтерілуі оған қауіп төндіретін белгі болып табылады. Егер екі немесе одан да көп түрдің экологиялық талаптары ұқсас болса және бірге өмір сүрсе, олардың арасында бәсекелестік (бәсекелестік, бәсекелестік) (-- ) деп аталатын теріс қарым-қатынас туындауы мүмкін. Мысалы, барлық өсімдіктер жарық, ылғал, топырақ қоректік заттары үшін, демек, өз аумағын кеңейту үшін сайысқа түседі. Жануарлар азық-түлік ресурстары, баспаналар үшін, сондай-ақ аумақ үшін сайысқа түседі. Жыртқыштық (+ – ) — бір түрдің өкілдері екіншісінің өкілдерін өлтіріп, жейтін организмдердің өзара әрекеттесу түрі. Паразитизм (+ –) — бір түрдің (паразиттің) организмдері басқа түрдің (хосттың) ағзасының қоректік заттарынан немесе тіндерінен тіршілік ететін биотикалық қатынастардың бір түрі. Бұл табиғаттағы биотикалық өзара әрекеттесудің негізгі түрлері. Түрдің белгілі бір жұбының қарым-қатынасының түрі сыртқы жағдайларға немесе өзара әрекеттесетін организмдердің тіршілік ету сатысына байланысты әр түрлі болуы мүмкін екенін естен шығармаған жөн. Бұдан басқа, табиғатта биотикалық қатынастарға бір мезгілде бір-екі түр қатыспайды, бірақ олардың саны әлдеқайда көп. жүктеу/скачать 30,6 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|