Реферат Тақырыбы: "Компьютерлік жүйелерге кіріспе. Компьютерлік жүйелердің архитектурасы."

«Астана медицина университеті» КеАҚ
Ақпараттық-каммуникациялық технологиялар кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: "Компьютерлік жүйелерге кіріспе. Компьютерлік жүйелердің архитектурасы."
Орындаған: Коммунизмова Ажар Маратқызы
Факультет: Стоматология
Топ: 110
Қабылдаған: Айнур Сериковна

Астана қаласы

2023ж
Тақырыбы: Компьютерлік жүйелерге кіріспе.
Компьютерлік жүйелердің архитектурасы.
ЖОСПАР:
I.Кіріспе

• 
  Компьютерлік жүйелердің даму тарихы
  

II.Негізгі бөлім

• 
  Азот алмасуы
  
• 
  Азоттық тепе-теңдік
  
• 
  Азот алмасуын зерттеу кезінде
  
• 
  Азот алмасуының бұзылысы. Патологиясы.
  
• 
  Балалардағы азот алмасуының ерекшеліктері
  

III.Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Компьютерлік жүйелер
Компьютерлік жүйелердің даму тарихы
Компьютерлік жүйелер - бұл деректерді жинауда, сақтауда, өндеуде және жіберуде пайдаланылатын программалық және аппараттық қамтамасыздандырудан тұратын әртүрлі компоненттер жиынтығы.
Компьютерлік жүйелердің қарапайымынан бастап заманауи компьютерлерге дейінгі тарихына шолу жасайық.
Адамзат әрдайым өз еңбегін жеңілдеткісі келген, ол ақыл-ой еңбегіне де қатысты. Оның тарихы біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда басталған, ол кезде Азияда Абак деп аталатын есептеуге арналған, жіпке байланған сүйектер пайдаланылды. 1630 жылдары Нэпер логарифмдер ережелері негізінде Логарифмдік сызғыш пайда болды және ол сызғыштар 1970 жылдарға дейін пайдаланылып келді. Логарифмдік сызғыш цилиндр форматында да және спираль форматында да болды. 1592-1635 жылдары Вильям Шиккард қосу амалын орындайтын алғашқы машина ойлап табады. Ал 1623-1662 жылдары Блез Паскаль азайту амалын да орындай алатын, көптісті дөңгелектер жиынынан тұратын машина ойлап табады. Бұл істі әрі қарай Готфрид Лейбниц жалғастырып, арифметикалық амалдар орындайтын механикалық калькулятор
жасайды. XIX ғасырдың 1801 жылдары қазірге дейін пайдаланылатын, алғашқы өнеркәсіптік компьютер деп аталатын Жакарданың Ткац станогы пайда болды, онда алғаш рет металл карта түрінде программа сақталатын болды. 1822 жылы Чарльз Бэббидж өте үлкен калькулятор «Айырымдық машина» ойлап табады. Ол 1833 жылы «Аналитикалық машина» ұсынады. Бұл машина үтірден кейін алты санға дейінгі дәлдікпен сақтай алатын және енгізу үшін металл перфокарталарды пайдаланатын есептеуіш «мельница» деп аталды. 1886 жылы Дорр Фелт Арифмометрлерді ойлап тапты. 1930 жылдары Ванневар Буш dz = ydx дифференциалды теңдеулерді шешуге арналған Дифференциалды шешушілерді ойлап тапты, кейіннен оның электрмен нұсқасы пайда болды. 1936 жылдары Релейлі компьютерлер пайда бола бастады, Конрад Цузс Механикалық калькулятор Z1 ойлап тапты, ол басқару жүйесі мен жадыдан тұратын болды. 1939 жылдары Ақанасов-Берри ақпараттарды сақтау үшін электронды лампаларды пайдаланатын бірінші электрлі сандық компьютерді
ұсынды, оны екілік жүйелі бірінші компьютер деп атады.
Компьютерлік жүйелер шартты түрде компоненттер құрамына қарай және шығу уақытына қарай буындарға бөлінеді.
Бірінші буын (1941-1954). Бірінші буын компьютерлері ауа және реледен тұрмайтын электронды лампаларды пайдаланды. Ол компьютерлердің көлемі өте үлкен болғандықтан, толығымен бір бөлмені алып тұратын
болды. 1945 жылдары Гарвард университетінің ғалымдары, Грейс Хоппер жетекшілігімен, Mark II Aiken Relay Calculator eсептеу машинасын (EM)
тестілеуден өткізіп, электромеханикалық реле арасында машинаның білігін қозғалтатын иінтірек тапты, оны компьютердің «debugging» деп атады, осылайша Бірінші Баг 1945 жылдары шығып, оған реле ауыстырғыштарын пайдаланды, бұл компьютер бөлігінің бірі. Бірінші толық электронды-сандық компьютер Пенсильвания (АҚШ) Университетінде шықты, UNIVAC - 1951 деп аталып, 30 тонна салмағы, 18000 электронды лампасы бар және орта есеппен кұны S487,000 болды. Ондай машиналардың жылдамдығы өте төмен болды, мәселен секундына тек 5000 операция орындады.
Екінші буын (1955-1965 ж.). Екінші буын компьютерлері транзисторларды
пайдаланды. Ол компьютерлер көлеміне қарай жарты бөлмені алатын болды. 1948 жылдары кремний пайдаланыла бастады жәнс оның on-off ауыстырып қосқышы болды, бірінші транзистор пайда болды.
Транзистор - үш шығысы бар жартылайөткізгішті элемент, олардың ішіндегі коллекторға күшті ток беріледі, ал басқасына, базаға, әлсіз басқарушы ток беріледі. Басқарушы токтың белгілі бір күшінде клапан «ашылады» және коллектордағы ток эмиттерге өтеді, транзистордын үшінші шығысы. Екінші буын компьютерлерінің жылдамдығы арта түсті.
Үшінші буын (1965-1980 ж.). Үшінші буын компьютерлері Интегралды сұлбаларды (чиптерді) пайдалана бастады. Бұл компьютерлердің көлемі бірнеше үстелді алатын болды. Интегралды сұлбалар - бұл кремнийлі «чипте» біртұтас жартылай өткізгішті қолдауымен біртұтас технологиялық циклде жасалған транзисторлар, резисторлар және конденсаторлар. Операциялық жүйелер (ОЖ) пайда бола бастады. 1971 жылы бірінші микропроцессор Intel 4004 пайда болды. Ол 4-битті, 108Khz, 2250 транзистордан тұрды, «Микрочипі» болды. Өлшемдер кішірейіп, қолайлы бола бастады.
Төртінші буын (1980-1990 ж.). Төртінші буын компьютерлері микропроцессорларды және Үлкен интегралды сұлбаларды пайдаланады. Үлкен интегралды сұлбалар - бүл бір корпус ішінде жүздеген мың, миллион элементтерді біріктіретін микросұлбалар. Бұл буынға дербес компьютерлерді жатқызуға болады. Олар 1976 жылдары Apple фирмасынан шыққан Apple II
және 1983 жылдары IBM корпорациясынан шыққан IBM PC компьютерлері. Енді компьютер тек «есептеп» қана қоймай, әртүрлі ақпарат түрлерімен жүмыс жасауға арналған әмбебап машинаға айналды. Компьютерлердің әмбебаптылығы, бағасының қолжетімділігі, тиімділігі компьютерлерді бір желіге біріктіру мүмкіндігіне әкелді, ол бүтіндей компьютерлік жүйелерді құрады.
Бесінші буын (1990-2000 ж.). Қазіргі уақытта суперкомпьютерлер үстемдік жасауда - олар жоғары жылдамдықпен деректерді өңдейтін, ауқымды желілік серверлер болып табылатын куатты компьютерлер, көппроцессорлы жүйелер. Дербес компьютерлердің әр түрі: үстелдік, жылжымалы, қалталық, әртүрлі техникалық жүйелерде басқару жүйесі ретінде пайдаланылатын микро процессорлы контроллерлер пайда болды. Бесінші буын компьютерлері өту, жасанды интеллектіні (ЖИ) жасауға бағытталған, жаңа архитектураға өтуді жоспарлады. Бесінші буын компьютерлерінің архитектурасы екі негізгі блоктан тұрады деп есептелінді.
Олардың бірі - «интеллектуалды интерфейс» деп аталатын пайдаланушымен байланыс жасайтын блок, компьютер. Интерфейстін міндеті - табиғи тілде жазылған мәтінді немесе сөзді түсіну және осындай түрде берілген есептің шартын жұмыс жасайтын программаға айналдыру. Қазіргі таңда «бесінші буын» термині анықталмаған болып табылады және көптеген мағынада қолданылады, мысалы бұлтты есептеу жүйесін (ЕЖ) сипаттағанда.
Есептеу техникасының (ЕТ) жана технологиялық мүмкіндіктері есептерді шешу ауқымын кеңейтіп, ЖИ-дің есептеріне көшуі керек. ЖИ-ді жасау үшін қажетті құраушының бірі, ол ғылым мен техниканың әртүрлі бағытындағы білім қоры. Деректер қорын (ДҚ) жасап, оны пайдалану үшін жоғары жылдамдықты ЕЖ және үлкен көлемді жады керек. Әмбебап компьтерлер жоғары жылдамдықты есептеулер жүргізе алады, бірақ магниттік дискіде сақталған үлкен жазбадан тұратын салыстыру және сұрыптау амалдарын жоғары жылдамдықпен жүргізе алмайды. Программаны жасауға, толтыруға, ДҚ-на өзгертулер енгізіп жұмыс жасауға арналған, басқа программалау тілдерімен салыстырғанда үлкен мүмкін-
діктерге ие арнайы объектілі бағытталған және логикалық программалау тілдері пайда болды.
Алтыншы және одан арғы буындар. Электронды және жаппай параллельденген оптоэлектронды компьютерлер, нейронды кұрылыммен, үлкен санды үлестірілген желідегі микропроцессорлар, нейронды биологиялық жүйелерді модельдеу архитектурасы қарқынды дамитын буын болмақ деп жобалануда.

2.2. Компьютерлік жүйелердің компоненттері

Компьютерлік жүйелердің келесідей компоненттерін ажыратуға болады:
- ішкі аппараттық қамтамасыздандыру, оларға жабдықтар мен өндіріс технологиясының жиынтығы жатады;
- ПК, оларға ОЖ, файлдық жүйе және командалар жүйесі жатады;
- сыртқы аппараттық қамтамасыздандыру желілердің тысқары құрылғыларынан тұрады.
Дербес компьютердің негізгі элементтері:
1) жүйелік блок;
2) монитор (дисплей);
3) пернетақта;
4) тінтуір.
Ашық архитектура қағидасы.
Дербес компьютер (ДК) деп бір пайдаланушыға бағдарланған компьютерді айтамыз.
Дербес компьютерлер ашық архитектураның қағидасына негізделіп құрылады.
Ашық архитектураның қағидасы дегеніміз:
- компьютердің жүмыс жасау қағидасының конфигурациясы мен сипаттамасы бойынша стандартталған және регламенттелген. Бүл жерде конфигурация деп аппараттық жабдықтар мен олардың бірігу жиынтығын түсінуге болады.
Әртүрлі тәуелсіз өндірушілер дайындаған және өңдеген жеке бөлшектер мен жинақтардан компьютерді құрастыруға болады;
- компьютердің әртүрлі кірістіру және жаңғырту мүмкіндіктері арқылы арнайы ішкі кірістіру үяшықтарына түрлі құрылғыларды орнығып, яғни пайдаланушы өзінің таңдауы бойынша өз компьютерінің конфигурациясын өзгерте алады. Егер барлық әртүрлі қүрылғыларда бірдей интерфейс болса, оларды бір-біріне қосуға болады.
Интерфейс (ағылш. interface: inter - арасы және face - бет) - бұл логикалық және физикалық параметрлері өзара сәйкес келетін екі құрылғыны қосу. Әдепкі интерфейс ретінде әдетте халықаралық деңгейдегі интерфейс қабылданады.

Қазіргі заманғы ДК құрылымы:

1) аналық плата (Motherboard) - негізгі (Mainboard) немесе жүйелік плата;
2) орталық процессор (ағылш. Central Processing Unit - орталық процессор құрылғысы, CPU) және сопроцессор (ағылш. Floating Point Processing Unit - нақты сандарға орындалатын математикалық операцияларды орындайтын процессор болімі, сопроцессор, FPU);
3) қатқыл магнитті дискіге жинаушы немесе винчестер (ағылш. Hard Disc Drive - қатқыл магнитті дискіге жинаушы немесе винчестер, HDD);
4) иілгіш магниттік дискілерге арналған дискжетек (ағылш. Floppy Disk Drive - иілгіш магниттік дискілерге арналған дискжетек, FDD);
5) оперативті есте сақтау қүрылғысы (ағылш. Random Access Memory, RAM);
6) түрақты есте сақтау қүрылғысы (ағылш. Read Only
Memory, ROM);
7) графикалық контроллер - графикалық операцияларды орындауға және видеодеректерді өңдеуге арналған кұрылғы; видео бейне суреттерді өндеуді жылдамдату үшін акселератор деп аталатын процессор бар;
8) жазық кабельдер, өтпелі байланыстар, түйіндерді электрлі байланыстыру элементтері, тораптар мен құрастыру сымдары;
9) корпус (CASE, computer-aided software engineering - автоматтандырылған программалау), ДК компоненттерін сыртқы әсерлерден қорғауға арналған, ол қоректендіру блогын қамтиды;
10) үздіксіз электрмен жабдықтау дереккөзі (ағылш. Uninterruptible Power Supply, UPS);
11)ақпаратты енгізу құрылғылары - пернетақта, тінтуір, джойстик, трекбол, сканер, дигитайзер;
12)ақпаратты шығару күрылғылары - монитор, плоттер, принтер;
13) мультимедиа (ағылш. Compact Disc - Read Only Memory, CD-ROM), дыбыстық карта (ағылш. Digital Video Disc-Read Only Memory, DVD-ROM), кіріс-шығыс видео картасы;
14) байланыс үшін - желілік карта, модем.
Заманауи дербес компьютерлердің архитектурасы магистральды-модульды қағидасына негізделген, яғни компьютерлерді ұйымдастыру модульді түрде және қүрылғылар арасында ақпарат алмасу магистраль (шина) бойынша орындалады.
Ішкі аппараттық қамтамасыздандыру. Жүйелік блок.
Аналық плата (Motherboard).
Ең үлкен плата және жүйелік блоктағы барлық басқа платаларды өзіне біріктіретін плата «Аналық» деп аталады, ол - компьютердің жүрегі. «Аналық плата» барлығын байланыстырып, құрылғылар арасында оған кіретін сигналдардың жіберілуін қамтамасыз етеді.

Аналық платаның жоғарғы жағында құрылғыларды қос үшін келесідей жалғағыштар орналасқан: сокеттер (sockets) - процессорлар үшін сокеттер; слоттар (slots) - кенейту карточкалары және оперативті жады бойынша коннекторлар; контроллерлер (controller) енгізу/шығару норттары.

Процессор (CPU).
Процессор компьютердің ми жұмысын атқарады десек те болады. Процессордың негізгі параметрлері:
- [Hz, MHz, GHz] уақыт бірлігінде процессормен орындалатын операциялар санын анықтайтын, тактілік жиілік;
- бір тактіде өзінің регистрінде қанша ақпаратты қабылдай алатынын және өндей алатынын корсететін санаттылық;
- процессор жиілігіне жету үшін аналық платаның тактілік жиілігін көбейтуді күптайтын тактілік жиіліктің ішкі көбею коэффициенті;
- жұмыс кернеуі;
- КЭШ (ағылш. Cacher - «жасыру» жады мөлшері, КЭШ - бұл жиі пайдаланылатын деректер немесе командаларды. сақтауға арналған
тез әрекет еттін жады).
Процессордың да жадысы бар, ол процессордың ішкі жадысы деп аталады. Өз кезегінде айтатын тағы бір жайт, ол процессор жадысының регистрлері бар. Процессор жұмыс кезінде регистрлерді уақытша сақтау күрылғысы ретінде пайдаланады. Ол жерде орындалатын командалар, жадының орналасу орындары, өңделетін деректер және т.б. процессордың ішкі деректері болуы
мүмкін. Әрбір регистр өзінің функциясын атқарады:
-командалардың санауышы (ағылш. Instruction Pointer), процессор бүл жерге кезекті орындалатын программа командасының орналасқан жерін, яғни жадыдағы сол үяшық адресін көрсетеді;
- командалар регистрі (ағылш. Code Segment - командалар регистрі, CS), бүл жерге орындалып жатқан команда, орындалу уақытында орналасады; индекстік регистрлер (ағылш. Destination Index, Source Index, BasePointer, DI SI BP), көрсеткіштер қозғалысының сегменттерінде;

- жалпы мақсаттағы регистрлер (Accumulator, Base Register, AX BX);

- стек регистрлері (ағылш. Stack Segment, SS, Стек - бүл деректерді уақытша сақтау аймағы. Стек жеке сегменттерде болады);
- деректер регистрі (Data Segment, DS).
Процессор өнімділігі = разрядтылық × жиілік × бір тактідегі командалар саны.
Intel фирмасының процессорлар ұрпағын көрсетейік: 8088, 286, 386, 486, Pentium, Pentium II, Pentium III, Pentium IV, Celeron, Xeon, Core және т.б.
Процессорды суытуға арналған желдеткіш (Cooler).
Жүйелік шина (магистраль).
Магистраль (сырт қарағанда сымдар түйіні тәрізді), олар көп сымды сызықты қамтитын, көп разрядты үш шинадан тұрады:
- деректер шинасы (әртүрлі кұрылғылар арасында деректермен алмасуға арналған шина);
- адрес шинасы
(шина бойынша құрылғыны немесе жады үяшығын таңдау үшін деректер қайда жіберілуде және қайдан есептеледі);
- басқару шинасы (магистраль бойынша ақпаратпен алмасу мінездемесін анықтайтын, сигналдарды жіберу үшін шиналар).
Шиналардың өткізу қабілеті = шина жиілігі × шинаның разрядтылығы.
Оперативті жады (RAM).
Оперативті жады (RAM) - бұл энергиядан тәуелді жылдам жады (чипсет), мүнда деректі өңдеу кезінде процессор өзіне қажетті программалар мен өңделетін деректерді сақтайды, санайды, жазады.
Жады ұяшығы - процессордың жеке командасымен өңдеуге арналған ақпараттан тұратын ішкі жадының бірнеше тізбектелген байты.
Жады ұяшығының құрамы машиналық сөз болып табылады.
Ішкі жадының байттары нөмірленген. Нөмірлеу 0-ден басталады. Байттың реттік нөмірі байт адресі деп аталады. Жадының адрестелу қағидасы: кез келген ақпарат жадыға енгізіледі және оның адресі бойынша алынады, яғни ақпаратты
жады үяшығынан алу немесе орналастыру үшін сіз осы ұяшықтың адресін нұсқауыныз керек. Жады ұяшығының адресі үяшыққа кіретін кіші байтқа тең. Ұяшықтар адресі машиналық сөздегі байттар санына еселі болады.
DRAM (ағылш. Dynamic random access memory - Динамикалық жады) мен SRAM (ағылш. Static random access memory - Статикалық жады) физикалық әрекет етуі бойынша ажыратады.
Жадының өткізу қабілеті = деректер шинасының разрядты-
лығы × жиілік.
Тұрақты жады (ROM).
Тұрақты жады - энергияға тәуелсіз жады түрі, ДК іске қосылған кезде жүктеледі және енгізу-шығарудын базалық жүйесін (ағылш. Basic Input Output System, BIOS) күрайды. Бүл программалардың негізгі мақсаты: жүйенің құрамы мен жұмысқа қабілеттілігін тексеру және пернетактамен, монитормен, иілгіш және
қатқыл магниттік тасығыштармен озара әрекетін қамтамасыз ету.
Винчестер (HDD).
Жинақтаушы қатқыл магниттік диск (HDD) - үлкен көлемді деректерді ұзақ уақытқа сақтауға арналған негізгі құрылғы (қатқыл диск немесе винчестер деп те аталады).
Қатқыл дискінін (винчестер) жылдам жұмыс істеуіне әсер ететін параметрлерді атап өтейік:
- дискілердің айналу жылдамдығы (минутына 4,5 айналымнан бастап 12000-ға дейін);
- кэш-жады сыйымдылығы (64 Кбайттан бастап 128 Мбайтқа дейін). Дискілік жинақтауыштарда деректер алмасуын жеделдету үшін Кэш-буфер бар. Кэш-буфер - Кэш-жадының үлкен сыйымдылығы, дискіден оқуға қажеті жоқ ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді. Қатқыл дискінің сыйымдылығы 6000 Гбайтқа дейін;
- орташа қолжеткізу уақыты (<10-13 мс) - блок бастары бір цилиндрден екіншісіне ауысатын уақыт аралығы;

-бөгелу уақыты - блоктың қажетті цилиндрге позициялау кезінен бастап нақты секторға позициялауға дейінгі уақыт аралығы (жаңа секторды іздеу уақыты);

- алмасу жылдамдығы (секундына 30-216 Мбайт) - нақты уақыт аралығында жинақтауыштан микропроцессорге және кері бағытта жіберілуі мүмкін деректер көлемін анықтайды. Бұл параметрдің максималды мәні дискілік интерфейстің өткізу қабілетіне тең және қандай режим қолданылып тұрғанына тәуелді.
Дискжетек (Floppy).
Иілгіш магниттік дискілердегі жинағыштар (флоппи-диск) жүйелік блокта орналастырылған, иілгіш жинағышқа сақтау үшін қолданылатын дискжетек.
Дискжетектің негізгі параметрлері: өлшемі (3,5 және 5,25 дюйм), жазба тығыздығы (қарапайым SD, екілік DD және жоғары HD) және толық сыйымдылығы (1,44 Мбайт).
Дискжетек (CD-ROM).
CD-ROM жинақтағыштары - компакт-дискі негізіндегі тұрақты жады. Жұмыс істеу қағидасы: лазерлік сәуле диск бетіне сәуле түсіру арқылы сандық деректерді оқиды. Ақпарат тасушы CD-диск болып табылады (сыйымдылығы 650-700 Мбайт). Магниттік және компакт дискілердегі жазба жоғары тығыздығымен ерекшеленеді.
CD-R (Record) - «алтын» (жоғары сенімділік) бір рет жазуға арналған диск. CD-RW - көп рет жазып-өшіруге арналған диск
(жуық шамамен 1000 рет).
Дискжетек (DVD-ROM).
DVD - сандык көп функциялы диск (ағылш. Digital Video Disc - цифрлық видеодиск; видео фильмдер. аудио, ойындар, энциклопедиялар және т.б.).

Жазба шифрын ашайық: SS (single-sided) - бір бағытта, DS

(double-sided) - екі жақты, SL (single-layer) - бір қабатты, DL
(dual-layer) - екі қабатты.
Flash-жады.
Flash (флэш) жады - жартылай өткізгішті, энергияға тәуелсіз. қайта жазып өшіруге болатын арнайы жады түрі. Қайта жазып-өшіру деректерді өзгертуге мүмкіндік береді. Энергияға тәуелсіздік деректерді сақтауға қосымша энергияны талап етпейді (энергия жазбаларды жазуға ғана қажет).
Жартылай өткізгіштер интегралды микросүлбалар негізінде жасалған, механикалық қозғалмалы бөліктері болмайды (қатқыл дискілер сияқты, CD).
Флэш-жады ROM-ға негізделген және RAM секілді жүмыс істейді. Бірақ RAM-нан айырмашылығы энергияға тәуелсіз, яғни ток көзінен суырған кезде деректер жоғалмайды. Флеш-жадының ұяшығы бірнеше бит ақпараттарды сақтайтын арнайы архитектуралы транзистордан тұрады және конденсаторы болмайды.
Графикалық контроллер (видеокарта/графикалық адаптер//видеотақташа).
Контроллер (Controller - реттегіш, басқарушы құрылғы).
Графикалық контроллердің жеке оперативті жадысы болады (128 Mb - 24 (12x2) Gb).
Видеокарта экранда бейне күрамындағы нақты бір нүктелер санын орналастыруға қабілетті, яғни белгілі бір рүқсат берстін қабілетке ие. Экрандағы графикалық ақпараттың көптігіне, яғни экранға мейлінше көп нүкте орналасуына карай бейне немесе сурет анығырақ, сапалы бола түседі.

Дыбыстық адаптер (дыбыстық карта/ soundcard/ плата).

Адаптер (ағылш. adapter - бейімделу) - бүл үйлесімді құрылғыларды тек бір әдіспен жалғау үшін арналған құрылғы немесе элемент. Бұл ең жұмсақ және ең шулы дыбыстар арасындағы ауқым.
Архитектуралар түрлерін көрсетейік:
т.б.
Слоттар ISA (8MHz/
16bit) ескіргендері.

Слоттар PCI (33MHz/ 32bit) қазіргі заманғылары.

Дыбысты жазуразрядтылығы және динамикалық диапазон
1) машиналық сөз және интерфейс разрядтылығы бойынша: 8-разрядты, 16 разрядты, 32-разрядты, 64-разрядты, 128- разрядты;
2) деректер форматына және регистрлер жиынтығы ерекшеліктеріне қарай: CISC (ағылш. Complete Instruction Set Computer), RISC (ағылш. Reduce Instruction Set Computer),
VLIW (ағылш. Very Long Instruction Word);
3) орталық процессорлардың санына қарай: бір процессорлы, суперскалярлы, көп процессорлы; көп процессорлылар жадымен өзара байланысу принципі бойынша бөлінеді: SMP (ағылш. Symmetric Multiprocessing), MPP (ағылш.
Massive Parallelprocessing), үлестірілген.
Қазіргі кезде көптеген көп процессорлы жүйелер симметриялы мультипроцестеу (SMP) архитектурасын пайдаланады.
Сыртқы аппараттық қамтамасыздандыру және перифериялық құрылғылар.
Енгізу құрылғысы
Тінтуір (mouse), Дигитайзер (digitizer /graphictablet/графикалық планшет), Пернетақта, Сканер, Сандық бейнекамера және Шығару құрылғысы
Монитор (электронды-сәулелік түтік, сүйық кристалды, плазмалык), монитор жүмысын видеоадаптер деп аталатын арнайы карта қадағалайды, принтерлер (матрицалык, сиялы, лазерлік), плоттерлер (график түрғызғыштар), модем (МОдулятор- ДЕМодулятор) және т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер:

• 
  СОЕДИНЕНИЯ АЗОТА В БИОМЕДИЦИНСКИХ НАУКАХ
  
• 
  Колосов А. Е., Жданова О. Б., Мартусевич А. К., Ашихмин С. П.,
  
• 
  sciencidirect.com