Реферат зерттеу жұмысының кезеңдері Орындаған: дпмно -101С білім алушысы
жүктеу/скачать 133,15 Kb.
|
| Ойлар және ғылыми болжамдар
Ғылыми зерттеу процесінде келесі кезеңдерді атауға болады: ой туындысы; түсінік, пікір құрылымы, ғылыми болжамның жоғарылауы; ғылыми факторлардың қорытылуы, ғылыми болжамдар мен пікірлердің дұрыстығының дәлелі. Ғылыми ой – барлық байланыс жиынтығының жете түсінбеу негізінде жасалатын тұжырымның, аралықсыз дәлелдеме оқиғаның түйсікті түсінігі. Ол бар біліммен негізделеді, бірақ бұрын ескерілмеген заңдылықтарды жасырады. Өзінің ерекшелігін ой ғылыми болжамнан табады. Ғылыми болжам – зарттеу себебін туғызатын болжам. Егар ғылыми болжам зерттелетін фактімен дәл келсе, оны ғылымда теория немесе заң деп атайды. Таным процесінде әрбір ғылыми болжам тексеріліп, нәтижесінде ғылыми болжам салдары бақыланатын құбылыспен сәйкес келетіні, берілген ғылыми болжамның басқа ғылыми болжамға қарама – қайшылық туғызбайтыны анықталады. Жаңа деректердің жинақталуымен бір ғылыми болжам екіншімен, егер осы жаңа деректер ескі ғылыми болжаммен түсіндірілетін болса немесе қарама-қайшы келсе ғана ауыстырылады. Бұл жағдайда ескі ғылыми болжам түгел алынбайды, тек қана жөнделіп, нақтыланады. Нақтылау және жөндеу шарасынан ғылыми болжам заңға айналады. Заң – керекті заңды дамуы келісілген құбылыстың ішкі мәнді байланысы. Заң құбылыс арасындағы немесе затты обьект қасиеттері арасындағы белгілі бір нақты байланысты білдіреді. Тапқырлық жолымен табылған заң қисынды дәлелденгенде ғана ғылым болып есептеледі. Заң дәлелдемесіне ғылым дұрыс мойындалған және дәлелденетін пікірдің қисынды болатын пікірлерді қолданады. Сирек жағдайда ғана дәллденетін қарама-қайшы пікірлер біркелкі болады. Мұндай жағдайда парадокстың ғылымға шығуы айтылады, оған логика дәлелдемесіндегі қателер немесе осы білім жүйесіндегі бастапқы пікірдің жалған екендігі дәлел. Парадокс кең мағынада – қалыптасқан, көпшілік қабылдаған пікірмен айқын айырмашылықтағы бекіту. Тар мағынада парадокс әрқайсысында сенімді дәлелдері бар, қарама-қарсы екі негіздеме. Парадокстың қазіргі ғылыми дүние танудың сипатты түрі. Парадокс бар болғаны бар теорияның жалған екеніне, оның жетілу талаптарына куә екендігінде. Парадокстың қазіргі ғылымда айқындалуы мен шешілуі әдеттегі құбылыс болды. Оның шешілуінің негізгі жолдары: дәлелдеу логикасындағы қателерді жою; білім жүйесіндегі бастапқы пікірді жетілдіру. Теория Ғылыми болжам шындық пен салыстыру және қайта жасау нәтижесінде теория болуы мүмкін. Теория (латынша theoreo – қараймын, талқылаймын) – шындықтың жан-жақты түсіндірілуі, жалпыланған білім жүйесі. Теория шын болмыстың қайта туындауы, рухани және ойша бейнесі. Ол танымдық еңбек пен тәжірибе жалпыламасының нәтижесінде пайда болады. Бұл адам санасындағы жалпы тәжірибе. Теория құрылымын заң, қағидалар, аксиома, пікірлер, ережелер, түсінік, категория және дәлелдер құрайды. Ғылыми теория қағидасында ойдың ең абстрактылы анықтамасы түсіндіріледі (білім жүйесінің бастапқы түрі). Ғылыми теорияның бастапқы ережесі постулат немесе аксиома деп аталады. Аксиома (постулат) – осы теорияда алғашқы, дәлелденбейтін, және алдын-ала бекітілген ережелер бойынша теория тұжырымдары, сөйлемдер қорытылады. Аксиомалар дәлелсіз ақиқат. Теория жалпылама ғылыми танудың дамыған түрі. Ол тек негізгі заң білімін емес, соның негізінде дәлелдің түсініктемесін білдіреді. Ойдың білместіктен білімге жылжуы әдіснамамен нұсқау алады. Методология – болмыс түрленуі мен таным әдістері туралы филисофиялық оқу, дүниетаным қағидаларын таным қағидасына, тәжірибеге, ішкі шығармашылыққы қолдану. Ғылыми, саяси, құқықтық, рухани, діни, эстетикалық сенім жиынтығына байланысты көзқарастың жалпы жүйесі идеалдық немесе материалдық сипатта болады. Зерттеу әдістері • Әдіс ұғымының түсінігі • Зерттеудің жалпығылымдық әдістері • Ғылыми таным әдістерінің деңгейлері Шығармашылық - белгілі бір нәрсенің шегінен шығып ойлаудың ең биік формасы, сондай-ақ шығармашылық жаңа бір нәрсені туғызатын әрекет. Соңғы айтқанымызға міндетті таңдау мен қоя білу, жақсы нәрсені іздеу жэне оны шешу әдісі, нәтижесінде - жаңаны жасап шығару жатады. Шығармашылық адам әрекетінің кез-келген саласында орын ала алады: ғылыми әрекетте, өндірістік - техникалық салада, саясат саласында, өнер саласында т.б. Көбінесе, ғылыми шығармашылық қоршаған ортаның танымымен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық (немесе жай ғана техникалық) шығармашылықтың адамның тәжірибелік қажеттіліктерін қанағаттандыратын бағыты және мақсаттары бар. Оның астарынан ғылым жетістіктерінен қолдану негізінде техника саласындағы міндеттерді іздеу мен оны шешуді түсінуге болады. Бүкіл адамзат тарихы бойы өткен замандардың ғалымдары мен өнертапқыштары жаңа нәрсені жасап шығару үшін өндірістік әдіс «байқап көру және қате» әдісін қолданды. Ойлауға сыйымды, мүмкін нұсқаулардың көп бөлігін жүйесіз таңдай отырып, олар (кейде!) қажетті шешімге келіп отырды. Таным теориясының келтірілген элементтері ғылыми-техникалық шығармашылықтың негізгі әдіснамалық құралдары болып табылады, оларға эвристикалық тәсілдер мен активизация әдістері және шығармашылық еңбекті ғылыми ұйымдастыру жатады. Солардың бірнешеуін келтірейік. Ұсақтау (уату) және біріктіру тәсілі. Мысалы басқа бір бөлшектермен толтырылған гайка, резьба және корпус болттан еркін шешіліп алынуы мүмкін, ал автокөлік дөңгелегін екеу етіп біріктіру оның қауіпсіздігін барынша арттырады. Шығарып тастау тәсілі (кедергі жасайтын бөлшектерді бөлу немесе тек қажеттіні ғана бөлу). Мысалы, флюорография кезінде көптеген адам мүшелерін рентген сәулесінен қорғау үшін сәуле өтетін жолға қорғаныстық берьерлер қойып, өкпе клеткаларының қажет бөліктеріне өте алатындай орын қалдырады. Инверсия тәсілі (қалыптасқан әрекет орнына қарама-қайшы әрекет қолдану). Мысалы, жүзгіштердің шынығатын жабдығында қарсы алдына су жіберіп, ал жүзгіштің өзі орнында қалса. Басқа бір өлшеуге өту тәсілін қолданған, мысалы бөрене ағашты диаметрмен сақтау, ұзындығын арттыру және пучканы вертикаль жағдайда орналастыру. Әмбебаптылық тәсілі (портфель тұтқасы біруақытта эспандар қызметін атқара алады). Зиян келтіру тәсілі мүмкін пайдаға асуы мүмкін, мысалы, өзендер ағып қосылғанда және жағалауға су тасқыны қаупі төнгенде, өзеннен келетін «артық» суды үлкен резеңке резервуарлар көмегімен бөгеу. Мұндай судамбалары (бөгеттері) бір-ақ минут ішінде құрылады және алынып тасталынады. Өзін-өзі қызмет көрсету тәсілі қолданылған, мысалы, уатқыш аппарат корпусының төзімділігін арттыру үшін оған магнит қасиетін беру жолымен, өз бетіндегі жаңарып отыратын бөлшектерді ұстап отыру. Осылайша, аталған тиімді шығармашылық тәсілдердің мәні олардың атауымен ашылады. Сонымен қатар, ұжымдық шығармашылық әрекетті психологиялық активизациялау әдісі қызығушылық туғызады. Соның бірі «ми шабуылы» («мозговая атака»), А.Осборн ұсынған әдіс. Психологиялық шиеленістерді жою үшін, мысалы сынға ұшырау, идея жасап шығару процессі және сыни баға ми шабуылында уақытқа қарай бөліп тасталынған және адамдардың әр түрлі топтарына қарай өткізіледі. Бірінші топ тек әртүрлі ұсыныстарды қозғайды және сынсыз шешу нұсқасын дамытады. Оған, фантазияға қабілетті адамдарды жатқызған жөн. Екінші топ бұл «эксперттер» дамыған идеялар қүндылықтары туралы пікір тасушылар. Оның құрамына сараптау және сынай ойлау қабілеті бар адамдарды жатқызған дұрыс. Әдіс ұғымының түсінігі Әдіс - бұл мақсатқа жету әдіс тәсілі. Диалектикалық материализм әдіс танымның субъективті және объективті сәттерін біріктіреді деп оқытады. Жасалып жатқан теория шындықпен оның өзара байланысын көрсетуге мүмкіндік тудыратыны секілді әдіс те объективті. Сонымен қатар әдіс зерттеушінің ойлау құралы болып табылады және өзіне оның субъективтіерекшеліктерін қосады, яғни субъективті. Философиялық көзқарас бойынша әдістерді • жалпы ортақ (материалистік диалектика) • ғылымның барлық саласына әсер ететін және зерттеудің барлық кезеңіне әсер ететін. • жалпы ғылымдық (яғни барлық ғылым үшін) • четкие (нақты, анық) яғни белгілі бір ғылымдар үшін • арнайы немесе спецификалық (аталған ғылым үшін) деп бөлуге болады. Әдістерді бұлай бөлу әрқашан ыңғайлы, таным дамуы өлшемі бойынша бір ғылыми әдіс бір категориядан екіншісіне ауыса алады. Зерттеудің жалпы ғылымдық әдістері • Бақылау • Салыстыру • Есеп • Өлшеу • Эксперимент (тәжірибе) • Байыту • Дерексіздендіру (абстрагирование) • Формальдау • Анализ және синтез (талдау және сараптау) • Аналогия • Моделирование (үлгілеу) • Идеалдау • Индукция және дедукция • Аксиомалық гипотетикалық тарихи және жүйелік әдістер • Ранжирования Бақылау - бұл зерттеуші тарапынан процесске кедергі жасамай, тек болып жатқан құбылыстарды және заттарды тікелей сезім мүшелері негізінде қабылдап, объективті әлемді тану әдісі. Салыстыру - бұл материалды әлемнің объектілері арасындағы айырмашылықтарды белгілеу немесе арнайы құрылғылармен, сезім мүшелері көмегімен олардың ортақ ұқсастықтарын табу. Есеп - бұл бір типті объектілердің сандық қатынастарын анықтайтын немесе олардың қасиеттерін сипаттайтын санын табу әдісі. Өлшеу - бірнеше көлемнің сандық мәнін эталлонмен салыстыру жолы арқылы анықтайтын физикалық процесс. Эксперамент - дамыған гипотезалардың ақиқаттылығын тексеру немесе объективті әлемнің гипотезалары анықталатын адам тәжірибесінің бір саласы. Эксперимент процессінде зерттеуші процесске таным мақтасыменараласып, тәжірибе жағдайы өзгереді, ал үшіншілері күшейеді немесе әлсірейді. Объектіні экспериментальды зерттеу немесе құбылысты зерттеу бақылауға қарағанда анық нәтиже береді. Сынақ қажет болған жағдайда объектінің жиынтығы емес басқа қасиеттерін зерттеу қайталанып, ұйымдастырылуы мүмкін. Байыту (молайту) - аталған класстың басты, негізі, сипаттаушы объектілері көрініс табатын жалпы ұғымдарды анықтау. Бұл жаңа ғылыми ұғымдарды, заңдар мен теорияларды қалыптастыру құралы. Дерексіздендіру – бұл тіршілік етпейтін қасиеттерден, байланыстардан, қатынастардан арылуы және зерттеушіні қызықтыратын бірнеше қырларын бөліп алу, зерттеліп отырған объект барынша қарапайымға ауысады. Дерексіз үлгінің жарқын мысалы шын мәнінде физикада, термодинамикада, басқа ғылымдарда кең пайдаланылатын идеалды газдар бола алады. Формальдану - объектінің немесе құбылыстың белгі формасында көрініс табуы (математикада, физикада т.б.) және шынайы объектілерді сәйкес белгілеріне, қасиеттеріне қарай зерттеуге мүмкіндік берумен қамтамасыз ету. Талдау (анализ) - зерттеуге алынған затты құрамдық бөліктеріне қарай мүшелеу немесе тарату көмегімен тану әдісі. Осыған байланысты сараптау зерттеудің сараптамалық әдісінің негізін құрайды. Саоаптау (синтез) - заттың жекелеген жақтарын біртұтас етіп біріктіру. Анализ бен синтез өзара байланысты, олар қарама-қайшылықтың бірлігі. Анализ бен синтездің келесідегідей түрлерін ажыратады: тура немесеэмприкалық әдіс (объектінің жеке бөліктерін бөлу үшін қолданады, оның қасиеттерін табу т.б.); қайтымды немесе элементарнотеориялық әдіс (әртүрлі құбылыстардың себеп-салдарлық байланыстарын түсіну); құрылымдық -генетикалық әдіс (объектінің басқа қырларына шешуші әсер ететін элементтерді күрделі құбылыстарды мүшелеу). Индукция - фактлерден ой қорыту (жалпы қорытынды жасау) және дедукция көп жағдайда көпшіліктің жалпы қасиеттері негізінде қорытынды жасау. Осылайша, дедукция мен индукция - формальді логиканың кең қолданылатын жекелеген әдістері және танымның өзара қайтымды әдістері (бір құбылыстың өзгеруі екіншісінің өзгеруіне әкеледі, бұл екі құбылыс та себептік байланыста болады). Ғылыми таным әдістерінің бірі анология болып табылады. Заттар мен құбылыстар бір-бірімен ұқсастықта болады деген ілім. Ақыл-ойдың ықтималдылық дәрежесі анология бойынша салыстырылып жатқан құбылыстардыңұқсастықтарының санына байланысты (олар көп болса, солғүрлым қорытынды ықтимал болады жэне олар келтірілген белгі басқа белгімен ұқсас болса өседі). Аналогия үлгілеумен немесе үлгілі экспериментпен тығыз байланысты. Егер қарапайым эксперимент тікелей зерттеу объектісімен өзара әрекеттессе, онда мұндай әрекетте үлгілеу болмайды, яғни эксперимент нақты сол объектімен емес, оны алмастырушы объектімен жасалса. Бұған Аналогиялық есептеу машинасы мысал бола алады, зерттеліп отырған объектіні сипаттайтын дифференциалды теңесу аналогиясы негізінде әрекет ететін машина. Аксиоматикалық әдіс - кейбір аксимолар дәлелсіз қабылданып, сосын белгілі бір логикалық ережелер бойынша қалған білімді алуды қолдану арқылы ғылыми теория жасау әдісі. Жалпыға мәлім, мысалы, геометрияда дәлелсіз қабылданған параллельді сызықтар (қиылыспайтын) туралы аксиоманы айтуға болады. Гипотетикалық әдіс - зерттеліп отырған құбылыстың мәнін жоғарыда аталған таным әдістерінің көмегімен химиялық, физикалық негізде түсіндіріп ғылыми қорытынды жасау, ал сосын гипотезаны қалыптастыру, алгоритм схемасының есебін қүру, оны түсіндіру, теоретикалық тәртіп жасау. Танымның гипотетикалық әдісінде зерттеуші идеализация жиі жүгінеді. Бұл мүлде тіршілік етпейтін объектілерді ойша құру (мысалы, идеалды газ, мүлдем қатты дене). Нәтижесінде объектіні өткізу өзіне тән қасиеттерінен айырылады және гипотетикалық қасиеттерге бөлініп кетеді. Танымның тарихи әдісі — жаратылыс және техника ғылымдары секілді, әлеуметтік-экономика және гуманитарлы ғылымдарда жиі қолданылады. Бұл әдіс объектінің хронологиялық себеп-салдарына байланысты туындау, қалыптасу және дамуын зерттейді, нәтижесінде зерттеуші олардың даму процессі туралы қосымша мәліметтер алады. Зерттеулерде үздіксіздігімен сипатталатын жүйелік әдістер қолданылады. (операцияны зерттеу, көпшілікке қызмет көрсету теориясы, басқару теориясы, көпшілік теориясы т.б.). қазіргі уақытта мұндай әдістер ЭВМ - электронды есептеу машиналарының дамуына байланысты өз дәрежесінде кең таралған. Күрделі жүйелердегі сараптау барысында көптеген факторларды (белгілерді) қарастыру қажеттілігі туындайды, оның ішінде ранжирования әдісінің көмегімен басты нәрсені бөліп ала білу және екінші дәрежелі яғни зерттеліп отырған құбылысқа әсер етпейтін факторлардың шығарылуы. Дегенмен, бұл әдіс негізінің күшейіп, екінші дәрежелі факторлардың әлсіреуіне жол береді, яғни, фактордың күшіне қарай өсетін немесе өшетін деп факторлардың орналасуына жол береді. Ғылыми таным әдістерінің деңгейлері Ғылыми танымның әртүрлі әдістері мынадай деңгейлерге бөлінеді: • Эмприкалық • Эксперименттік теориялық • Теориялық • Метотеориялық
Эмпирикалық деңгей әдістері: бақылау, салыстыру, есептеу, өлшеу, сауалнама, әңгімелесу, тесттер, байқап көру және қате әдісі т.б. Бұл топтың әдістері зерттеліп отырған құбылыстармен тығыз байланысты және ғылыми гипотеза қалыптасу кезеңінде қолданылады. Тәжірибелік - теоретикалық деңгей әдістері: тәжірибе, анализ және синтез, индукция және дедукция, үлгілеу, гипотетикалық, тарихи және логикалық әдістер. Бұл әдістер нанымды, сенімді деректерді алуға, табуға көмектеседі, өтуін объективті анықтауға ықпал етеді. Бұл әдістердің көмегімен деректер жинақтау жүзеге асады, олардың тексерілуі іске асады. Деректер ғылыми-танымдық құндылыққа жүйеленген кезде ғана, себеп-салдарлар анықталғанда ғана ие бол алады. Осылайша, ақиқатты анықтау міндетті деректер жинақтауды ғана емес, сондай-ақ олардың дұрыс теориялануын талап етеді. Деректердің бастапқы жүйеленуі және оларды сараптау – бақылау, әңгімелесу, тәжірибе процессінде өткізіледі. Теориялық деңгей әдістері: дерексіздену, идеализациялау, формальдау, анализ және синтез индукция және дедукция, аксиоматика, молайту т.б. Теориялық деңгейде жиналған деректердің зерттелуі, ұғымдарды пікірлерді жасау, қорытынды келтіру жүзеге асады. Бұл жұмыстың процессінде ертеректегі ғылыми түсінідірулер мен жаңадан туындаған түсініктер қарам-қатынасқа түседі. Теоретикалық деңгейде ғылыми ойлау эмприкалық сипатталудан босанып, теориялық молаю, баюды туғызады. Осылайша білімнің жаңа теориялық мазмұны эмприкалық ұғымдарға қарай бейімделеді. Танымның теориялық деңгейінде ұқсастық, айырмашылық, сәйкес өзгерістердің логикалық әдістері кең қолданылады, білімнің жаңа жүйелері құрылады, теоретикалық жүйелердің жаңа жинақталған экспериментальдіматериалдармен келешектегі келісім мәселелері шешіледі. Метотеориялық деңгей әдістеріне - диалектикалық әдіс пен жүйелік талдау әдісін жатқызады. Бұл әдістердің көмегімен теориялардың өзі зерттеледі және оларды туғызу жолдары жасалады, аталған теория ұғымдарының жүйесі зерттеледі, оны қолдану көкжиектері белгіленеді, бірнеше теорияларды синтездеу жолдары негізделеді. Аталған деңгейдің басты міндеті – ғылыми теорияларды формальдау жағдайын тану және метатілдер деп аталатын формальді тілдер жасап шығару болып табылады. Жүйелік анализ негізінде ерте бастан белгілі бір қасиетке ие болатын көптеген объектілер жүйесі деген ұғым жатыр. Бір жағынан жүйелік анализ жекелеген мәселелерді шешуде жалпы философиялық жағдайлар қатарын қолдануға мүмкіндік берсе, екінші жағынан философияның нақты бір ғылым ретінде дамуына ықпал етіп, оны молайтады. Жүйелік анализ экономиканың жекелеген салалары, өнеркәсіптік мекеме, бірлестіктер, құрылыс немесе технологиялық кешендерді ұйымдастыру мен жоспарлау секілді күрделі жүйелерде қолданылады. Жүйелік анализ негізгі төрт кезеңнен құралады 1.Міндет қою - объектіні зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін, сондай-ақ объектіні танып-білу критерийлерін анықтайды. Мақсатты толығымен қоймай, қате таңдау барлық сараптауларды теріске шығарып, бұрмалап жіберуі мүмкін. 2. Зерттеліп отырған жүйенің көкжиектері анықталып, оның құрылымы анықталады: объектілер мен процесстер, қойылған мақсатқа қатысы бар процесстер зерттеліп отырған жүйеге және сыртқы ортаға таралып дамиды. Сосын, жүйенің басқа да құрамдық бөліктері - оның элементтері бөлініп алынады, олардың арасындағы және сыртқы ортамен өзара әрекеті белгіленеді. Соңғы уақытта техникада «қалдықсыз технология» деп аталатын жабық технологиялық циклдердің тұйық жүйесіне көп назараударылуда. Мұндай технологиялық процесттер экономика, экология тұрғысынан аса пайдалы яғни «анағұрлым қалдық аз болса, соғұрлым өндіріс деңгейі биік» деген сөз. 3. Зерттеліп отырған жүйенің математикалық үлгісін құру. Алғашында жүйені параметрлеу жүзеге асады, жүйенің бөлінген элементтері сипатталады және олардың өзара әрекеті баяндалады. Процесстің ерекшелігіне байланысты біртүтас анализ жүйесі үшін математикалық аппарат қолданылады. Мұнымен аналитикалық әдістердің кішігірім жүйелері сипаттау үшін қолданылатынын атап өткен жөн. Бұл әдістердің қатарында күрделі жүйелерді зерттеуде ықтималдық әдістері кең қолданылады. Үшінші кезеңнің алгоритмдік тілде жазылған, жүйенің аяқталған математикалықүлгісі қалыптасады. 4. Алынған математикалық модельді сараптау, қорытынды қалыптастыру мақсатымен оның экстремальді шарттарын анықтау. Тиімді қарастырылып отырған функцияның (зерттеліп отырған жүйенің математикалық үлгісі) және сәйкес қолайлы шарттар табумен аяқталады. Таңдау негізінде оптимизация критерийлерінің зерттеліп отырған объект үлгісінің параметрлеріне тәуелділігі құрылады. Зерттеудің мұндай нәтижесі практикалық мақсаттар үшін аса маңызды, міндетті анықтауға мүмкіндік береді. Ғылыми - зерттеу бағытын таңдау • Жалпы түсінік • Ғылыми бағыттың құрылымдық бірліктері Жалпы түсінік Ғылыми зерттеудің мақсаты – объектіні, үрдісті немесе құбылысты жанжақты нақты зерттеу; олардың құрылысын және байланысы мен қатынасын ғылымдағы принциптер және таным тәсілдер негізінде зерттеу, сонымен қатар өндіріске адамға пайдалы нәтижелерді алу және енгізу болып табылады. Кез келген ғылыми зерттеудің өзінің объектісі мен заты болады. Ғылыми зерттеудің объектісі материалдық немесе идеалдық жүйе болып табылады. Зат – бұл жүйенің ішінде және сыртында элементтердің өзара әсерлесу заңдылығының, дамуы заңдылығының, жүйенің құрылысы, әр түрлі қасиеттері мен сапалары және т.б. Әрбір ғылыми зерттеу жұмысын белгілі бір бағытта беруге болады. Ғылыми бағытта зерттеу жүргізілетін аймақтағы ғылым немесе ғылым кешені түсініледі. Осыған байланысты әртүрлі техникалық, биологиялық, әлеуметтік, физико – техникалық, тарихи және т.б. бағыттар бөлінеді. Техникалық бағытқа мұнай және газ кен орындарын игеріп өндірудегі зерттеулерді жатқызуға болады. Ғылыми бағыттың негізі белгілі бір ғылыми салаға кіретін арнайы ғылым немесе арнайы ғылымдар қатары болып табылады, сонымен қатар зерттеудің арнайы тәсілдері және техникалық қондырғылар (мысалы: жерасты гидромеханикасы, мұнай кен орындарын игеру, газ кен орындарын игеру және т.б.). Басты проблеманы, ғылыми зерттеулердің тақырыбын таңдау және ғылыми сұрақтарды қою, өте жауапты тапсырма болып табылады Ғылыми бағыттың құрылымдық бірліктері: • Кешенді проблема • Проблема • Ғылыми зерттеулердің тақырыбы және сұрақтары Кешенді мәселе Кешенді мәселе проблема бір мақсатпен біріктірілген проблемалардың жиынтығы болып табылады. Өзекті бағыттар және зерттеудің кешенді проблемалары біздің еліміздің үкіметінің бағдарлы құжаттарында құрастырылады. Зерттеу бағыты көбінесе зерттеуші жұмыс істейтін ғылым саласымен, ғылыми мекеменің ерекшелігімен алдын ала анықталады. Сондықтан әрбір зерттеушіге ғылыми бағытты таңдау ғылым саласын таңдаумен байланысты болады. Зерттеу бағытын конкретизациялау осы уақытта белгілі бір бағытта өндірістік сұранымдардың күйін, қоғамдық қажеттерді және зерттеу күйін зерттеудің нәтижесі болып табылады. Жүргізілген зерттеудің нәтижесін және күйін зерттеу үрдісінде, өндірістік есептерді шешу үшін бірнеше ғылыми бағыттарды кешенді қолдану идеялары құрастырылуы мүмкін. Бұл жағдайларда кешенді зерттеу жүргізудің жағымды талаптары жоғарғы мектептерде ғылымның және техникалардың әр түрлі саласында құрылған ғылыми оқу мектептерінің бар болуына басты оның университеттерінде болатынын айтып кеткен жөн. Таңдап алынған зерттеу бағыты кейін ғылыми қызметкердің және ғылыми комитеттің стратегиясы болып кетеді, кейде ұзақ мерзімге созылады. Мәселе (Проблема) Мәселе (Проблема) – бұл шешімі қоғаммен шығарылған, күрделі теориялық және практикалық есептердің жиынтығы. Әлеуметтік – психологиялық позиция тұрғысынан проблема бұл – қоғамдық қажеттіліктер арасындағы білімде және оны белгілі жолдармен алудағы қарама – қайшылығының, білім және білімсіздіктің арасындағы қарсыластықтың көрінісі. Проблема адамзаттық тәжірибе қиындыққа жолыққанда немесе мақсатқа жету мүмкінсіздігіне келгенде ғана туады. Мәселе (Проблема) - т.б есеп масштабына басты ауқымды (глобальды), ұлттық, аймақтық, салалық, сала аралық болуы мүмкін. Мысалы, табиғатты қорғау проблемасы глобальды болып табылады. Өйткені оның шешімі қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға бағытталған. Жоғарыда айтылғандардан басқа проблемалардың жалпы спицификалық түрлері бөлінеді: жалпы түріне жалпы ғылыми ортақ халықтық проблемалар жатады. Спицификалық проблемаларға белгілі бір өнеркәсіптік өндірісіне тән. Мұнай газ өндірістердің өнеркәсіпте мұндай проблемаларға мұнай бергіштіктің жоғарылауы және мұнай мен газ өндіру құралдарының жаңа түрін шығару және т.б. жатады. Ғылыми зерттеулердің проблемаларын және тақырыбын таңдауда алдымен зерттейтін бағыттың қарама қайшылығын талдау негізінде, проблеманың өзі құралады және жалпы түрде күтілетін нәтижелер анықталады, сонан соң проблема құрылысы өндіріледі, тақырыптар, сұрақтар, орындаушылар анықталады және олардың өзектілігі (актуалдығы) белгіленеді. Бұл кезде псевдопроблеманы ғылыми проблемалардан ажырата білу маңызды. Псевдопроблемалардың көп болуы ғылыми жұмысшылардың қажетті мөлшерде ақпараттандырылмағандығымен байланысты, сондықтан кейде мақсаты бұрын алынған нәтижелер болатын проблемалар туады. Бұл ғылымдардың еңбектерінің және қаражаттардың қажеті жоқ шығынына әкеледі. Сонымен бірге кейде аса актуалды проблеманы өндіру кезінде оның шешілуіне әртүрлі ғылыми коллективтерін қатыстыру мақсатымен оны қосарландыру керек болады. Ғылыми зерттеулердің тақырыбы және сұрақтары Ғылыми зерттеу тақырыбы проблеманың құрамдас бөлігі болып табылады. Тақырып бойынша зерттеу нәтижесінде проблема бөлігін қамтитын, белгілі ғылыми сұрақтардың жауабын алады, жауап нәтижелерін тақырып кешені бойынша жалпылау ғылыми проблеманың шешімін беруі мүмкін. Проблеманы тұжырымдап және оның құрылысын орнатқаннан кейін әрқайсысы актуалды болуы керек. Ғылыми зерттеудің тақырыптары анықталады, яғни ол тақырыптар ғылымға жаңалықтар енгізу керек, халық шаруашылығына экономикалық тиімді болуы керек. Сондықтан тақырыпты таңдау арнайы техника-экономикалық есепке негізделуі керек. Теориялық зерттеулерді өндіру кезінде экономикалық талабы кейде ғылым деңгейін анықтайтын мәнділік талабымен ауыстырылады. Әрбір ғылыми коллектив (ЖОО, кафедра, бөлім) дәстүр бойынша өзінің ғылыми профилін, квалификациясын, қызметін иеленеді. Ол зерттеу тәжірибесінің толуына, өндіруінің теориялық деңгейінің жоғарылауына, сапа және экономикалық тиімділікке, зерттеуді жүргізу мерзімінің қысқаруына әкеледі. Қ.И.Сатпаев атындағы ҚазҰТУ-ң „Мұнай және газ кен орындарын игеріп өндіру” кафедрасының ғылыми бағыты – Қазақстанның мұнай және газ кен орындарын игеріп өндіруінің геомеханикалық және геотехникалық әдістері мен технологиясы. Тақырыптың маңызды сипаттамасы өндіріске алынған нәтижелерді тез енгізу мүмкіндігі болып табылады. Нәтижелерді тапсырушы кәсіпорында ғана емес, сала масштабтарында да кеңінен енгізуді қамтамасыз ету маңызды. Енгізуді тоқтатқанда немесе кәсіпорында енгізген кезде мұндай тақырыптардың тиімділігі айтарлықтай төмендейді. Тақырыпты таңдау алдында берілген және аралас мамандықтардың еліміздегі және шетелдегі әдебиеттермен мұхият таныс болу керек. Тақырыптарды таңдау әдістемесі ғылыми дәстүрі бар және кешенді проблемаларды өндірген ғылыми коллективтерде оңай болады. Ғылыми зерттеуді ұжымдық (коллективтік) өндіру кезінде проблемаларды және тақырыптарды талқылау, критика, дискуссия үлкен роль атқарады. Пікірталас (дискуссия) үрдісінде маңыздылығы мен көлемінің әртүрлі деңгейіндегі әлі шешілмеген актуалды есептер шығарылады. Бұл ЖОО – ң әртүрлі курсындағы студенттердің ғылыми зерттеу жұмыстарына қатысуына жақсы жағдай жасайды. Бірінші сатыда оқытушылар студенттерге 1 – 2 мәнжазба дайындауды тапсыру керек, олармен консультатция жүргізу керек, нақты есептерді анықтау керек. Қолданбалы тақырыптарды таңдауға тапсырушының тапсырманы нақты құруы үлкен мағына береді. Бұл кезде ғылыми өндіру үрдісінде өндірістік жағдайларға байланысты тапсырушының талабы бойынша тематикада кейбір өзгерістер болуы мүмкін екенін есте сақтау қажет. Ғылыми сұрақтар ретінде әдетте ғылыми зерттеудің нақты тақырыбына қатысты шағын ғылыми есептер түсініледі. Ғылыми зерттеу бағытын таңдау •Жалпы ұғымдар •Ғылыми бағыттардың құрылымдық бірліктері Жалпы ұғымдар Ғылыми зерттеудің мақсаты — жан-жақты, объектіні тиімді зерттеп білу, процесстер мен құбылыстарды, олардың құрылымдарын, байланыстары мен қатынастарын ғылымда жасалған қағидалар мен таным әдістері негізіндеүйрену, сондай-ақ адамдарға пайдалы нәтижелерді өндіріске (тәжірибеге) енгізу және алу кез-келген ғылыми зерттеудің өз объектісі мен пәні бар. Ғылыми зерттеудің объектісі - материалды немесе идеалды жүйе болып табылады. Пәні – жүйе құрылымы, жүйе ішіндегі элементтердің өзара әрекет заңдылықтары, даму заңдылықтары, әр түрлі қасиеттер мен салалары т.б. Кез-келген ғылыми-зерттеу жұмысын нақты бағытталған жұмысқа жатқызуға болады. Ғылыми бағыт астарынан зерттеу жүргізіліп жатқан саладағы ғылыми кешен немесе ғылымды түсінеміз. Осыған байланысты техникалық, биологиялық, элеуметтік, физикалық-техникалық, тарихи т.б. бағыттарды ажыратады. Техникалық бағытқа мұнай мен газ көздері бар іскерлерді эксплуатациялау мен өңдеу саласындағы зерттеулерді жатқызуға болады. Ғылыми бағыттың негізі бір ғылым саласына кіретін арнайы ғылымдар тізбегі, сондай-ақ зерттеудің арнайы әдістері мен техникалық жабдықтар болып табылады. (Мысалы, жерасты гидромеханикасы, мұнай орындарын өңдеу, газ көзі бар жерлерді өңдеу т.б.) Бағытты таңдау, мәселелер, ғылыми зерттеулердің тақырыптары мен ғылыми мәселелерді алдыға қою шамадан тыс жауапты міндеттер болып табылады. Ғылыми бағыттың құрылымдық бірліктері • Кешенді мәселе (Комплексті проблема) • Проблема • Ғылыми зерттеудің тақырыбы және мәселелері 1. Кешенді мәселе - біртұтас мақсатқа біріккен проблемалар жиынтығы деген түсінікті береді. Актуальды (көкейкесті) бағыт пен зерттеудің кешенді мәселелері біздің еліміздің үкіметіндегі директивті құжаттарында қалыптасады. Зерттеудің бағыты көп жағдайда зерттеуші жұмыс істейтін ғылым саласында, ғылыми мекеме алдын-ала анықталып алынады. Сол себепті ғылыми бағытты таңдау әрбір жекелеген зерттеуші үшін өзі жұмыс істегісі келетін ғылым саласын таңдаумен жиі ұштасады. Зерттеу бағытын нақтылау өндірістік сұраныстарды, қоғамдық қажеттіліктерді және белгілі бір аталған уақыт кесіндісіндегі зерттеу жағдайын танудың нәтижесі болып табылады. Өткізіліп қойған зерттеулердің жағдайы мен нәтижелерін білу процессінде өндірістік мәселелерді шешуге арналған бірнеше ғылыми бағыттарды кешенді түрде қолдану идеялары қалыптасуы мүмкін. Мұнымен кешенді зерттеулерді орындау үшін жасалған барынша ыңғайлы жағдайлар жоғарғы мектепте, оның университеттерінде, ғылым мен техниканың әртүрлі салаларындағы орын алған ғылыми оқу мектептерімен байланысты болатындығын айтып өткен жөн. Зерттеудің таңдалған бағыты бұдан ары қарай ғылыми қызметкердің немесе ғылыми ұжымның стратегиясы болып қалады. Проблема (мәселе) Проблема - бұл күрделі теориялық және практикалық мәселелердің жиынтығы, қоғамда туындаған мәселелерді шешу. Әлеуметтік-психологиялқ ұстаным тұрғысынан қарағанда проблема бұл білім мен оны игерудегі қоғамдық қажеттіліктер арасындағы қайшылықтардың көрінісі, яғни білім мен білімсіздіктің арасындағы қайшылық. Проблема адам тәжірибесі қиыншылық кездестіргенде немесе мақсатқа жетуде «мүмкін емес» жағдаймен соқтығысқанда туындайды. Проблема ғаламдық, ұлттық, аймақтық, салалық, салааралық яғни туындаған міндеттерге байланысты болуы мүмкін. Сонымен, мысалы табиғатты қорғау мәселесі ғаламдық проблема болып табылады, дегенмен, оны шешу жалпы адамзаттық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Жоғарыда аталғандардан басқа жалпы және спецификалық проблемаларды айтуға болады. Жалпы проблемаларға жалпығылымдық, жалпыхалықтық проблемаларды жатқызады. Спецификалық проблемалар белгілі бір кәсіпорындардың өндірістеріне тән. Сонымен Мұнай-газ өндіру кәсіпорындарында мұндай проблемалар мұнай бөлінуді өсіру және мұнай мен газ өндіретін құралдардың жаңа түрлерін жасау болып табылады. Ғылыми зерттеу тақырыбы мен мәселені таңдағанда бастапқыда зерттеліп отырған бағыт қайшылықтарын сараптау негізінде проблеманың өзі қалыптасады да күткен нәтижелердің жалпы кескіні анықталады, сосын проблема құрылымы жасалады, тақырыптар бөлініп алынады, мәселелер мен орындаушылар ерекшеленіп олардың көкейкестілігі белгіленеді. Мұнда ғылыми проблемалардан жасырын (жалған, алдамшы) проблемаларды айыра білу маңызды. Жалған проблемалардың көп бөлігі ғылыми қызметкерлердің жеткіліксіз ақпараттандырылмағандығымен байланысты, сол себепті кейде нәтижені ерте алу мақсатындағы проблемалар туындайды. Бұл ғалымдар еңбегінің бекер кетуіне әкеп соқтырады. Сонымен қатар кейде айрықша актуальді проблеманы қарастырғанда оны шешу мақсатымен әр түрлі ғылыми ұжымдарды конкурс тәртібімен анықтауға тура келеді. Ғылыми зерттеудің тақырыбы және ғылыми мәселелер Ғылыми зерттеудің тақырыбы мәселенің құрамды бөлігі болып табылады. Зерттеу нәтижесінде тақырып бойынша мәселені қамтитын ғылыми мәселелерге жауап алынады. Кешен бойынша нәтижені байыту ғылыми проблеманы шешуге мүмкіндік береді. Проблеманы негіздеген соң және оның құрылымын белгілеген соң ғылыми зерттеудің тақырыбы анықталады, оның әрқайсысы актуальды болуы қажет (маңызды тез шешілуді талап етілетін), ғылыми жаңашылдығы болуы шарт, яғни ғылымға табыс әкеліп, халық шаруашылығына экономикалық әсері болуы керек. Сол себепті тақырып таңдау арнайы техникалық экономикалық есеппен базаланғаны жөн. Теоретикалық зерттеулер жасағанда үнемділік талаптары (требование экономичности) кейде отандық ғылымның беделін анықтайтын мәндік талап-тілектерге алмастырылады. Әрбір ғылыми ұжымның (жоғарғы оқу орны бөлім кафедра) орныққан дәстүрлер бойынша зерттеудің тәжірибе жинауына, жұмыстың теориялық деңгейңн өсіруіне, экономикалық әсері мен сапасына, зерттеуді орындаудыңмерзімін қысқартуға ықпал ететін өзіндік ғылыми квалификациясы болады. Қ.И.Сатпаев атындағы ҚазҰТУ-нің «мұнай және газ кен орындарын пайдалану мен игеру» кафедрасының ғылыми бағыты-геомеханикалық және геотехниалық әдістер және өңдеу технологиялары мен Қазақстанның мұнай және газ орындарын эксплуатациялау, тақырыптың маңызды сипаты-алынған нәтижелерді өндіріске тез арада енгізу болып табылады. Нәтижелелерді енгізуді қамтамасыз ету өте маңызды. Енгізу тежелген жағдайда мұндай тақырыптың әсері төмендейді. Тақырыпты таңдауға аталған мамандықтар бойынша отандық және шетелдік әдебиет көздерімен танысу басшылық жасауы керек. Ғылыми зерттеулерді ұжым көлемінде жасағанда сын, пікірталас, мәселені талқылау үлкен рөлге ие болады. Пікірталас процессінде әр түрлі көлемдегі әлі шешілмеген актуальды мәселелер анықталады. Бұл жоғарғы оқу орындарының әр түрлі курсында оқитын студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарына белсене қатысуына жағдай туғызады. Бірінші кезеңде оқытушылар студенттерге бір-екі тақырыпта мәнжазба (рефераттар) тапсырыс, олармен кеңес өткізіп, нақты міндеттерді анықтауы керек. Бұл жағдайда ғылыми жұмыс үрдісінде тапсырыс берушінің талабына сәйкес бірнеше өзгерістер енуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Ғылыми мәселе - дегенде әдетте ғылыми зерттеудің нақты тақырыбына қатысты кішігірім ғылыми міндеттерді ауызға алуға болады. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының кезеңдері • Техникалық-экономикалық негіздеу (ТЭО) • Зерттеуге дайындау • Жұмыс жоспары және зерттеуді өткізу • Зерттеу нәтижелерін енгізу Техникалық-экономикалық негіздеу Алғашында проблемамен жалпы танысу нәтижесінде тақырыптың өзі қалыптасады, яғни зерттеуді орындау шеңберінде және негізгі қүжат-техникалық-экономикалық негіздеу жасалады. Тек осындай негіздеу жасалғанда ғана қарайғы жоспарлау мен қаржыландыру мүмкін болады. Бірінші бөлімде тақырыпты техникалық-экономикалық негіздеу жұмыстың себептері көрсетіледі, ертеректе алынған нәтижелер мен зерттеудің жеткен деңгейі бейнеленетін қысқаша әдеби шолу келтіріледі. Бұл зерттеудің кезеңдері мен міндеттерін, шешу әдістерін белгілеуге, тақырыпты орындаудың түпкілікті мақсатын анықтауға мүмкіндік береді. Мұнда тақырыпты патентті жасап шығару және лицензияны сатып алудың мақсаттылығын анықтау кіреді. Техникалық-экономикалық негіздеуді құру кезеңінде ҒЗЖ-дан күтілген нәтижелердің қолдану саласы белгіленеді олардың аталған салада тәжірибе жүзінде жүзеге асу мүмкіндіктері бекітіледі, жаңа техниканы қолдану кезеңіндегі экономикалық әсер анықталады. экономикалық әсерден басқа техникадық - экономикалық негіздеуде болжанған әлеуметтік нәтижелер көрсетіледі (еңбек өнімділігінің өсімі, өнім сапасы, өндірістік санитария мен қауіпсіздік деңгейнің жоғарылауы, қоршаған орта мен табиғатты қорғауды қамтамасыз ету). Нәтижесінде техникалық-экономикалық негіздеу құру дегенде НИР мен ОКР-ді орындаудың қажеттілігі мен мақсаттылығы туралы қорытынды жасалады. Зерттеулерге дайындау Техникалық-экономикалық негіздеуді мақұлдаған соң зерттеудің мақсаты мен міндеттері мақұлданады. Әр түрлі ұйымдардың профильге сәйкес тақырып бойынша ғылыми-техникалық есебі мен отандық және шетелдік әдебиеттердің библилграфиялық тізімі құрылады, әдебиет көздерінің аннотациялары құрылады және тақырып бойынша рефераттар қажет болған жағдайда құрылады, зерттеу әдістері (экспериминтальды, теоретикалық т.б), нақты бір зерттеуді қамтитын заттар, процесстер, құбылыстар түсіндіріледі. Теоретикалық зерттеулердің мақсаты – заттың физикалық мәнін тану болып табылады. Нәтижесінде физикалық үлгі негізделіп, математикалық үлгілер жасалады және осындай жолмен алдын-ала алынған нәтижелерсарапталады. Экспериментальды зерттеулер ұйымының алдында міндеттер қойылып, эксперимент бағдарламасы мен әдістері таңдалады. Оның тиімділігі өлшеу құралдарын таңдауға байланысты. Бұл міндеттерді шешу барысындаинструкциялар мен ГОСТ-тарды басшылыққа алған жөн. Қабылданған әдіснамалық шешімдер эксперимент өткізуге әдістік көрсеткіш түрінде қалыптасады. Жұмыс жоспары және зерттеулерді өткізу Зерттеу әдістерін жасаған соң тәжрибелік (экспериминтальды) жұмыстың көлемі, әдістері, техникасы, еңбек сыйымдылығы мен мерзімі көрсетілетін жұмыс жоспары құрылады. Экспериминтальды және теоретикалық зерттеулер аяқталған соң алынған нәтижелердің жалпы сараптамасы жасалады, эксперимент нәтижелері мен гипотезалардың сәйкестігі жүзеге асады. Сараптау нәтижесінде теоретикалық үлгілер анықталады қажет жағдайда қосымша эксперименттер өткізіледі. Сосын, өндірістік және ғылыми қорытындылар қалыптасып, ғылыми-техникалық есеп құрылады. Зерттеу нәтижелерін енгізу Тақырыпты жасаудың келесі кезеңі өндіріске зерттеу нәтижелерін енгізу және оның шын мәніндегі экономикалық әсерін анықтау болып табылады. Өндіріске қолданбалы және фундаментальды ғылыми зерттеулерді енгізу тәжірибелік-конструкторлы бюрода, проектілі ұйымдарда, тәжірибелі зауыттар мен шеберханаларда өткізілген жұмыстар арқылы жүзеге асады. Жұмыс жоспарлары тәжірибелік-технологиялық немесе тәжірибелік-конструкторлық түрде безендіріледі, оның құрамына тақырыптың қалыптасуы, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, әдебиеттерді үйрену, экспериментальды үлгіні техникалық жобалау, жекелеген блоктар дайындау олардың жүйедегі бірігуі, техникалық жобаның келісімі және оның техникалық-экономикалық негізделуі жатады. Осыдан соң жұмыстық жобалау орындалады (жобаның детальды өңделуі), тәжірибелік үлгі дайындалады, оны сынақтан өткізу іске асады. Содан кейін тәжірибелік үлгіде жөндеп, түзеу жүзеге асады (өндірістік сынақ сараптамасы, қайта жасау және басқа бөлшектермен алмастыру). Аталған кезеңдерді сәтті орындау үлгіні мемлекеттік сынаққа таныстыруға мүмкіндік береді, нәтижесінде сол үлгі сериялық өндіріске жіберіледі. Жасап шығарушылар бұл кезде бақылау жасап, кеңес береді. Зерттеу нәтижелерін енгізу зерттеу нәтижелерінің экономикалық әсері актісіне қол қойып, оны жасаумен аяқталады. • Жалпы түсінік • Ғылыми бірлік құрылымның бағыты Жалпы түсінік Ғылыми зерттеудің бағыты-жан жақты, объекті дұрыс ұғыну, процесті немесе көріністі, олардың құрылымын ғылымда таным әдістері және принциптерін шығаруда негізделген байланыс және қатынастар, сонымен қатар адамзатқа пайдалы нәтижелерді өндіріске енгізу және алу. Әрбір ғылыми зерттеуде озіміз-объектісін және пәні болады. Ғылыми зерттеудің объектісі ретінде материалдық және идеалды жүйе жатады. Пән - бұл жүйенің құрылымы,жүйе ішіндегі элементтердің заңдық қосылысы және оның сыртында, даму заңдылығы, әртүрлі қасиеттері, сапасы және т.б. Әрбір ғылыми-зерттеу жұмысын белгілі бір бағытқа жатқызуға болады.Ғылыми бағыт- ғылым және ғылым комплексі ретінде түсіндіріледі,бұл облыста ғылыми зерттеулер жүргізіледі және осымен бірге техникалық,биологиялық, әлеуметтік,физико-техникалық,тарихи және т.б.кейін бөлшектеуге мүмкіндігі бар бағыттарды айыруға болады. Техникалық бағытқа мұнай және газ кен орындарын игеру және пайдалану облысындағы зерттеулерді жатқызуға болады.Ғылыми бағыттың негізіне арнайы ғылым қатары, зерттеудің арнайы әдістері және техникалық құрылғылар(мысалы:жер асты гидромеханика,мұнай кен орнын игеру,газ кен орнын игеру және т.б.)болып табылады. Проблема бағыттарын,ғылыми зерттеу тақырыптарын таңдау және ғылыми сұрақтарды құрастыру өте жауапты жұмыстардың бірі болып табылады. жүктеу/скачать 133,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||