сөйлейтін  халықтың  мәдениетінің  тікелей  көрсеткіші

болады,  өз  ойын  дүрыс  жеткізе  алуды  үйренеді,  осының  бэрі  -  тілді 

оқытудың ағартушылык мақсаты.

Ана тілін  оқып үйренгенде тілдін негзгі  қүралдары  -  сөздер  мен 

грамматикалык формалар туралы түсінік  қалыптасады.  Ал,  шеттілініц 

терминдерімен  салыстыру  арқылы  оқушы  туган  тілдің  создері  меи 

грамматикасының  категориясын  толық  түсіне  алады.  Сондыктан, 

бірінші  сабақтан  бастап  ана  тілі  мен  шет  тілін  салыстыра  отырып 

окытқан жөн [2 ,1 6  б.].  Шет  тілдік  мәдениетке  оқыту  рухани  дүниені 

байыту қүралы ретінде колданылады, ягни:

Окытылыг.  жатқан  тіл  елінің 

мәдениегі  туралы  білімдерді 

(әдебиет,  музыка, сәулет өнері) алу құралы ретінде;

Тіп  күрылымы,  жүйесі,  мінезі,  ерекшеліктері,  ана  тілімен 

ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы білім алу күралы;

Өз 

қызметінің  әр  түрлі 

саласындагы 

өзінің 

танымдық 

кызыгушылыктарын қамтамасыз ететін  қүрал ретінде.

Оқытудың 

тәжірибелік 

мақсаты. 

Оқытудың 

тәжірибелік 

максатын  түсіну  үшін  шет  тілі  пәнінің  еркшелігімен  танысуымыз 

қажет. Тіл -  сыртқы дүние мен коршаган орта туралы білім алу көзі.

Бүл  пәнді  оқытуда  оқушылар  шет  тіліндегі  атаулармен, 

кұбылыстармен  танысады.  Танысу  ауызша  және  жазбаша  түрде 

жүреді.  Осы екі түрді  меңгеру шет тілін игерудің тәжірибелік максаты 

болып  табылады. Ягни,  оқушы  шет тілін  ауызша және  жазбаша түрде 

пайдалана білуі тиіс. 

Шет тілін тыңдап түсіне білу  және  сөйлей білу 

ауызша түрге  жатады. Жазбаша түрге  тілдің жазбаша түрін  пайдалана 

білу немесе жазу және шет тілінде жазылган мәтінді оқи білу жатады.

Тыңдау,  сөйлеу,  жазу  және  оқу  дагдыларын  калыптастыру 

оқушының  тілді  ауызша  да,  жазбаша  да  жақсы  меңгеруіне  тікелей 

эсер етеді.

Тілді  жақсы  меңгеру  үшін  бастауыш  сыныптарда  осы  төрт 

дагдынын негізін берік қалыптастыру кажет.

Сурақтар

1.  Бастауыш  кезеңде  шет  тіліне  үйретудің  иегізгі  және  жүйелік 

болып  кандай қагидат саналады?

2.  Окытудың бірінші  сатысында кандай міндеттер орындалады?

3. Окытудың қандай  неізгі түрлері бар?

4. Оқыту  мақсаттарының қандай түрлері бар?

19

5 

Шетел  тілін  окытудагы  әлеуметтік-мәдени  біліктілік 

компоненті

5.1  Әлеуметгік-мәдени біліктілік туралы жалпы түсінік

Халыкаралық 

қатынастар 

талай 

шиеленіскен 

уыкытта, 

патриотгык  жэне  интернационалды  тэрбие  үлкен  магынаға  ие  болган 

кёчде,  әлеуметтік-мәдени  біліктіліктің  дамуы  казіргі  әлемде  ерекше 

орын  алады.  Әлеуметтік-мәдени  біліктілік  -  казіргі  көпмэдени  әлемле 

өмір сүре білу және өзара әрекеттестік дайындыгын болжайды.

Шетел  тілін  окытуындагы  әлеуметтік-мәдени  компонент 

окытылатын  тілдің,  үлттык  мэдениеттін  мазмүнына  кіретін  болмыс, 

эдет-гұрып,  салт-дәстүрдің,  сөйлеу  коммуникациясы  актісіндегі 

коммуникативті 

тэртіптің 

білімі 

мен 

дагдылардың 

негізінде 

калыптасады. 

' 

, 

«.  * 

, 

.

Әлеуметтік-мэдени  компонент  шетел  тілін  окыту  мазмүнында, 

окушылардың 

мәдениет 

диалогына 

енгізу, 

жалпыадамзаттык 

мәдениеттің  дамуындагы  ұлттык  мәдениеттің  жетістіктерімен  танысу 

жагдайында  үлкен  потенциалға  ие.  Орта  мектептерде  шетел  тілі 

бойынша  багдарламалар  шетел  тілін  оқыту  мақсаты  келесідей 

аныкталады:  шетел  тілінін  мэдениаралық  коммуникацияга  қатысу 

тілегі  мен  өзін  өзі  жан  жакты  жетілдіру жагдайында,  оқушының жеке 

тұлгасын.  кабілеттерін дамыту. Бұны заманауи трминдерде окушынын 

«екінші  тілдік  тұлгасы»  ретінде  айтуга  болады.  Шетел  тілін  окыту 

максаты 

4 

компонент 

бірлігінде 

айқындалады: 

тәрбиелік, 

дамытушылық,  жалпы  білім  беретін  және  тәжірибелік.  Тәжірибелік 

максат  сэтгі  түрде  жүзеге  асса,  жалпы  білім  беретін  жэне  тәрбиелік 

максаттар  жүзеге  асады.  Бірак  оқушылардың  шетел  тілінін  ок> 

мотивациясы  аркылы  іске  асатын  тәжірибелік  максаттың  кері  әсері 

бар. 

Шетел 

тілі 

оқудың  дамьгтушылық  магынасы 

тілдік, 

интелектуалды 

және 

танымдық 

қабілеттерден, 

кұнды 

бейімділіктерден,  сезімдерден,  эмоционалды  дайындыкган  жэне 

коммуникациядан тұрады  [2,9-15 б.].

Үздіксіз  тілдік  білім  жүйесіндегі  шетел  тілдерін  заманауи 

окытудың  жалпы  бекітілген  максаты  -   коммуникативті  біліктілікті 

калыптастыру  болып  табылады.  В.  В  Сафонова  коммуникативті 

біліктілікті тілдік, сөйлеу жэне әлеуметтік мэдениетті  құраушылардын 

бірлестігі  ретінде  карастырады.  Бұл  жағдайда  әлеуметтік-мәдени 

біліктілікті 

калыптастыру 

туралы 

сұрақ 

туындайды. 

Ңуропа 

Одагынын  бір  кұжаттарында  ол  коммуникативті  біліктіліктің  бөлігі 

ретінде  карастырылады.  Баска  кұжаттарда ол  акпараттык,  әлеуметтік- 

саяси  және  коммуникативті  біліктілік  қатарында  жеке  дара  біліктілік

20

ретінде, 

кез  келген  талапкерге  заманауи  полимәдени  әлемде 

бейімделуге  және  өз  дегенін  іске  асыруға  мүмкіндік  бере  отырып, 

базалык  біліктілік  сатысында  өмір  бойы  білімге  даярлыгымен 

ерекшеленеді.

Дегенмен,  соңғы  кездері  әлеуметтік-мәдени  біліктілікті  білімнің 

дербес  максаты  ретінде,  шетел  тіліндегі  коммуникативті  дагдыларга 

ғана  сабақтас  емес,  қазіргі  полимәдени  элемде  өмр  сүру  қабілеттілігі 

мен даярлығын әрекеттестіру негізінде ерекшелей бастады.

Әлеуметтік-мәдени біліктілік. Окушының ұлттық мәдени сөйлеу 

мінез-қүлқымен,  сол  тілді  үстанушылар  көзқарасының  сөйлеуді 

қабылдау  жэне  тудыру  үшін  релевантгы  элеуметтік-мэдени  контекст 

элементтерін  қолдану  қабілеттілігін  түсіндіреді  (салт-дәстүрлер, 

ережелер,  нормалар,  элеуметтік  жағдайлар,  әлеуметтік  стереотиптер, 

елтану білімдері).

Қазіргі  таңда  «элеуметтік-мэдени  біліктілік»  термині  кэсіби- 

әдістемелік эдебиетте  кең  қолданылатын термин болып  табылады.  Әр 

түрлі авторлар бүған тек авторлық түсінігін енгізеді, ал бұл түсініктер 

элеуметтік-мэдени  біліктілікте  әдістеменің  тілдік  жэне  кәсіби- 

педагогикалық  білімнің  сатыларында  бірлескен  логикаға  сэйкес 

кешенді  жэне  нэтижелі  тэсілдер  жасаудагы  тырысуларды  жинақтауға 

қабілетті емес.

Кез  келген  біліктіліктің  негізінде  оны  қолдануды,  пайдалануды 

білу  жатыр,  бірақ  біліктіліктің  икемділіктен  айыр.машылығы,  жеке 

түлға 

қасиетінде 

белгілі 

моральды-этикалық 

нүсқамаларына 

байланысты  әр түрлі  жағдайлар  кезінде  психологиялық дайындықпен 

болуында.

«Әлеуметтік-мәдени 

біліктілік» 

ұгымынын 

бірнеше 

тусіндірмелерінін  анапизі,  берілген  біліктіліктің  негізінде  келесі 

түрлермен аныкталады:

-  коғамның  элеуметтік  қабатының,  бір  елдің  эр  түрлі  тарихи 

этаптарынын, эр түрлі  мемлекеттіц және жаһандану дамуының жаппы 

жэне әлеуметтік-мәдени модельдерін ерекшелей білу;

- өз елін  және  мэдениетін  тыңдаушылар жагынан  мэдениаралык 

интерференцияның  мүмкіншілік  есебімен  сөйлеу  ара  қатынасын 

қалыптастырып, жақсарту;

- эр түрлі  мәдени модельдерді мойындау құкығы, ягни бүлардың 

негізіндегі өмір сүру  нормасы, сенімі, тіршілік етуі;

-  өзге  мүмкіншіліктердің  тура  тэуелділігіне  тимей,  басқаларды 

кемсітпей,  өзінің  жеке  дара  үстанымдарын  конструктивті  сактап 

қалуға  дайын болу.

21

Әлеуметтік-мәдени  біліктілік  і   әр  түрлі  категорияларга  қажетті 

біліктілік  жиынтыгын  еңгізетін  кешенді  құбыльіс  болып  табылады. 

Шетел  тілін  оқытуда  дамытушылық  рөл  атқаратын,  нәтижелі  бола 

апатын 

әлеуметтік-мәдени 

біліктіліктің 

келесі 

компоненттерін 

ерекшелеуге болады:

-  лингвоелтанулық  компонент  (мәдениаралық  қарым-катынас 

жагдайларында лексикапық бірліктердің ұлттық-мәдени семантикамен 

колдануын білу);

әлеуметтік-лингвистикалық 

компонент 

(әлеуметтік 

кабаттардың,  әр  түрлі  ұрпақ  өкілдерінің,  қогамдық  топтардың, 

диалекттердің тілдік ерекшеліктері);

-  мәдениеттанушылық  компонент  (әлеуметтік-мәдени,  тарихи- 

мәдени, этно-мәдени орта);

-  әлеуметтік-психологиялық  (берілген  мәдениетте  қабылданган, 

ұлтттық-спецификалық  модельдер  мінез-құлқының  коммуникативті 

техникаларын  колданган  және  әлеуметтік-мәдени  қарастылырган 

сценарийді білу) [3, 63-64 б. ].

Тілдің  шетел  тілі  негізінде  спецификасын  қалыптастыру,  оның 

мәдениаралық 

қатынастың 

коммуникативті 

функциясының 

қамтамасыз  болуына  байланысты.  Бұл  жағдайда  әр  түрлі  әлеуметтік- 

мәдени  кұрылымдардың  негізінде  калыптасқан  тілдік  құрылымдар 

өзара  бір  бірімен  эр  түрлі  қабылданады.  Себебі,  қарым-қатынасты 

жасаушылар  әр  түрлі  ортада  әр  түрлі  ақпараттармен  алмасады.  Сол 

себепті,  мәдениаралык  қарым-қатынаста  табыстың  маңызды  шарты  -  

ортақ 

коммуникативті  прагматикалық  түсінушіліктің  пайда  болуын 

қамтамасыз  ету  болып  табылады/Окуш ылардың  әлеуметтік-мәдени 

біліктілігін  тіл  ұстанушының  коммуникативті  мінез-құлқын,  мэдени- 

психологиялық  ерекшеліктерін  ескерткен  жагдайда  қалыптастыру 

мүмкін.

Атакты  ғалым  Сысоев  П.  В  белгілегендей  әлеуметтік-мәденн 

біліктілікті  білмеу,  тілді  және  мәдениетті  ұстанушынын  карым- 

катынасы кезінде шешуші  фактор болуы мүмкін  [6, 32-35  б.]

Әлеуметтік-мәдени  біліктілікті  зерттеуді  шетел  тілін  оқыту 

әдістемесінде  көптеген  галымдар  еңбек  етгі.  Әсіресе,  Сысоев  П.  В. 

әлеуметтік-мәдени 

біліктілікті 

шетел 

тілінде 

колданылатын 

әлеуметтік-мәдени 

контекстіндегі 

білімдердің 

деңгейі 

ретінде 

карастырады.  Ол  карым-қатынас  тәжірибесіне  және  тілдің  әр  т\грлі 

жағдаяттарда 

қолданылуына 

байланысты 

элеуметтік-мэдени 

біліктілікті  1)  білімге,  2)  карым-қатынас  тэжірибесіне  және  3)  тілді

колдану  тәжірибесіне  бөлген.  Бұны  көрнекі  түрде тірек-сызба ретінде 

көрсетуге болады:

3-сурет

Мұндағы  діл  (белгілі  бір  мәдениет  өкілдерінің  әр  түрлі 

м ін ез- 

құлқын 

танытып 

көрсететін 

ойлау 

қабілеті) 

өзіне: 

ж ал п ы  

сипаттаманы,  жағдаяттық  сипаттаманы  жэне  мәдени  өзін  өзі  тануды 

кірістіреді; 

әлеуметтік 

коммуникация 

(белгілі 

бір 

м әд ен и ет 

өкілдерінің  ақпаратгы  ауызша  және  жазбаша  құралдары  мен  әдістері) 

өзіне  тілді,  тілдік  ым-ишараларды  және  жазбаша  коммуникацияны 

кіргізеді;  ұлттық  игілік  (мәдени-танымдық  құндылықтарды  ұсынушы 

мәдени  білім-концепттердің ұлттық керінісі) ғылым 

ж ә н е  

өнер,  тарих 

пен дін, туристік көріісгі орындар сияқты мәдени бағыттарға сілтенелі.

Әлеуметгік-мәдени  біліктіліктің  компонентті  элементі  ретіндеі і 

қарым-катынас тәжірибесі:

әлеуметтік-мәдени 

қолданбалы 

қарым-қатынас 

стиліи 

таңдауды;

- өзге тілді  мәдениеттегі құбылыстың дұрыс баян етілуін;

-  тілді  және  мәдениетті  ұстанушының  мінез-құпыгы  меп 

қабылдауының жорамалдылығын;

-  қарым-катынас  кезіндегі  әлеуметтік-мәдени  жанжалдарлы 

еңсеру жіне шешу кабілеттілігін;

* окытылатын ел тілінің және коммуникация  катысушыларыныц 

әлеуметтік-мәдени  портретін  құруды -  болжайды.

Әлеуметтік-мәдени  біліктілік  жоспарындағы  тілді 

кодану 

тәжірибесі:

-  мэдениаралық  коммуникация  шеңберіндегі  әлеуметтік-мэдени 

бекітілген тілдік бірліктерді тануды;

23

- 

сөйлеуде  әлеуметгік-мәдени  бекітілген  тілдік  бірліктерді 

дұрыс  колдануды;

злеуметтік-мәдени 

суреттелген 

материалды 

ана 

тілге 

адекватты аударуды 1  болжайды.

5.2 

Әлеуметтік-мәдени  біліктілікті  мәдениаралық  карым- 

катынастың  негізі  ретінде қалыптастыру

Шетел 

тілін 

қолдану 

аясынын 

сапалылығы 

-  

тілдің 

функционалды 

спецификасына 

байланысты 

коммуникативті 

кызметтің  мәдениаралық  қарым-қатынасты  қамтамасыз  етуінде. 

Тілдік  кұрылымдар  әр  түрлі  элеуметтік-мәдени  құрылымдардын 

негізінде  кұрылуы  себепті,  әңгімелесушілер  арасында  белгілі  бір 

жағдайлар  кездесіп  жатады.  Олар  бір-біріне  тиесілі  хабарларды  әр 

түрлі  қабылдайды.  Халықаралық 

мәдени  қатынастардағы  негізгі 

жетістік  -   жалпы  өзара  түсіністік  барысында  коммуникативті 

прагматикалық  кеңістіктің  қалыптасуына  жағдай  туғызу  болып 

табылады. 

Тіл  ұстанушының  коммуникативті 

міі;ез  құлқының 

мәдени-психологиялык  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  оқушылардың 

әлеуметтік-мәдени  біліктілігін  жоғары  деңгейде  калыптастыруға 

болады.

Әрбір 

әңгімелесушінің 

психонервологиялық 

механизмінде. 

индивидтің  мінез  кұлқын  баскарып,  бағдарламаны  көрсететін  тілдік 

жүйе 

жазылған. 

Бұл 

бағдарлама 

белгілі 

бір 

операцияларды 

тапсыратын 

командалардан 

тұрады. 

Бұл 

операциялар 

коммуникативті-прагматикалық  кеңістікке  кіретін,  тілдік  және  тілдік 

емес  объекттер  арасындағы  қарым-қатынастарды  байланыстырады, 

сонымен  қатар  тілдік  жүйедегі  ішкі  құрылымдық  біліктіліктердік 

(семантикалық, 

прагматикалық, 

синтаксистік, 

морфологиялык) 

әрекеттестілігін реттеуге бағытталған  [4,  188 б.].

Мәденитанымдық  амал  негізінде  шетел  тілін  окыту  —  реалды 

кілттін  бейнесіндегі,  баска  шынайы  кілтті  ұстанушыға  вербалды, 

когнитивті,  коммуникативті,  прагматикалык  нормалардың  қогамдагы 

сөйлеу  әрекеттер  жиынтығының  жағдайын  калыптастыруға  ептеу 

керек.  Осы  орайда  коғамның  сөйлеу  мінез  кұпығы  ерекше  орын 

алады.

Коммуникативті-прагматикалық  норма  әдебінің  астында  тілдік 

кұралдар  ережелерінің  іріктелуі  және  белгілі  бір  когамға  берілген 

тарихи  кезеңнің  дамуы  сатысындағы  әр  түрлі  коммуникативті 

интенция  жагдайындағы  қарым  қатынастагы  бір  типті  жағдаяттар 

пікірлерінің 

кұрылымы 

жатыр. 

Коммуникативті-прагматикалык 

нормалар  адамдардың  әлеуметтік  әрекеттестілігі  проиесінде  істеп

шыгарылады.  Бұл  нормалар  коммуникацияның типтік  жагдайларында 

әлеуметтік танылуга ие болады.

Коммуникацияның прагматикалык деңгейінде  көрінетін  ауытк>, 

прагматикалык  нормапардың тілдік  қызметіндегі  бұзушылық салдары 

болып  табылады.  Бұл  жагдайда  берілген  қарам-қатынас  контексгінде 

оқ)'шылардың  интеракциясына  қатысты  мазмұнды,  коммуні-йсаті івті 

күтулері ақталмайды. Ф. Райли берілген баламалық емес типін, сейлеу 

мінез  құлығының  әлеуметтік-прагматикалык  баламасыздық  ретінде 

аныктады.  Бұл  баламасыздық барысында  әңгімелесушілер  езге  жакка 

қатысты  күтпеген  әрекеттерді  жасауға  немесе  керісінше  әңгімелесуиіі 

талап  ететін  әрекеттерді  жасамауға  мәжбүр  болады.  Коммуникатквті 

қарым-қатынастың 

әлеуметтік-прагматикалық 

баламасыздыктың 

терең 

себебі, 

әңгімелесушілердің 

әлеуметтік-психологиялық 

ерекшеліктері  болып  табылады.  Бұп  ерекшеліктер  сөйлеу  мінез 

кұлқының 

әлеуметтік-мәдени 

өзгешеліктерінде 

көрінеді. 

Әңгімелесушілердің мәдени-психологиялық ерекшеліктерінің астында 

этникалық  айтулы  ерекшеліктердің  санасы  мен  менталитеті  жатыр. 

Сана  мен  менталитеті  интеракция  қатысушыларының  мінез  күлқы 

арқылы  біліктілікке  әлеуметтік-мәдени  специфика  бере  отырып 

жүзеге асады [5,142 б.].

Демек,  әр  түрлі  мәдениетгің  екілдері  коммуникативті  карым- 

қатынас  кезінде  мәдени-психологиялық  спецификаға  шартталған 

коммуникативті  жүріс-тұрыстың  әр  түрлі  стратегияларын  таңдай 

алады.  Нәтижесінде,  мәдениаралық  қарым-катынас  кезінде  маңызды 

жаңылу 

болуы 

мүмкін. 

Мәдениаралык 

коммуникацияны 

іске 

асырушы-әңгімелесуші, 

саналы  түрде 

әлеуметтік-мәдени  қарым- 

катынас  нормаларының  көзкарасына  қажетті, тілдік  безендірулер  меи 

мазмұнды  таңдап,  сұрыптап  алады.  Бұл  жағдайда  шетел  тілі 

әңгімелесушінің  пікірінің  негізінде  мәдениаралық  қарым-катынас 

шарттарын 

асәйкес 

сөйлеу 

актісі 

үшін 

релевантты 

гіікірлер 

қалыптасады.

Әлеуметтік-мәдени 

біліктілікті 

мәдепиаралық 

қарым- 

катьінастың  негізінде  қалыптастыру  аясында  мақсатты  түрде  қарым- 

катынастағы  партнердын  мәдени-психологиялық  образынын  білімін 

ескертетін  әңгімелесушінің  сейлеу  мінез  құлқының  типі  болыи 

табылатын  әлеуметтік-мәдени  стратегияларды  ерекше  атап  өту  керек. 

Сонымен 

қатар  бұл  стратегиялар 

сейлеу/сейлеу  емес  мінез 

құлықтарында 

көрініс 

тауып, 

қарым-қатынас 

жағдаяттарыпыц 

параметрлерінін  назарына  кіріп,  коммуникативті  тапсырмаларды 

эффективті жүзеге асырады  [7,  144-148 б.].

25

Әлеуметтік-мәдени  біліктілікті  қалыптастыру  әдістемесінің 

әзірлеуі  лошикалық түрде  болатын  «Әзірлеудің  көпжоспарлы  процесі 

және  әр  түрлі  мәдениет  өкілдерінің  арасындагы  қарым-катынастыи 

дамуы,  бірге  жасалган  іс-әрекеттің  қажеттілігінде  туындайтын 

бірлескен 

әрекеттіліктің 

стратегиясы» 

сияқты 

мэдениаралық 

эрекетгестік 

аспектісіндегі 

қарым-қатынас 

түсіндірмесіне 

арқа 

сүйейді.

Қарым-қатынастың өзін айқындап  көрсететін 3 жағы бар:

- коммуникативті;

- интерактивті;

- перцептивті.

Әрекеттіліктің коммуиикативті деңгейі  белгілі  бір лингвомәдени 

қогамга  тән  қарым-қатынас  дәстүрлері  мен  ережелерді  жүзеге 

асыруды 

білдіреді. 

Интерактивті 

деңгейде 

-  

процеске 

қатысушылардын 

мәдени-психологиялық 

мінездерінде 

жеке 

тұлгааралық  карым-қатынас  ұйымдастырылады.  Перцептивті  денгей 

жүктеу/скачать 3,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: