ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ТЕРМИНЖАСАМ ҰСТАНЫМДАРЫНЫҢ

216 
заман талабынан туған қажеттілік еді. Осы бағыттағы Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынұлы, М. 
Дулатұлы, Х. Досмұхамедұлы, Ж. Аймауытұлы, Т. Шонанұлы, М. Тынышпайұлы, Е. 
Омарұлы, М. Жұмабайұлы, Қ. Жұбанұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ж. Күдеріұлы, С. Сәдуақасұлы т. 
б. азаматтардың еңбектері өлшеусіз.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында басты мәселе жаппай халықты сауаттандыру болды. 
Алаш қайраткерлері бұл жылдарда ұлттық мектептердің ашылуына септігін тигізіп, қазақ 
тілінің өркендетуге күш салды. Олардың ұлттық мектептер жайлы ой-пікірлері мен қазақ тілін 
оқытуға қатысты ғылыми тұжырымдары әдістеме теориясының дамуына ықпал етті. ХХ ғасыр 
басында ұлт зиялылары қазақ мектептерінде қазақ тілінің оқытылуына қаншалық мән берсе, 
қазақ тілінің орыс тілді мектептерде оқытылуына да соншалық назар қойды. Қазақ тілінің ұлт 
мектептері мен орыс мектептерінде оқытылуына көңіл бөліп, оқулықтар жазды.
Ғалым Қ. Кемеңгерұлының екі бөлімнен тұратын «Жауропалықтарға арналған оқу құралы» 
сол заманда өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуге арналған бірден-бір құнды еңбек болды. 
Ғалым Ташкент қаласында әскери училищеде қазақ тілінен сабақ бере жүріп, тәжірибе мен 
теориялық білімін байланыстырды. Өкінішке қарай, қоғамдағы саяси ахуалдың орын алуына 
байланысты ғалымның «Жауропалықтарға арналған оқу құралы» біраз жылдар бойы жарыққа 
шығарылмай, көпшілік қауым назарынан тыс қалды. Қ. Кемеңгерұлы: «Мектеп қай тілде болу 
керек?» мақаласында: «... мектепті көздеген мақсатқа жеткізу үшін үйі, құралы, сайманы, 
кітабы, оқытушысы сай болу керек» [1, 209] – деген ой айтады. Бұл жерде ғалым сауатты да 
білімді ұрпақтың қалыптасып шығуы үшін білімді оқытушы болуы керектігін, оқытудың 
жолдарының белгілі бір әдістемелік жүйеге сүйенуін, оқытудың әдіс-тәсілдері айқын болуы 
керектігін айтып отыр.
Ағартушылар А. Байтұрсынұлы мен Қ. Кемеңгерұлы баспасөз беттерінде ХХ ғасыр 
басындағы ауыл мектептерінің жайын: талаптарға сай еместігін, оқу-білімге қажетті 
құралдардың тапшылығын, білім беретін оқытушылардың көбі «басқа қызметтерге қолы жете 
алмаған, не жарай алмағандар, не шалағайлар, не өз шаруасымен байланыстылар» [2, 209] 
екенін сынайды. «Мектеп қай тілде болу керек» мақаласында: «Қазіргі ауыл мектептерінің 
төрт түлігі сай деп ешкім айта алмайды. Бірі болса, бірі жоқ. Осы күнде ауыл мектептерінде 
комплекс (жиынды) әдіспен оқыту программаға кіргендіктен, мектепте алдымен керегі 
оқытушы болып отыр. Оқытушы жеткілікті біліммен комплексті қолданса, мектептің басқа 
кем-кетіктерін толтырады. Балаларға керекті білім береді. Өйткені комплекске керек 
жаратылыс, шаруашылық жағдайлары ауылдан табылады. Ал енді ауыл мектептеріндегі 
оқытушыларды алсақ, комплекс әдісін жүргізе алатындары некен-саяқ», – деп ашық айтады 
[1, 209].
ХХ ғасыр басы – «әдіс», «әдістеме» терминдері қолданысқа еніп, әдістеме ғылымы дами 
түскен кезең. Қ. Кемеңгерұлы үйлестіру (синтез), талдау (анализ), аудару, көрнекілік, 
жаратылыс әдістерін [1, 174-178] сипаттайды. Әдіскерлер халықтың сауатын ашуда, қазақ 
тілін оқытуда, өзге ұлт өкілдеріне (орыстарға) тіл үйретуде жоғарыдағы аталған әдістерді 
талдап, саралап, тиімдісін өз замандас оқытушыларына қолдануға кеңес береді. Жоғарыда 
аталған әдістер қазіргі білім беру үдерісінде де ыңғайына қарай пайдаланып, негізге алынып 
жүр деп айтуға болады. Бұл Алаш әдіскерлерінің пікір-көзқарастары мен ой-
тұжырымдарының өміршеңдігін аңғартады. Ғалым жат тілді үйретуде құрғақ жаттаумен сөз 
миға қонбайтынын, ұмытыла беретінін еске салады [1, 176]. Бұдан тілші-ғалымдардың 
замандас оқытушыларды сабақта оқушыны өз бетінше ойландыратын жұмыс түрлерінің көп 
болуына бағыттағанын көреміз.
Өзіне дейінгі кезең мен өзі өмір сүрген уақыттағы қазақ зерттеушілері мен әдіскер-
ғалымдардың оқулықтарымен танысып, ондағы озық идеялар мен тұжырымдарды назардан 
тыс қалдырмады.
Қ. Кемеңгерұлы аудармаға да барған. ХХ ғасырдың басы қазақ баласының сауатын ашу, 
жан-жақты білім беру, білімін дамыту сынды мақсатттар алға қойылды. Осы кезеңде Алаш 
қайраткерлері түрлі білім салаларына қатысты оқулықтарды аударып, көпшілікке 
насихаттады, мектеп бағдарламасында қолданды. Солардың бірі – Қ. Кемеңгерұлының П. 

217 
Лебедевтен аударған «Кімійе» оқулығы. Оқулық 1929 жылы «Қазақстан» баспасынан жарық 
көрді. Қ. Кемеңгерұлының аталған аударма еңбегі арқылы химия ғылымын қазақ баласына 
таныстыра отырып, осы ғылым терминдерін қазақ тілінде қалыптастырған алғашқы ғалым 
саналады. Оқулық жеті жылдық мектептің 5-6 жылдарына арналған, алғашқы беті 
оқытушыларға нұсқаулық ретінде беріледі. Кітапты соңына қарай терминдер орыс-қазақ 
тілінде бөлек беріледі. Қ. Кемеңгерұлының терминдерін қарастырсақ, ішінде қазақ тілінің төл 
сөздерінен алынғаны да, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес бейімделіп берілгендері де бар. 
Осы ұстаныммен А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейханов, Е. Омарұлы, Т. Шонанов, т. б. ғалымдар 
да оқулық жазған. 1929 жылы маусым айының 2-4 аралығында орфография мәселелеріне 
қатысты өткен ғылыми конференцияда Қ. Кемеңгерұлы кірме терминдердің емлесі тралы 
ұсыныстар келтіреді: «Тепер вопрос об орфографировании иностранных терминов... Если мы 
в основу орфографии казакских слов кладем фонетический принцип, за некоторым 
исключением, то, мне кажется, излишне поднимать вопрос об орфографировании 
иностранных слов по морфологическому принципу». Бұл пікірінен ғалымның фонетикалық 
ұстанымды басты назарға алу керек деген тұжырымы айқын көрінеді.
Қазақ тілінің төл сөздерінен алынған терминдер [2, 195-200]: 
Ауырлық 
удельни вес 
Балау (балама) 
эквивалент 
Шайыр 
канифоль 
Шала тoтық 
закись 
Көң 
перегоной 
Жанғыш 
горючий 
Жай қoспа 
механичес. смесь 
Жез 
латунь 
Шым тезек 
торф 
Жер жыныстары 
горные породы 
Жіліншік күкірт 
черенковая сера 
Еріткіш 
растворитель 
Ерітінді 
раствор 
Еріме 
растворимое вещ. 
Ерігіштік 
растворимость 
Еселік заңы 
закон кратных отнош. 
Газ сымақ 
газообразни 
Газ қайтарғыш 
противогаз 
Көмір-тек 
углерод 
Күркіреуік 
гермучий 
Күкірт қышқылы 
серная кислота 
Күкіртті қышқыл 
сернистая кислота 
Кіреуке 
галзурь 
Oт-тек 
кислород 
Өзекті заттар 
органическое вещ. 
Өзексіз заттар 
не органическое вещ. 
Қазаншып 
тигель 
Қақ 
окалійна 
Қанық 
насыщенни 
Қoпарма зат 
взрывчатое вещество 
Қoрытқы 
домна 
Қoс тoтық 
двуокись 
Қoспа 
смесь 
Қoсылыс 
соединение 
Қoсыла тектесу 
реакция соедин 
Құралыс 
состав 
Қoла 
бронза 

218 
Қoндырма 
насадка 
Құбылыс 
явление 
Құранды зат 
сложное вещество 
Құралыс тұрақтылығы 
постоянство состава (закон) 
Қуу 
вытеснять 
Қуа тектесу 
реакция вытесн 
Құйма 
сплав 
Қыздырма 
горелка 
Қызыл жүйрік 
сурик 
Қысқы 
зажим 
Қысқыш 
жом 
Қышқыл 
кислота 
Қышқылдана тектесу 
кислая реакция 
Қышқылдық тoтық 
кислотни окисел 
Салмақ 
вес 
Салмақ тұрақтылығы 
постоянство веса (закон сохран. веса) 
Салмақтық есе 
весовая часть 
Сүзгі 
фильтр 
Суан 
гидрат 
Су-тек 
водород 
Сулы жылытқыш 
водяная баня 
Тoңазытқыш 
холодильник 
Сірке 
уксус 
Сығым 
давление 
Сілті 
щелочь 
Сілтілене тектесу 
щелочная реакция 
Сілтілік тoтық 
основной окисел 
Сыр 
киноварь 
Таспа 
лента 
Қалақша 
пластинка 
Тoтыяйын (көк дәрі) 
медной купорос 
Тoтық 
окись (окисел) 
Тoтығу 
окисление 
Тoтықсыздану 
восстановление 
Түтік 
трубка 
Тұрлаулы қoсылыс 
устойчивое соедин. 
Тұрлаусыз қосылыс 
неустойчивое соедин. 
Тұтқыш 
держалка 
Тек 
элемент 
Тектестіргіш 
катализатор 
Тектесу 
реакция 
Зат 
вещ. 
Үрлеу түтік 
фурма 
Ұмтақ 
порошок 
Әуе 
воздух (атмосфера) 
Тас кендір 
асбест 
Қазақ тілінің заңдылығына бейімделіп берілген терминдер [2, 195-200]: 
Әмөн 
аммоний 
Бактерие 
бактерий 
Пөскен 
фосген 
Бұрoм 
бром 
Бари 
барий 
Уoет 
вольт 

219 
Бисміт 
висмут 
Ебенит 
эбонит 
Епір 
эфир 
Іприт 
иприт 
Етілен 
этилен 
Әліумін 
алюминий 
Әліумінтемір 
алюмино термия 
(Амелгем) амалғам 
амальгама 
Әмүйек (мұсатыр ғаз) 
аммияк 
Гәлейіт 
галлоиды (галогены) 
Генеретір 
генератор 
Гипіс 
гипс 
Гипесүлпет 
гипосульфат 
Кірестал 
кристал 
Кіремній 
кремний 
Кіремнезем 
кремнезем 
Қoлбы (күзешік) 
колба 
Мәрмәр 
мрамор 
Мәгнез 
магний 
Мәлекүл 
молекула 
Мұсатыр 
нашатырь 
Метал 
металл 
Натыр 
натрий 
Напталиын 
нафталин 
Некел 
никель 
Қаушық 
каучук 
Қырақмал 
крахмал 
Қылoр 
хлор 
Қылoрoпoрым 
хлороформ 
Сoды 
сода 
Сүрме 
сурьма 
Сери 
церий 
Сези 
цезний 
Тініке 
цинк 
Електіреліз 
электролиз 
Әсетілен 
ацетилен 
Кәлсій 
кальций 
Кәлій 
калійй 
Кәлімел 
каломель 
Кәрбійт 
карбид 
Кәдми 
кадмий 
Қарбұрант 
карборунд 
Кәнсеріп 
консервы 
Кәнсеріптеу 
консервирование, консервировать 
Гәлуенметір 
гальвонометр 
Көбелт 
кобальт 
Көкіс 
кокс 
Лақмыс 
лакмус 
Марған 
марганец 
Пылатын 
платина 
Оқулықтың соңғы беттерінде барлығы жоғарыдағы кестелердегі терминдермен қоса 
есептегенде 196 термин берілген. Олардың ішінде қазіргі кезде химия ғылымы және басқа да 
техникалық ғылым салаларында қолданылатындары көптеп табылады. Атап айтқанда, шала 

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: