Дос КӨШІМ,  «Ұлт тағдыры»  қозғалысының  жетекшісі: Нұржамал

– Ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін мәселесіне ортақ саяси 

ба ға берілмейді. Ашаршылық – сталиндік тоталитарлық жүйенің 

Қазақ  стандағы экономикалық, әлеуметтік реформасының қа те лігі. 

Ал саяси қуғын-сүргін құрбандары – сол кездегі жүйеге қар сы 

шық қандар, жүйеге қауіп төндіргендер. «Саяси қуғын-сүргін құр-

бан дары» деген ұғымға ұжымдастыру саясатына қарсы кө те ріліске 

қа тысқандар, Алашорда қозғалысына қатысқандар, 37 жылы 

троцкийшiлер, бухариндер, буржуазияшыл, ұлтшыл деп айып  та-

лып, 58-баппен атылғандар жатады. Ашаршылық – ста линдік 

жүйе нің басында отырғандардың сауатсыздығынан бол ған қа сі-

рет. Сталиннің 7 кластық, Голощекиннің 4 кластық қана білімі бол-

ған. Ашаршылықта қарапайым халық, ауыл халқы қы рыл ды. Ал 

саяси қуғындау – қасақана жасалатын нәрсе. Онда көзі ашық, білі-

мі бар адамдар күшпен жойылды. Меніңше, ашаршылық пен сая-

си қуғын-сүргін құрбандарына бөлек-бөлек баға беріліп, әр  бі ріне 

облыс орталықтарынан ескерткіштер орнатылуы керек. 

– Саяси баға берудің басы бұл екі ұғымды бір-бірінен 

ажы ратудан басталуы керек. Екеуінің саяси мағынасы да, ма-

ңызы да бөлек. Ашаршылық мәселесіне келгенде украиндердің 

«го 

ло 

белгілегеніміз дұрыс. Себебі бұл – тарихта қазақтың басына 

түскен ең үлкен қасіреттердің бірі. Алғаш Тәуелсіздік алған 

жылдары Мемлекет басшысы ашаршылықты еске алу ретінде 

үш күн азалы күн болсын дегенді ұсынып еді, бірақ ол жалғасын 

таппады. Ал саяси қуғын-сүргін құрбандарын өз алдына бөлек 

еске алу ке 

рек. Бірақ оған тек 37-жылдардағы Алаш 

азаматтарын, 50-жылдары қуғындалған зиялыларымызды 

ғана жатқызу керек деп ойлаймын. Ал бертін келе, тіпті жел-

тоқ сан оқиғасының да қай раткерлерін бұл күнмен ара лас-

тырмаған дұрыс шығар.

– Ашаршылық та, саяси қуғындау да – қазақ халқына жа-

сал ған қастандық қой. Бұл оқиғаларға саяси баға беріп, құр-

бан дарын еске алып, аза тұту, ең алдымен, жас ұрпақтың, 

жаңа ұр пақтың санасын ояту үшін қажет. Сан жылдар бойы 

жүр  гізілген отарландыру саясатына кері құбылыс – отар сыз-

дандыру сая сатын жүргізу қажет. Өткен ғасырда құрбан болған 

ба  ба ла рымызға дұрыс саяси баға берген болсақ, өскелең 

ұрпақтың ұлттық болмысы оянады. 1937-1938 жылдары, 

яғни бір жыл дың ішінде 125 мың қазақ зиялысы қырылғанын 

білеміз. Бірақ сол репрессия құрбандарының көпшілігінің 

есім дері қазіргі ұр пақ үшін белгісіз күйінде қалып қойды. Ме-

ніңше, саяси қу ғын-сүргін көріп, атылып кеткен арыс та ры-

мыздың есімдері Отан соғысының құрбандары секілді тақ-

тайшада жазылып тұру керек. Әйтпесе «Көзден кетсе, көңілден 

ке теді» дегендей, есім дері айтылмаса, ескерткіштері аз болса, 

жас ұрпақ та олардан алыс тап кетеді.

 Бірақ осындай шындықты жазып, 

жа риялап, көпшілікке жеткізу жағы нашар. 

Кез келген идеологияның жемісті жүргізілуі 

тұр ғысынан алғанда, көркем фильмдердің 

рөлі өте жоғары. Мысалы, кеңес өкіметі 

ке зінде Ғани Мұратбаев, Аманкелді туралы 

фи льмдер кереметтей үгіт-насихаттық дү-

ние лер болды. Және олар жастарды ай-

Басы 1-бетте

ОЙ-КӨКПАР

1937, одан кейін соғыс жылдарындағы көр-

ген бейнеті түгелдей көрініс табуы тиіс. Биыл 

– сол 1921 жылы басталған апат қа 90 жыл, 

1931 жылы орын алған қасіретке 80 жыл 

толып отыр. Соған орай осы ұлы жобаның 

нұс қасы жасалып, қаржысы бөлініп, ең бол-

мағанда іргетасы қаланса, құба-құп болар 

еді.

Серік ЖҰМАБАЕВ

Қазір Алматы қаласының әкімі Ахметжан Есімов саяси репрессия 

құрбандарын еске алу үшін Алматы облысының Жаңалық ауылына 

барып жүр. Талғар ауданына қарасты бұл ауылда репрессия 

құрбандарына арналған ескерткіш Елбасының қолдауымен 1993 

жылы ашылған-ды. Ал Астананың әкімі бұл атаулы датаны атап өту 

үшін енді Ақмола облысына баратын шығар. Өйткені Астанадағы 

саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған монумент «ойын-

сауық орталықтарының тасасында қалды» деген желеумен Ақмола 

облысының Ақмол елді мекеніне «жер аударылған» болатын.

Осыған дейін естімеген соң, әлгі есім 

жа дымда қалып қойған еді. Солайша бұл 

есім әрі қарай ізденуге жетеледі. Бұл қыз 

кім? Алаш арыстары еңбегімен қалай та-

ныс? Қазақ қызының ол тұста Халық ко-

мис сариатында қызмет етуі – сирек құ-

былыс. Соңында білгенім, мені елең еткіз-

гені Шах за даның Алаш арыстарымен бір-

дей айып талып, қуғыннан көз ашпай, со-

ңында дәл сол арыстардай атылып кет-

кендігі болды. Әрине, ерлердің қасында 

жү ріп, солардың жары болғаны үшін «ха-

лық жауы» деген жа ла жабылып, Ақ мо-

ладағы АЛЖИР ла ге рінде жазасын тартқан 

Күләнда Қожанова, Дә меш Жүргенова, 

Гүлбаһрам Сейфуллина, Гүл жамал Май-

лина, Әзиза Рысқұлова сын ды көптеген 

апа мыз болды, бірақ бір жұба нар лығы – 

олар лагерьде белгілі бір уақыт жа засын 

өтеп, тірі қалды ғой. Ал Шах зада неге 

атыл ды? Өмірдің қызығы былай тұрсын, 

аңдусыз өткен бір күнге зар болатындай 

осы бір аяулы ару кімге не жазып еді? Ол 

неліктен қуғындалды? Шахзада 1903 

жылы Батыс Қазақстан облысы Жымпиты 

ауданында дүниеге келген. Әкесі Арон 

Қаратаев сол жылдары елге танымал 

болған азамат Бақытжан Қа ра таевтың інісі 

болатын. Сонда Шахзаданың бүкіл өмірін 

астан-кестен етіп, басқан ізінің аңдуда 

болуына, қуғыннан көз ашпауына себеп 

осы ғана екен. 

Айгүл ІСМАҚОВА, алаштанушы:

– 1937 жылы қаңтар айында Шах-

зада Шонанова Алматыдағы Қазақ 

мем лекеттік университеті биология фа-

культетінің 2-курс студенті атанады. 

Сон да «осы 34 жасына дейін ол қайда 

бол ды, немен айналысты?» деген сұрақ 

туындайды ғой. Оған дейін алты жыл 

мек тепк е дейінгі тәрбие әдіскері, ғылы-

ми хат шы, мектеп инспекторы қыз мет-

те рін ат қарған екен. 1937 жылғы анк е-

та сында тоғыз жыл кеңес мекемелерінде 

қыз  мет  ат қар ғаны  айтылған.  Бүкіл  ар-

маны жо ға ры білім алу еді, өкініштісі, 

өмір бойына қан шама оқу орнының 

табалдырығынан аттап, бірақ әлгіндей 

тегіне бола оқудан шы ғарыла-шыға ры-

ла, ақыры сол ар ма нына жете алмаған 

күйі кетті. Алдымен ол Орта Азия уни-

вер 

ситетінің медицина факультетіне 

оқуға түскен, екінші курсында шығарып 

жіберді. Кейін Алматы медициналық 

оқу орнына түсіп, ол жерден де шыға-

рыл ған. Бас қан ізі аңдуда болған ол 

ара 

сында ғана оқуын жалғастыруға 

рұқ сат алып оты рыпты. 1932 жылы 12 

нау рыздан 11 сәуірге дейін Қарағанды 

қа ласы  ма ңын дағы  Прибал хаш строй-

дың Спасск бөлімшесіне (АЛЖИР-дің 

бір бөлім ше сі) Шахзаданы медицина 

қызметкері ретінде жұмысқа жібереді. 

Ал ол бүкіл Қарағанды, Балқаш маңын-

дағы ел сү зек ауруынан қырылып жат-

қан тұс бо латын. Сонда ол жерден тірі 

қайтуы екі 

талай деп, әдейі өлімге 

айдалып отыр ғой. Дегенмен Жарат-

қан ның көзі түзу ғой, жас қыз сол өлім 

жайлаған өлкеден дін аман болғаны 

былай тұрсын, абы ройлы анықтамамен 

оралады. 

1936 жылы Қазақ мемлекеттік уни вер-

си тетінің биология факультетіне қайтадан 

түскен Шахзаданың тегі бұл жолы да алдын 

тұйықтайды. Бұл жолғы кінә жұбайына 

байланысты еді. Ал жұбайы алаштықтардың 

қатарындағы белгілі тарихшы, аудармашы 

ғалым Телжан Шонанов еді. Қаратаева де-

ген тегіне шүйліге берген соң, тұрмыс құ-

рып, күйеуінің тегін алғанда да, Шахзада 

бәрібір қуғынның құрығынан құ тыл май ды. 

Ал Телжан Шонанұлы тілтанушы-

түркітанушы ғалым, Алашорданың оқу 

комис сиясының мүшесі еді. Зерттеу жұмыс-

та рындағы А.Байтұрсыновқа, жалпы, Алаш 

істеріне қатысты тұстарына байланысты 

«ха лық жауы» деген айып тағылған Телжан 

Шонанұлы 1937 жылы шілденің 20-сында 

Алматы қаласында тұтқынға алынды. Сөй-

тіп, 1938 жылы 27 ақпанда ату жазасына 

кесілсе, араға бір ай да емес, небәрі 10 күн 

салып, 9 наурыз күні әйгілі Қаратаевтардың 

тегі, қазақтың маңдайалды мақтанышы 

дер  лік бір қызы Шахзада Шонанова аты-

лып кете барады. 

Мәриям ӘБСАТТАР

Ату жазасына кесілген 

жалғыз қазақ қызы кім?

АҚТАҢДАҚ

тар 

соңынан ақталған азаматымыз – Мұстафа 

Шоқай туралы фильм шықты. Бірақ онда 

Мұстафаның күрескерлік тұлғасы толық 

ашылды, фильм қоғамда үлкен пікір 

туғызды десек, ол шындыққа жанаспас 

еді. Рас, Алаш арыстары туралы ғылыми 

еңбектер бар. Бірақ соларда ақиқат толық 

айтылды, күрескерлеріміздің мақсат-

мұраты, бейнесі толық ашылды деп айта 

алмаймыз. Менің ойымша, бұл жерде 

әңгіме тек ғалымдарда ғана емес, «қазақта 

сондай елшіл, жершіл, ұлтшыл азаматтар 

болды» дегенді айтуды қаламаудан туын-

дап отырған сияқты. 

Бізде барлығы – бір бағытпен жұмыс 

іс тей тін саясат қой. Егер де өкіметтен: «Қу-

ғын-сүргін нәубетін жан-жақты зерттеп, 

ақи қатын толық ашыңдар, Алаш зия лы-

ларын дәріптеуді тоқтатпаңдар, соларды 

насихаттаңдар» деген пәрмен болса, тари-

хымыз әлі де тың дүниелермен толығар 

еді. Шындығына келгенде, біз көп нәрсенің 

тек бетін ғана қалқып жүрміз. М.Ты ныш-

паев туралы білетініміз, ары кетсе, оның 

инженер  болғандығы  ғана.  Ал  оның      

М.Шо қаймен бірге Түркістан мемлекетін 

құ рудағы еңбегі былайғы жұрт қа белгісіз. 

Қысқасы, біз төл тари хы мызды терең зерт-

теу, ақтаңдақтардың ақи қатын ашу мә се-

лесіне күні бүгінге дейін шын дап ден қой-

май отырмыз. 

  Ең бір сорақысы, аштық кезінде боль-

ше виктер адам шығынын емес, мал шығы-

нын санаған. Яғни қырылып жатқан адамның 

есебі жүргізілмеген. Мінеки, соның зардабын 

біз әлі күнге дейін тартып келеміз. Тарих шы-

лар біраз жұмыс істеп, «1931-1933 жылғы 

ашар шылықта 2 млн 300 мың қазақ қырыл-

ған» деп тапты. Ал 1918-1922 жылдардағы 

аштық тұсындағы халқымыздың шығыны     

1 млн 700 мыңдай болған. Сонда, айналып 

келгенде, біз 4 млн-дай адамымыздан ай-

рыл ғанбыз. Осы ұлы апатты өз дәрежесінде 

бағалау бізде әлі өз деңгейінде болған жоқ. 

Ол үшін біздің Парламентіміз оған саяси ба-

ға беруі керек. Ол үшін мамандарды ша қы-

рып, тыңдауы тиіс. Содан кейін 31 мамырдың 

Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу 

күні деп жариялануы әділетсіз болды. Ол, 

шындығында, «Ашаршылық және саяси 

қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні» 

деп аталуы керек еді. «Ашаршылық» деген 

сөз түсіп қалғаннан кейін, жаңағы 4 млн ха-

лық ұмытылып кетеді де, жеке-жеке тұл ға-

лар дың көрген қуғын-сүргінін жазып жа та-

мыз. Бұл – тарихқа үлкен қиянат. Сондықтан 

Пар 

Содан кейін істелетін ең үлкен шаруа – Астана 

мен Алматы қалаларының бірінен Еуропа 

елдерінің үлгісімен үлкен мемориалдық 

кешен ашылуы қажет. Ол жерде қазақ халқы 

бастан кешкен Ақтабан шұбырындыдан бас-

тап, 1916, 1918, 1920, 1922, 1931-1933, 

Тұрсынбек КӘКІШЕВ, филология ғылымының докторы, профессор: 

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ

№92 (544) 31.05.2011 жыл, сейсенбі            

www.alashainasy.kz

4

e-mail: info@alashainasy.kz

шы лық саймандары тартып алынды. Са-

лық тан алынған мал мен құрал-сайманға 

ие болған кедейлер ауылдағы орташалар 

то бы қатарына көтерілуі керек еді. Де ген-

мен бұл саясат өзіндік нәтиже бермеді. 

Керісінше, салынған салық халыққа қамыт 

болып, елді ауыр тұрмысқа жетеледі. 

 

ХАЛЫҚ ЖЕРІНЕН АЙЫРЫЛДЫ 

Сол жылдары ұжымдастыру ісіне көмек 

ретінде ауылды жерлерге 8000 жұмысшы 

жіберілді. 25 мыңдықшылар деп аталған 

ұжымдастырушы топ Мәскеу, Ленинград 

сияқты орталықтардан жіберілді. Ұжым-

дас тыру барысында көптеген жерлерде 

көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіріліп, 

киіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құ-

рылды. 10-15 күннен кейін ондағы адам-

дар жан-жаққа ешкімді тыңдамай қа шу ға, 

көшуге мәжбүр болды. 1930-1931 

жылдарда осындай зорлап отырық шы лан-

дыру зо ба лаңына ұшыраған мал шаруа-

шы лығымен  ай налысатын  25  ауданнан  35 

мың нан ас там шаруашылық республикадан 

тыс жер лерге көшіп кетті. Жалпы, Қазақстан 

бойынша 1931 жылдың тамыз айына 

дейін 281 мыңнан астам шаруа қожа лығы 

республикадан тыс жерлерге көшіп кет ті. 

Мұның соңы қазақты шұрайлы же рі нен 

айыруға дейін апарып соқты. Бұл ха қын  да 

«Қазақ және Жер тағдыры» ко мис  сия сы-

ның төрағасы Сапабек ӘСІП ҰЛЫ:

– Қазақстан жерінде шаруалардың 

ұжымдастыру саясатына қарсы ұйым дас-

ты рылған қарулы қозғалыстар өтті. Осыдан 

барып мемлекеттік меншік нығайып, ша-

руа лар жерден шеттетілді. Жазалау ор ган-

дарының қызметі күшейтілді. Жалпы, 

ұжым дастыру кезінде халық 45 миллион 

де сятина ең құнарлы жерлерінен айы-

рылып қалды. Бұдан соң кейіннен Кеңес 

өкіметі тың игеруді желеу етіп, тағы 25 

мил лион гектар жерімізден айырды. Ең құ-

нарлы деген қазақ даласын Украинадан, 

Бе 

лоруссиядан келген тың игерушілер 

ием деніп қалды. Қазір жеріміздің үштен 

екісі, яғни 67 пайызы – шөл және шөлейтті 

ай мақтар. Мұны ғылым тілінде адамның 

өмір сүруіне мейлінше қолайсыз аймақтар 

деп атайды, – деді.

НӘУБЕТ

?

Б I Л Г I М   К Е Л Г Е Н   Б I Р   С Џ Р А Ћ

Б I Л Г I М   К Е Л Г Е Н   Б I Р   С Џ Р А Ћ

Қытайдағы Қазақ 

автономиясы қалай құрылды?

Әрине, ол кезеңдері Голощекин өзінің бүкіл сәтсіздігін қазақ коммунистеріне 

аударуға тырысып бақты. Ол қазақ коммунистерінің бір тобын ешбір тәрбиеге 

көнбейтін, ұлтшыл уклонистер қатарына да жатқызды. Ал, ақиқатында, қазақ 

арыстары қазақтың болашағын ойлады, ел іргесін күйретпеуге барын салды. 

Бүгінде біз ерен ерлердің сол нәубет жылдары қара басын емес, халық қамын 

ойлағанын мақтанышпен сезінуге, дәйім жадымызда түюге тиістіміз.

Өткен ғасырдың 30-жылдары елде ашаршылық жұтымен бір-

ге индустриализация саясаты да іске асырылған болатын. Сол жыл-

дардың өзінде Балқаш мыс балқыту зауытына ағылшындар қы зыққан 

деседі. Балқашта қиын-қыстау кезеңде бұл кәсіп орын ды салу оңай 

болмағаны анық. Осы жөнінде мәлімет берсеңіздер екен.

Саягүл ТҰРСЫНБЕКОВА, Астана қаласы

АЛАШ-АНЫҚТАМА

Ресей Іздестіру жасақтары одағы – ТМД мен Балтық елдері көлеміндегі 

іздестіру ұйымдарының басын қосатын ірі бірлестік. Бұл ұйымға бес ай-

мақ аралық, 50 республикалық, өлкелік және облыстық бірлестік – барлығы 

600-ден астам жасақ кіреді. Олар бұрынғы Кеңес Одағының соғыс болған 

40-қа жуық өңірінде экспедиция жүргізеді. Іздестіру бірлестіктерінің басты 

мақ саты – Отан қорғаушылардың қалдықтарын тауып, бар жәдігер-мәлі-

мет терімен бірге олардың есімдерін жаңғырту, із-түссіз жоғалғандарды 

ту ған топырағына қайтару, «белгісіз солдат» ұғымын жою.

Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ 

КОЛЛЕКТИВТЕНДІРУ САЯСАТЫ

Ұжымдастыру халыққа аштық қамытын кигізді 

Саяси қуғын-сүргін ұғымы қазақ халқы үшін ерекше мағынаға 

ие. Бір жарым миллионнан астам қазақты жалмаған бұл зобалаң 

күні бүгінге дейін бітеу жараның аузын сыздатары анық. Сол кездегі 

Кеңес өкіметінің солақай саясаты халықты ашындырды, ашықтырды, 

еңбекшілерді материалдық игілігінен жұрдай етті. Ол кезеңде өзінің 

«Кіші Қазан» идеясын жүзеге асырмақ болған Голощекин қазақтың 

тірлік-тұрмысына үңілмей жатып, халық шаруашылығының хал-

ахуалын байыптамастан-ақ елді күштеп коллективтендіруге тырысып 

бақты. Мұның соңы қара халыққа қасірет шектірді...

ГОЛОЩЕКИН ГЕНОЦИДІ 

1925 жылы V өлкелік партия кон фе-

рен циясында Голошекин «қазақ ауыл да-

рын да шынайы Кеңес өкіметінің қалып тас-

па ғанын, қазақтарда тек байлардың үс-

тем дігі мен ру билігі бар екенін» өз баян-

да масында баса айтты. Міне, осыған бай-

ла нысты «қазақты коллективтендіру керек» 

деген Голощекиннің ұсыныстары сол кезде 

қол 

дау тапты. Өзіне билік берілгеннен 

кейін Голощекин ұжымдастыру саясатын 

бас тап та кетті... Жалпы, бұл ұжым дас ты-

ру дың сауатсыз, соқыр саясат екенін сол 

кез дегі халықтың қалаулы азаматтары нақ-

па-нақ дәлелдеді де... Мәселен, Голо ще-

кин 

нің ұжымдастыру саясаты жөнінде 

Тұрар Рысқұлов Сталинге жазған хатында 

мынадай деректерді мысал еткен: 

«Ұжымдастыру жылдарындағы халық 

шығыны: 1930 жылы аштықтан – 313 мың 

адам;1931 жылы аштықтан – 755 мың 

адам;1932 жылы аштықтан 769 мың адам 

өлді. Ауыл халқының 40 пайызын жоғалт-

тық. Жиыны – 1 млн 750 мың адам. 1 мил-

ли он нан астам адам шетелге көшіп кетті. 

Оның 616 мыңы қайтқан жоқ. 1931-1933 

жылдары  аштықтан  6,2  млн  адамның      

2,1 мил лионы өлді. 1929 жылы Қазақ-

стан дағы 40,5 млн малдан 1933 жылы тек 

4,5 млн ғана қалды», – депті Тұрар Рыс құ-

лов өз хатында... 

 

ТАҒЫ БІР ДЕРЕК... 

Жалпы, ұжымдастыру барысында 1928-

1929  жылдары  республика  шаруа шы  лы ғы-

ның 2 пайызы ғана ұжым дас ты рыл са, 1930 

жылы  сәуірде  шаруа шы лық тар дың  –  56,4 

пайызы, 1931 жылы қазан да 69 пайызы 

ұжымдастырылды.  Жедел  әрі  жо с  пар сыз 

жүргізілген ұжымдастыру нау қаны ауыл-

шаруашылық өнімдерінің са пасы тө мен-

деуіне, мал басының жаппай ет ке өт кі-

зілуіне,  шолақ  белсенділердің  ке дей лер  ге 

зорлық-зомбылық көрсетуіне әке 

ліп 

соқтырды. 1928-1930 жылдары Қазақ -

стан да, әсіресе солтүстіктегі аудан дар да егін 

шықпай қалды, астық тап шы лығы кө бей ді. 

Ал 1929-1930 жылдардың қы 

сы да 

қоғамдық малды қынадай қырып сал  ды. 

Астық жинау, ет дайындау жөніндегі жос -

парлар өсе түспесе, азайған жоқ. Мұ ның 

бәрі шаруаның тұрмысын күйзелте берді. 

 

жүктеу/скачать 3,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: