Республикасы білім жəне ғылым министрлігі ы. Ə. Əміреев, Ж. Ы
Халықтың саны мен құрамын зерттеу
жүктеу/скачать 1,16 Mb.
|
| Халықтың саны мен құрамын зерттеу
Демографиялық статистиканың негізгі көрсеткіші болып халықтың саны жатады. Халықтың саны əрқашанда уақыт өткен сайын өзгерісте, яғни туғандар мен өлгендер жəне көші- қон фактілері арасындағы көрсеткіштер қосындысына байла- нысты болып отырады. Мұны кейде халықтың табиғи жəне миграциялық қозғалысы депте атайды. Бұл көрсеткіштерді ағымдағы статистикалық есепке алу (туу, өлу, некелесу, ажыра- су) – азаматтық хал актілерін тіркеу (жазу), ал тұрғылықты ор- нын ауыстыруды əділет (ішкі істер) органдары арқылы тіркеу кезінде толтырылған статистикалық есеп парақтарындағы де- ректер негізінде əрбір елді мекендер бойынша жасалынады жəне толықтылығы мен жоғары сапалылығын қамтамасыз етеді. Халықтың саны санақ кезінде анықталады. Санақ аралы- ғындағы кезеңде соңғы санақ деректеріне жəне халық қозғалы- сының ағымдағы есебіне сүйене отырып, халықтың саны мен жастық-жыныстық құрамы туралы деректерді есептеу арқылы алады. Халықтың жалпы санының есебі тұтастай Қазақстан жəне оның жекелеген əкімшілік-аумақтық бірліктері бойынша жүр- гізіледі. Есептеуде олардың жекелеген аумақтарындағы шека- ралардың өзгеруіне, сондай-ақ əкімшілік-аумақтық қайта құру нəтижесінде қалалық жəне ауылдық мекендердегі халық санының көбеюі немесе кемуі ескеріледі. Халықты есепке алу кезінде жəне қорытынды көрсеткіштерін есептеп шығарғанда белгілі бір «мезетке, сəтке» күнге, яғни жыл басына немесе жыл аяғына қарай анықталады. Осыған орай берілген сандық мəндеріне байланысты оны есептеудің бірнеше тəсілдері қолданылады жəне ол төмендегідей: Егер жыл аяғындағы халық санын анықтау керек болса, онда жыл басындағы халық санына қосамыз, сол жыл ішінде туылғандар мен келгендердің санын, ал одан шегереміз сол жыл ішінде өлгендер мен кеткендердің санын немесе мына формула арқылы анықталады: Sа = Sб+ Т - Ө + Кел.- Кет., мұнда, Sа жəне Sб - жыл аяғы мен жыл басындағы халықтың саны; Т - сол жыл ішінде туылғандар саны; Ө - сол жыл ішінде өлгендер саны;
а) халықтың табиғи өсімі деп – белгілі бір кезеңде тірі туыл- ғандар мен өлгендер санының арасындағы айырмашылықты ай- тады. Табиғи өсім оң шамада болады, егер тірі туылғандар саны өлгендер санынан артық болса, немесе кері, онда оны табиғи кему деп атайды жəне мына формула бойынша есептейді: Тө = Т - Ө, мұнда, Тө- халықтың табиғи өсімі; Қазақстанда туылғандар санына тек тірі туылғандар жатады жəне «Тірі туу», «Өлі туу» ұғымы 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұсынысына сəйкес есептік көрсеткіште есептелуде. ə) халықтың көші- қон (миграциялық) өсімі деп – белгілі бір кезеңде осы аймаққа келгендер саны мен басқа жаққа кеткен- дер санының арасындағы айырмашылықты айтады. Көші-қон өсімі оң шамада болады (егер келгендер саны кеткендер санынан көп болса) немесе теріс шамада болуы мүмкін (егер келгендер саны кеткендер санынан аз болса). Оны мына формуламен есеп- теуге болады: Мө = Кел - Кет, мұнда, Мө - халықтың көші-қон (миграциялық) өсімі; б) халықтың жалпы өсімі деп – табиғи жəне көші-қон өсім-
мұнда, Жө-халықтың жалпы өсімі. Онда халықтың жыл аяғындағы санын анықтау үшін мына
Sa = Sб + Жө немесе Sa = Sб + Tө + Мө Халықтың санын қолдана отырып, оған байланысты көр- сеткіштерді есептеу жəне экономикалық талдау жасау үшін əрқашанда оның орташа саны (айлық, тоқсандық, жылдық) қол- данылады. Халықтың орташа саны берілген көрсеткіштермен уақытына байланысты бірнеше тəсілдермен анықталады жəне ол төмендегідей: а) егер халықтың саны уақыт аралықтары бірдей кезеңмен берілген болса, онда оның орташа санын есептеу үшін берілген жеке мəндерінің қосындысын олардың санына бөлу керек,яғни арифметикалық орташаның жай түрінің формуласы қолданылады: S S1 S2 S3 .... Sn S , n n мұнда, S -халықтың орташа саны; S1,2,…n-халықтың уақыт аралықты жеке мəндері; n- қатар дəрежесінің саны. ə) егер халықтың саны белгілі бір уақыт кезеңінің басына 2–932 17 жəне аяғына берілген болса, онда халықтың орташа санын табу үшін осы көрсеткіштердің қосындысын екіге бөлу керек, яғни мына формула бойынша есептеледі: Sб Sa , S 2 мұнда, Sб -уақыт кезеңінің басындағы халықтың саны; Sа -уақыт кезеңінің аяғындағы халықтың саны. б) егер халықтың саны белгілі бір мезетпен жəне уақыт аралықтарының қашықтығы бірдей мөлшерде берілген болса, (1.01,1.02,1.03 жəне т.с.с) онда халықтың орташа санын есеп- теу үшін мезеттік (хронологиялық) орташаның формуласы қолдалынады жəне ол төмендегідей: 1 S S 1 2 2 S S3 ... 1 S 2 n n 1 немесе S1 S2 S2 S3 S3 Sn S 2 2 2 ; n 1 в) егер халықтың саны белгілі бір мезетпен жəне уақыт ара- лықтарының қашықтығы бірдей мөлшерде берілмесе, яғни əртүр- лі болса (1.01;1.03;1.07 жəне т.б.), онда халықтың орташа санын анықтау үшін арифметикалық орташаның салмақталған түрінің формуласы қолданылады жəне мына формуламен есептеледі: St S , t мұнда, t- қатардағы мезет аралықтарының ұзақтық мөлшері. Енді жоғарыда көрсетілген халықтың саны туралы көрсет- кіштердің өзгеру компоненттерін 2.1- кестеде келтіреміз: Берілген 2.1-кесте көрсеткіштеріне статистикалық талдау жа- сайтын болсақ, онда төмендегідей қорытынды жасауға болатын- дығы: а) 2005-2010 жылдар аралығында Республика халқының ор- таша жылдық саны 15600 мың адам болды. Егер 2010 жылғы халықтың жыл аяғындағы санын 2005 жылмен салыстыратын болсақ, онда оның 1016,9 мың адамға немесе 106,7% өскендігі байқалады; ə) жылдан-жылға туғандар мен өлгендер саны арасындағы айырмашылықтың біртіндеп өсуіне байланысты табиғи өсім де, яғни 1070,5 мың адамға өскен; жүктеу/скачать 1,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|