Республикасы
№10 Дәріс Тұрақты дамудың экологиялық қағидалары. Дәріс жоспары
жүктеу/скачать 1,42 Mb.
|
Мусина Р. Т., Кейкин Е. К., Сарсембаева А. Ш
- Бұл бет үшін навигация:
- Негізгі әдебиеттер
- Қосымша әдебиеттер
№10 Дәріс Тұрақты дамудың экологиялық қағидалары. Дәріс жоспары:Тұрақты дамудың мақсаттарына жету механизмдері. Экологиялық қағидалары. Дәріс ұзақтығы: 1 сағат Тұрақты дамудың мақсаттарына жету механизмдері. Тұрақты дамуға арналған қозғалыстардың потенциалды алғы шарттарының жиынтығын Қазақстандағы сияқты әлемдегі бірде бір ел жалғастырмайды. Бұл табиғи қорлардың байлығы, тіршіліктің кеңістік масштабтары және аумақтың экологиялық сыйымдылығы, өнеркәсіптің даму деңгейі, білім және ғылым, ұлттық мәдениет, мінез-құлық және ішкі рухани дүние, тарихи түбірлер және т.б. XXI ғасырда Қазақстан Республикасы терең әлеуметтік, экономикалық және экологиялық сфералардың дағдарыс шарттарына кіреді. Реформалардың айқындалған бағыт аясында барлық қоғамның бірігу жолдарында дағдарыс жігерлердің жойылуы мүмкін. Бұл тұрақты дамудың үлгісіне біздің еліміздің асуына жағдай жасайды. Қазақстанның тұрақты даму моделіне өтуі ұлттық байлық, рухани - өнегелі құндылық және адам білімдері үшін өте маңызды өлшем болып табылады. Қоғамдық түрде ақырғы мақсатқа жету концепциялы схемасы мына қағидалық мақсаттардың қатар шешімдеріне тиісті екенін алдын ала ескеру кажет: - елдің бүгінгі әлеуметтік - экономикалық дағдарыстан шығуын ескеру қажет; - экономикалық өсу шегі барысында шаруашылық қызмет қағидасының экологизациясын және әлеуметтік проблемалардың шешімдерін іске асыру; - биосфераның бұрынғы қалпына келуін қамтамасыздандыру және сақтау, оның жергілікті экожүйелердің келешек ұрпақ қажеттіліктеріне хабардар болуына шек қоюы жанында табиғи ресурстардың потенциалды күй-жағдайын есепке алу; - экологиялық қауіп-қатер туралы, табиғаттың шек қойылған мүмкіншіліктеріне халық білімінің деңгейін көтеру, тіршілік игілігін және табиғи қорларды үнемді қолдану қажеттілігін бұйымдау. Мұндай тұрақты даму үлгісіне Қазақстанның өтуінің сондай концепциялы схемасы осы заманғы әлеуметтік - экономикалық және экологиялық жағдайлармен анықталады, сонымен қатар жақын арадағы уақытта нақты ұлттық әрекеттердің жоспарына негізгі қағидаларды енгізу қажет. Бұл концепция сондай жоспар құруына арналған әрекеттердің негізгі бағыт сияқты анықталып қаралуы кажет. Қаралған жоспарда нақтылы және конструктивті түрде тиісті мақсаттық бағдарлар және жақын арадағы дәуірге және болашақта 48 даму механизмдерінің ашылуы, олар қойылған мақсат кезеңді орындалуын, Қазақстан Республикасының дағдарыстан шығуын тұрақты даму үлгісіне өтуін қамтамасыз етеді. Тұрақты дамуға өтудің мәні экономикалық, әлеуметтік және экологиялық проблемалардың қосылған шешімінде ғана емес, ол және де қоғамның рухани - өнегелі құндылықтардың жаңа жүйесін құруында және құру мақсаттарының ақыл-ой сфераларына (ноосфера) жетуінде. Бұл ең алдымен қоғамның құндылық жаңа жүйелерін және ойлаудың жаңа бейнесін жасау және оның халықтың көпшілігімен қабылдануы. Бұл ұғынылған және мақсатқа бағытталған жігерді талап ететін өте қиын және ұзақ процесс. Тұрақты даму мақсаттарының жету негізіне - қоғам, табиғат, шаруашылықтың қосылған даму механизмдері бекітіледі. Бұл масштаб және өлшемдердің мінез-құлқы, қажетті өсіңкілік және параметрлерін қамтамасыз етушілердің, тап осы үштағандар ағымдағы күй- жағдайды сипаттайды. Ақырғы жиында тұрақты даму мақсаттарына жету механизмдерін құру шешімдерінің қабылдануы кең түсінушілік процеске айналды. Бастапқы кезеңде тұрақты дамудың жалпы идеологияларына және ашық қоғам құру схемасына сүйеніп, мына процесстің рамалы шарттары жасалады, мұнда заң шығаратын және нормативті актілердің жүйесі қосылады. Келесі кезендерде, экономикалық және әкімшілік аспаптардың нормативті заңға сүйенген тұрақты даму мақсаттарының орындалу кезеңін қажетті жүзеге асырып, әлеуметтік хабардар болуды қамтамасыздандырып және жүйелердің қаражаттық және салық экологизациясын, құрылысты, инвестициялық және сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру қажет. Әлеуметтік - экономикалық жүйе басқаруларының үлгі құруларында келесі шарттар тиісті сақталу керек: - егер пайдасы оның себебінен болатын зиянның шамасынан аспаса, ешқандай іс жүзіндегі қызмет ақталған емес (қызметті ақтау); - экономикалық және әлеуметтік факторларды есепке ала кез-келген зиянды қызмет мүмкіндігінше ең төмен деңгейде болуы тиіс ( қызметті ықшамдау); - егер қайсыбір адам қызметі үшін шамадан тыс тәуекелге душар болса, тіпті егер бұл қызмет қоғам үшін пайдалы болса да, ол қызмет ақталмайды. Тұрақты даму үлгісіне жақындауға арналған бағалау дәрежелері және нәтижеліліктің таңдалған мына құралдарға арналған мақсаттық бағдарлар және шек қоюларға тиісті орналастырулар және олардың жетілуінің арғы жағындағы қоғамдық бақылау процедураларын анықтау. Мақсаттық бағдарлар, өмір сапасын сипаттайтын, экономикалық даму деңгейін және экологиялық амандықты сипаттайтын көрсеткіштермен белгіленеді. Бұл көрсеткіштер деңгейлерге тиісті мінездеме беріп, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, әскери және кез-келген басқа аспектілерде Республиканың қауіпсіз дамуын мүмкіндігінше қамтамасыздандыруы қажет. Қорытушы көрсеткіш болып экологиялық амандыққа қоғамның көңіл 49 бөліп, табиғат қорғаушы өнімдердің орындалуына бағытталған шығарылушы жалпы ішкі өнімнің көлемімен салыстырмалы құралдардың мөлшері болуы мүмкін. Табиғи ресурстардың шамасын орынды қолдану және сақтау проблемаларын шешу кезінде өндірістердің бөлек түрлерінің және технологиялардың табиғи сыйымдылық көрсеткіштері және табиғи қорлармен қамтамасыздық көрсеткіштері алынады. Ұсынылып отырған шек қою және оларды сипаттайтын көрсеткіштер қоршаған табиғи ортаға шекті рұқсат етілген жасанды әсерлердің тигізетін әртүрлілігінде анықталған болуы керек. Олардың шешімдерін қабылдау механизмдері экономикалық, әлеуметтік және экологиялық облыстарындағы зардаптардың тиісті есепке алынуын және шығындардың толық бағалануын ескеру кажет. Қызметтің маңызды бағыты - тұрақты дамуды қамтамасыз етумен экологиялық білім деңгейін және халықтың мәдениетін жоғарылату болып келеді. Ерекше назарды кәсіпкерлер және менеджерлерді экологиялық білімді етіп дайындалуына аудару керек. Тұрақты даму үлгісіне өту - өте ұзақ процесс. Бұл процестің ұзақ жалғасуы осы "тұрақты даму" ұғымының мәнінде көрсетілген. Осы ойлардың орындалуы келешек ұрпақ назарын болжау шартына енгізілген болуы мүмкін. Үздіксіз тұрақты даму үлгісіне асу процесі қоғамның дамуы өлшемімен тұрақтылық даму туралы ұсыныс түрі өзгертіледі деп нақты айтуға болады. Бүгінгі ұсынулардың аясында тұрақты дамуға өту концепциясының орындалуы үш кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде бірінші кезектегі мақсаттарды шешу қажет. Әлеуметтік - экономикалық дамуды тұрақтыландыруды тиісті жасау мақсаттарының бір уақытта шешімі жанында нормативті заңға сүйенген базаның шаруашылық қызмет экологизациясымен және шұғыл мақсаттардың шешімінде төтенше экологиялық жағдай аймақтағы қоршаған орта денсаулығын жақсартуды қамтамасыз ету. Екінші кезеңде тұрақты дамудың негізгі элементтерінің орындалуы мүмкін. Әлеуметтік - экономикалық даму процесінің экологизациясымен және қамтамасыз етумен қоршаған ортаның күй-жағдайының нормативті деңгейіне еліміздің шығуы осы негізде байланыста. Үшінші кезең қоғамның, табиғаттың және шаруашылықтың дамуын үндестіру проблемасының тиісті түрде шешілуі. Бұл дәуірді, Қазақстан Республикасына даму беруші ең жалпы мінездемелері деп қарастуруға болады. Алдын ала екі кезеңге ескерілген шаралармен Қазақстанның тұрақты даму процесі сәйкестікте жүзеге асады. Қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру бойынша перспективалар. Қазақстан республикасында өзін өзі реттеуінде табиғи жүйенің қасиетін қолдау үшін ландшафтты және биологиялық әралуандықты сақтау және қалпына келтіру арқылы ғылыми негізделген шаралар өткізіледі. Қазақстан республикасы аймақтарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін әкімшілік бірлікті даму субъекті ретінде ғана емес, сәйкес экожүйені де қарастырып, экожүйелік принципті енгізу қажет. Осыған байланысты бассеинді принцип бойынша тұрақты экожүйенің дамуы келесі сегіз зоналардың тұрақты 50 дамуға өтуі шаралардың аймақтық жобаларын өңдеуі болжамдалуы керек: Арал-Сырдарья, Балхаш-Алакол, Иртыш, Есіл, Жайык-Каспий, Нура-Сарысу, Тобол-Торгай, Шу- Талас. Тұрақты даму концепциясын іске асыруы мүмкіндік береді: - өте бәсекелестік мүмкіндігі бар және әлемдегі дамыған елдір деңгейіне дейін тіршілік сапасын жоғырылату; - экономикалық өсудің негізгі механизмдерінің біреуі ретінде ресурстарды тиімді пайдалануын жоғарылату; - 2024 жылы халық санын 18 миллионға дейін жеткізу, еңбек ресурстарының сапасын көтеру; - ел аймақтарының тұрақты дамуын жоғырылату; - Қазақстан республикасында тұрақты даму бойынша бірнеше ірі халықаралық форумдарды өткізу Табиғат қорғаудағы маңызды проблемалардың бірі қоршаған орта сапасын сақтау. Орта сапасының негізгі критерилері тірі организмдердің экожүйедегі күйі және қызметі болып табылады. Сондықтан зиянды заттардың концентрацияларының шектелуі төмендегідей болуы қажет: - қоректік тізбектегі кез келген звеноның тіршілік функциялары бұзылмауы керек; - экожүйенің геохимиялық өзіндік тазалану процесін реттеуші функциялары бұзылмауы керек; - экожүйенің биологиялық өнімділігі төмендемеуі керек; - экожүйе үшін қажетті генофонд сақталуы қажет. Осындай шартты сақтау үшін табиғат қорғау заңдылықтары бағытталған, осыған қатысты қоршаған табиғи орта сапасын нормалау келтірілген. Нормалау, көздерге және әсер ету факторына (шаруашылық іс әрекеттер нәтижесіне), сонымен қатар орта сипаттамасына және экожүйеге шектік шарттар (нормативтер) қояды. 51 Бірақ нормалаудың жеке түріне негізделген принциптер экожүйені қорғауды қамтамасыз етпейді. Сонымен, санитарлы-гигиеналық нормалауға антропоцентризма принципі негізделген. Бірақ, адамзат биологиялық түрлердің ішіндегі сезімталы емес, «адамзат қорғалса экожүйеде қорғалады» деген принцип теріс. Санитарлы – гигиеналық нормалау барлық ортаны, зиянды заттардың организмге түсуінің әртүрлі жолдарын қамтиды, қиыстырылған әрекетке сирек (бір немесе бірнеше түсу жолында бірнеше заттардың біруақытта немесе кезекпен әрекеті), кешенді әрекет ету әсері ескерілмейді (зиянды заттардың организмге әртүрлі жолмен және әртүрлі ортамен ауамен, сумен, аспен (тамақ), тері жамылғысымен түсуі) және қоршаған ортаның барлық әртүрлі физикалық, химиялық, биологиялық факторларының қатысты әсері бар. Атмосфералық ауада біруақытта болып қосынды әсерін беретін тек шектеулі заттар ғана бар. Экологиялық нормалау экожүйеге шектеулі жүктемені ескереді. Шектеулі жүктеме ол әсер ету жағдайында орта сапасының төмендеуін болдырмайды тірі организмдерге кері әсерін тигізбейді, жүйенің қалыпты жағдайының өзгеруін жоғарылатпайды. Қазіргі уақытта жүктеменің бірнеше әрекеті құрлықтағы өсімдіктер үшін және балық шаруашылығына арналған суқоймалары бірлестігі үшін ғана белгілі. Экологиялық, сонымен қатар санитарлы-гигиеналық нормалау әсер ету жағдайына негізделген, тірі организмдерге әртүрлі факторлармен әсер етеді және экожүйе күйіне және адам денсаулығына қатысты қоршаған орта сапасын анықтайды, бірақ әсер ету көзін көрсетпейді және оның іс әрекетін ретке келтірмейді. Әсер ету көзіне қойылатын талаптарды ғылыми техникалық нормативтер белгілейді. Ғылыми техникалық нормалау қоршаған ортаны ластауға қатысты шаруашылық объектілердің әрекеттерін шектеуді енгізеді, басқаша айтқанда ластау көзі арқылы ауаға, суға, топыраққа түсетін зиянды заттардың шекті рауалы тобын анықтайды. Оған табиғи қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптарды қамтитын, зиянды заттардың шығарынды және төгінді нормативтері (ШРШ және ШРТ), қалдықтарды орналастыру лимиті, сонымен қатар технологиялық, құрылыс, қала құрылыс нормалары және ережелері жатады. Теңгерілген шаруашылық дамуы, техника- технологиялық құралдармен салыстырғанда приоритетті болып келетін қоршаған ортаның биологиялық тұрақтану механизміне негізделуі керек. Мұндай өтпелі кезең адамзат іс әрекетінің барлық негізгі түрін, адамзаттың өзін экологизациялау, оның санасын өзгерту және жаңа қоғам құру орталығында ең басты өзгерісті талап етеді. «Негізгі мақсат», осы жолмен жүру ноосфераның қалыптасуына алып келеді . Экожүйені сақтаудағы барлық шаралардың ғылыми негізі теориялық экология болып табылады, оның маңызды принциптері гомеостазды немесе экожүенің өзін-өзі реттеу қабілетін және олардың экзистанционды потенциалын сақтау немесе пайда болуға және жұмыс істеуге қабілеттілігін 52 қолдауға бағытталған. Экзистенцияның шегі келесідей түрлерге бөлінеді: антропогенді шектеу – кері антропогенлді әсерге тұрақтылық көрсету, мысалы пестицидтерге; стохетотолеранттылық шегі – апатты жағдайларға тұрақтылық көрсету (жел, көшкін және т.б.); потенциалды қалпына келу шегі - өзін-өзі қалпына келтіру қабілеті. Табиғатты ұтымды пайдаланудың экологиялық негіздемесі осы шектеулерді мүмкіндігінше жоғарылату және трофиктік табиғи экожүйелердегі барлық звенолардың жоғарғы өнімділікке жетуі. Өнеркәсіпті экологизациялау технологиялық процестің қоршаған ортамен әрекеттестігінің барлық түрін есепке алуды және кері зардабын болдырмау үшін шара қолдануды (қалдықтар табиғи зат айналымы циклына енгізілген) ұйғарады. Тұрақты даму стратегиясы, экологиялық сананың топталуын, қазіргі және болашақ ұрпақтың қажеттілігін қамтамасыз етеді. Осы уақытқа дейін қоршаған ортаны қорғаудың негізгі ережелері мен принциптері, осы принциптерді сақтау үшін негізгі бағыттар қалыптасты. Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі ережелері мен принциптері келесідей: - табиғи ресурстарды пайдалануды ұлғайтуға бағытталған өнеркәсіптік ғылыми-техниканы толық жетілдіру; - табиғи ресурстарды пайдалануда және ұдайы өндіріс кезінде экономиканың экологияға қатынасы; - жалпы экожүйені сақтау үшін кешендік ықпал. Осы принциптерді сақтау үшін негізгі бағыттар: - технологиялық (өнеркәсіп технологиясын жетілдіру); - экономикалық (экономикалық механизмдерді жетілдіру); -әкімшілікті-құқылы (заңды жауапкершілікті және әкімшілікті жаза қолдану); - экологиялық-білім алу (экологиялық ойдың үндестігі); - халықаралық-құқықтық (халықаралық қатынастар үндестігі). Қазіргі кезеңде қоршаған орта сапасын арнайы басқару жүйесі – экологиялық менеджмент. Қазіргі жағдайда экологиялық мәселелермен орталықтанған жаңа дамыған ақпараттық кеңістік құрылды, енді оған енбей, ешқандай кәсіпкер өз ісімен кәсіби айналыса алмайды. Ғаламдағы қоғамдық- экономикалық қайта құру процестері менеджерлердің әртүрлі деңгейдегі шаруашылық жүйесін эколого-экономикалық реттеу және эколого-қауіпсіздік басқармасындағы қызметінің мақсатты бағытына себеп болды. Яғни, кәсіпкер қоғамдық құрылымдармен және үкіметпен тығыз байланыста болып, қаржы және сауда, өндірістік қызметте экобағдарламаны енгізген жағдайда ғана, ұлттық және халықаралық деңгейде бәсекелестік қабілетін жоғарылатып, пайданы ұлғайтып, озат бола алады. 2005 жылы Киоттық протокол (хаттама) күшіне енді, онда 35 дамыған елдер үшін шығарындыларды (қалдықтарды) жоюға үлес белгіленген. Парниктік газдар шығарындысына үлеспен саудаласуға рұқсат етілген, ол қойылған минимумға дейін жете алмайтын елдерге көп пайда алып келеді. 53 Тағы бір пайдалы механизм - өндіріс объектілерін жаңартуды бірігіп іске асыру жобасы, үлеспен айырбастаған батыс инвестициясына энергиясақтау және экологиялық технологияны енгізу. Ұлттық экономиканы ғаламдық қайта құруда өнеркәсіптің табиғат қорғау іс-әрекеті өзіндік экологиялық кәсіпкерлік өрісіне өтуіне алып келді. Сонымен, 90-шы жылдардың басында жеке кәсіпкершіліктің кейбір жаңа үлгісі – кооперативтер бірнеше өндірістің қалдықтарын жоюға бағытталған. Шығарылған газдарды, конденсаттарды және ақаба суларды тазалау нәтижесінде алынған мырыш, күміс, мыс және басқа да бағалы өнімдер дүниежүзілік сауда бойынша шет елдерге сатылды, ал түсірілген пайда жаңа технологияға жұмсалды. Табиғат қорғаудың жанама әсерін су қоймаларын және ауа бассейнін жақсарту, ақаба суларды терең тазалау және т.б. қамтамасыз ететін шараларға жеке инвестицияны жан- жақты ынталандыру үшін алдын-ала жағдайлар туындайды. Көріп тұрғандай, приоритеттер орын алмастырды, жеке кәсіпкерліктің коммерциялық көзқарасы қоғамдық көзқарас нәтижесіне алып келді – табиғи қоршаған ортаны жақсарту. Тағы бір мысал, кәсіпкерлер назары жер шары бойынша орналасқан қалыпты адамзат тіршілігін қамтамасыз ететін жылу-энергетикалық кешеніне ауды. Күткендей, энергетикалық өрісті модернизациялау (жаңарту) қондырғыларды жаңарту және қайта құру, энергия қорларын пайдаланудың тиімділігін арттыру және дәстүрлік емес энергия көздерін тәжірибе жүзінде іске асыру болып табылады. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, жылу-, су-, газды- санауышты қондырғысы есебінен энергия сақтау, қажетті көлемнің 25% ғана құрайды. Нәтижесінде альтернативті шешім туындады: жылу-энергетика балансының құрылымындағы өзгеріс және өнімнің кейбір түрлерінде интегралды энергия көлемінің төмендеуі, электроэнергияны тәуелсіз өндірушілер ретінде жаңа ұрпақтың электростанциясын және жаңа желілік энергия компанияларын құруға мүмкіндік туғызды. Сондықтан, экологиялық-экономикаға ауысу өнеркәсіптің қысқаруын білдірмейді. Тек , өнеркәсіп приоритетінің ауысуына алып келеді. Негізгі әдебиеттер :Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000. 2.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.-292 бет. 3.С.Ж. Колумбаева, Р.М. Бильдебаева. Общая экология: Учебное пособие. Под. ред. А.Б. Бигалиева.-Алматы: Қазақ университеті; 2005.-126 с. Экология и устойчивое развитие /журнал/ Астана, 2004, № 1-12. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек-Экономика-Биота-Среда: Учебник для вузов.-2-е изд., перераб. И доп.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 566 с. А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Экология.-М.: 2001.-304 с. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003. Қосымша әдебиеттер:Бондаренко Л.Г., Крячина О.В. Книга для чтения по экологии. Петропавловск, 2003. Б.М. Маркин, Л.Г. Наумова. Популярный экологический словарь. Под. ред. А.М. Гилярова.-м.: Устойчивый мир, 1999. 304 с. Коробкин В.И., Передельский А.В. Экология. Конспект лекций (зачет и экзамен) Ростов-на-Дону, 2004. Казахско-русский, русско-казахский терминологический словарь. Экология Алматы, 2000 г. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Экология және табиғат қорғау Алматы, 2002 ж. Мамедов Н.М., Суравечина И.Т. Экология: Уч. пособие для 9-11 классов.- М.: «Школа-Гресс», 1996-464 с. Экологиялық энциклопедия А.Ж. Ақбасов, Е.Ү. Жамалбеков, Т. Қалыбеков және т.б. Алматы 2007 ж.-303 бет. жүктеу/скачать 1,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|