Рыммен келгенмін. Шомылғанбыз, күнге қыз- дырынғанбыз! Өте тамаша болып еді
жүктеу/скачать 1,07 Mb. Pdf көрінісі
|
| рыммен келгенмін. Шомылғанбыз, күнге қыз- дырынғанбыз! Өте тамаша болып еді. X о р л а н. Келер жолы өзіңмен бірге біз- ді де ала келесің бе? С а м а т. Әрине, ала келемін. Ал бұл жер- дің көбелектері қандай көркем, қандай тама- ша десеңші! Тоты құс тәрізді, түрленеді де тұрады.
Б и б і г ү л. Гербарий жинайсың ба? С а м а т (селсоқ). Иә, бастап қойғам... X о р л а н. Зоология үйірмесі үшін бе? С а м а т. Ж о қ , өзім үшін. Б и б і г ү л (таңданып). Тек бір өзің үшін ғана ма? С а м а т. Несі бар? Х о р л а н (көңілсіз). Әншейін... Ж а й ай- там... Б и б і г ү л. Біз жинаған гербарийлерімізді мектепке апарып бергенбіз. С а м а т. Сендер бүкіл класс болып жина- дыңдар. Ал мен болсам — ж а л ғ ы з өзім жи- надым.
X о р л а н. Ж а л ғ ы з өзің жүріп, қ а л а й ішің пысып кетпеді? Б и б і г ү л (Саматқа). Сенің мұрныңның ұ шын а ж а р а шығыпты... С а м а т. Мен жөнінде сендердің не ой- лайтындарыңды білемін. Сендер мені өзімшіл деп ойлайсыңдар, тіпті де олай емес. Мектеп учаскесінде жұмыс істеймін. Б а с қ а л а р д а н артық болмаса, кем істеп жүрген жоқпын. Класс үшін сол да жетеді. Ал мына өзімнің жеке жүріп жинағандарым — өзімдікі. Оған ешкімнің де таласы жоқ. Б и б і г ү л . Ж а л ғ ы з жүріп гербарий жи- н а м а қ түгіл, ж а л ғ ы з адамның көбелекті кө- 4 ріп,
қ ызы қ тауыны ң өзі ішті пыстыратын шығар.
С а м а т (мұрнының астынан күңк етіп). Бұл — менің өзімнің қ а р а басымның ісі. Онда басқалардың жұмысы болмауға тиіс. X о р л а н (әңгіменің бетін басқа жаққа аударып). Ж а у қ а з ы н д а р қандай әдемі! Б и б і г ү л (қуанышпен). Міне, тағы да бір жауқазын!.. Х о р л а н . Әкем айтып еді: «Осы түбекке бара қалсаңдар, өте сақ болыңдар», — деп, өйткені қар еріп, су жүріп кетсе, түбектің мой- нағын су басып кетеді. С а м а т. Географияны ж а қ с ы білетінің көрініп тұр. Ылғи бес алатын шығарсың. Қо- рықпа, су басып кетпейді, оған әлі ертерек. (Хорлан мен Бибігүл жауқазын іздеп жерге үңіле-үңіле, сахнадан шығады). Ж а з д ы ж а - ным барынша ж а қ с ы көреді. Менің коллек- циямда жиырма сегіз көбелек бар. Сәті түссе, оның санын жүзге жеткіземін. Мұндай көбе- лектер ешкімде жоқ. (Осы кезде сахнаға ала
ны несі? К ө б е л е к (тіл бітіп). Мен саған не үшін керекпін, балақай? С а м а т (сасып қалып). Коллекция үшін... К ө б е л е к (жалынып). Мені босатып жі- бер, балақай! Мен еркіндікте өмір сүргенді ж а қ с ы көремін... 5
С а м а т (көпшілікке қарап, таңданып ба- сын шайқайды). Осы мен түс көріп тұрған жоқпын ба? К ө б е л е к. Ж о қ , сен ояусың. С а м а т. Сен қалай сөйлеп тұрсың? К ө б е л е к. Мен ж а й көбелек емеспін, ерекше ж а р а л ғ а н сиқырлы көбелекпін. С а м а т (таңданып). Мұндай д а көбелек болады екен-ау! К ө б е л е к. Болғаны ғой. Мен ертегілер елінен келіп тұрмын... С а м а т (әлі де сенбей). Ғажап! Өз көзі- ме өзім сенбей тұрмын. К ө б е л е к (еркінсіп). Сенбейтін түгі де жоқ. Пушкиннің алтын балығы, Абайдың қы- зыл алмасы — бәрі де, тіпті Мыстан кемпір мен Алдар Көсе де ертегілер елінен келмеп пе еді? С а м а т. Өз көзіммен көрмесем, ешқашан сенбес едім. К ө б е л е к. Көп сөзді қой, балақай! Одан да мені босатып жібер. Ж е р бетіндегі ең қым- бат нәрсе не? Білесің бе? С а м а т. Қымбат нәрселер аз дейсің бе? К ө б е л е к. Қымбат нәрселер көп қой. Б і р а қ мен үшін ең қымбаттысы — еркіндік. Ал сен үшін ше? С а м а т. Достық! К ө б е л е к. Егер сен мені босатып жібер- сең, екеуміз дос боламыз. Мен саған сиқырлы ш а қ п а қ тас сыйлаймын. Алғың келе ме? Мә, ал! Ол менің басымда тұр. (Самат көбелектің
6
нің тәтті тағамға зауқың соғар. Сонда сен қ олың а ш а қ п а қ тасты аласы ң да, тілеген нәр- сеңді оған сыбырлап: «Шақпағым менің, шақ- пағым, керектің маған тап бәрін...» — дейсің. Сонда сен өз қалағаныңды сол қалтаңның ішінен тауып аласың. Ал бір ж а қ қ а ұшып бар- ғың келсе, ұшып бара да аласың. С а м а т (таңданып). Осындай кішкене тастың бойында керемет күш ж а т қ а н ы ма? К ө б е л е к. Сенбейсің бе? Онда өзің сы- нап көр! Тілегіңді айт! С а м а т (сенбей). Не тілеуші едім мен? Мәселен, кәмпит делік. К ө б е л е к . Қ алтаңд ы қ ара ! Ішінде түк ж о қ қой? С а м а т (қалтасын
жоқ.
К ө б е л е к. Менің айтқанымды қайталап айт та тұр. С а м а т (тағы да сенбей). Менің кәмпит жегім келеді. «Шақпағым менің, шақпағым, керектің маған тап бәрін». (Қолындағы қалта
далады ғой? Ғажап! Мен ертегілер тек кітап- тарда ғана кездеседі деп ойлаушы едім. К ө б е л е к. Сен тек ертегімен кездесе ал- май жүргенсің ғой. Бұл шапшақ тас саған тек қ ан а қуаныш, шатты қ әкелетін болады. Екеу- міз дос болдық. Енді маған бостандық бер!.. С а м а т (Көбелекке). Енді басың бос! Самғай бер жөніңе! 7
К ө б е л е к (сахнадан шығып бара жа- тып). Тоқтай тұр. Мен саған бір нәрсені ескер- туді ұмытып бара жатыр екенмін. Есіңде бол- сын: бұл ш а қ п а қ тас тек сенің ғана тілегіңді орындайды. Оны сенен басқа адам баласы білмеуге тиіс. С а м а т (түнеріп кетіп). Демек, мен мына кәмпитті ана жүрген қыздарға да сыйлай ал- майды екенмін ғой? Солай ма? К ө б е л е к. Иә, солай! Сыйлай алмайсың. Рас, егер сен жолдастарыңа бірдеңе сыйлағың келсе немесе олармен бір жерге барғың келсе, ш а қ п а қ тас бір жолғы сенің тілегіңді орын- дайды, бірақ бұдан кейін ол сиқырлы қасиеті- нен айрылып, жабайы, қарапайым тасқа айна- лады. Ол тек өзің үшін пайдаланғанда ғана сиқырлы. Ал басқаларға оның сиқырлығы жүрмейді. С а м а т (қамығып). Бұл дұрыс болмады... К ө б е л е к (қоштасып). Менің сөзімді ұмытпа, бала қ ай ! Қ о ш бол! Ол тас саған ғана қ уаны ш әкеледі. (Қанаттарын қағып, сахна-
С а м а т. Қош бол, ғажайы п көбелек!
Қ уанышт ы бас қ аларме н бөлісуге болмағаны — өкінішті-ақ! М ы н а л а р ж а қ с ы қыздар. Бірақ солай екен деп, бұл ға- жайып тастан айрылып қалуыма болмайды ғой. Барлығымызға бірдей қызмет істей ал- майтын болса, онда өзіме ғана қызмет етсін.
сым! Егер менің жеміс жегім келсе — қайтер еді... Естіп тұрсың ба, шақпағым? Менің алма жегім келеді. «Шақпағым менің, шақпағым, керектің маған тап бәрін». (Саматтың қолын-
8
қолын салып жіберіп, одан алма суырып алады.) Міне, тамаша! Д ә л ертегінің өзіндей!.. Сырттан а д а м д а р д ы ң дабыры, балалардың д а у ы с т а р ы естіледі. Самат с а с қ а л а қ т а п қолындағы алма мен кәм- питті бұтаның түбіне тастай салады, ал қалта шамын- оң жақ қалтасына тығады. Хорлан мен Бибігүл сырттан жүгіріп кіреді, олар өте үрейлі, қ а б а қ т а р ы түсіп кеткен. Х о р л а н (үрейленіп). Су жүріп кетіпті. Ж о л д ы басып қалыпты. Б и б і г ү л . Біз аралда, судың ортасында қ алы п қойдық! С а м а т (сабырлы). Ештеңе етпес, бір нәрсе ойлап табармыз. X о р л а н. Қайық жоқ. Айқайласаң дау- сың жетпейді. Ауыл алыста. Енді қайттік? Б и б і г ү л. Біздің мұнда екенімізді ешкім білмейді... X о р л а н. Менің әкем білетін-ді, бірақ ол қ а л а ғ а кетіп қ алы п еді. Б и б і г ү л (жыламсырап). Енді шыға ал- маймыз. Су ортасында қалды деген осы!.. С а м а т (теріс қарап). Егер олар менің қ алтамд а не бар екенін білсе ғой... Көрсетуге болмайтыны — өкінішті-ақ! Мен оларды арғы бетке ұшырып алып барар едім. Б і р а қ осын- дай ұсақ-түйекке бола, сиқырлы тастан айры- лып қалуға болмайды ғой. X о р л а н. Сен өзіңнен-өзің күбірлеп, не деп тұрсың, Самат? Бір нәрсе істеу керек қой! Ұлсың ғой! Бірдеңе ойлап тапсаншы!.. С а м а т (сасып
Қ азір , қ а з і р !
су басып кетіпті. Одан кешіп өтуге болмайды. Жүзіп өту де мүмкін емес, су — өте ызғарлы, 9
суық, ауырып қалуымыз ғажап емес. (Қыз- дар сасқалақтай бастайды, тек Самат қана сенімді.) Сал ж а с а п аламыз! Б и б і г ү л (үмітсізденіп). Оны неден жа- самақсың? С а м а т (көтеріңкі леппен). Әрине, ағаш- тан! X о р л а н. Сал жасайтын балтаң бар ма? С а м а т (ерсілі-қарсылы жүреді, ойлана- ды). Мұндай жағдайға тап бола қалса, Ра- бинзон не істер еді? Б и б і г ү л Біз бұл жерде аштан. өлеміз.
С а м а т (байқамай қалтасына қолын са- лып жібереді). Қандай аштықты айтып отыр- сың өзің? Егер мен бірдеңе ойлап тапсам... (Осы арда Көбелектің сөзі есіне түсіп кетеді де, бірден тына қалады.) X о р л а н. Сөзіңді неге жұтып қойдың? Айтсаңшы тапқаныңды... С а м а т (сөзді басқа жаққа бұрып жібе- ріп). Қайдағы аштық? Оның аулы — әзірше алыс. Азар болса, балық аулап жерміз. X о р л а н. Сен де жоқты айтады екенсің! Осындай тасып ж а т қ а н ағынды суда балық болушы ма еді? Ал болған күннің өзінде, о л а р д ы аулайтын қармағың, құратын ауың қ а й д а ? С а м а т (мойындап). Солай екен ғой. (Қатты ойланып.) Енді қайттік? Не істейміз? (Теріс қарап.) Рас, менің өзімшіл, ж а м а н адам болғаным ба? Ж о қ , олай болуға тиіс емес. Б и б і г ү л . Бәріміз бірігіп, қатты айқай- л а й ы қ ! 10
С а м а т . Сендер айқайламай-ақ қойың- д а р . Мен өзім-ақ айқайлаймын. Мен — ер баламын ғой. Сендерден гөрі даусым зор.
жетпейді. Ауыл тым алыс. (Тағы да ерсілі- қарсылы жүреді.) Не ойлап тапса м екен? (Қабағын түйіп, бетін тыжырайтып, сол қолы- мен жағын ұстайды.) Не істеу керек? Қандай ыңғайсыз тас еді?.. Мен үшін ж ұ м ы с істейді, ал басқалар үшін аяғын баспайды... (Ойла-
дегенде — өгіз қ а р а күшім бар, өзгеге деген- де — оларменен не ісім бар» дейтін м а қ а л д ы жиі айтатын осы мен емес пе едім? Коллекция өзім үшін, гербарий де өзім үшін, енді, міне, сиқыр тас та тек мен үшін ғана ж ұ м ы с істеп тұр. (Ойланып.) М а қ а л д ы өткен дәуірден қ алған , ескірген м а қ а л делік, ал мына сиқыр тас ше? Бұл да ескі ертегілер елінен келдім деп тұрған ж о қ па? Демек, ол да ескірген, көне түсінік. (Кеудесін нұсқап.) Ал, мен ше? Мен осы ж а ң а заманда туып, ж а ң а заманда өстім емес пе? Әке-шешем де, мұғалімдерім де, жора-жолдастарым да — бәрі де осы, ж а - ңа заманның адамдары. Сонда менің санамда, ісімде ескінің сарқыншағы қайдан жүр? Неге өзімшілмін? Ж о л д а с т а р ы м а неге көмектескім келмейді, оларды мына бастарына түскен қи- ындықтан неге құтқарып алмаймын? Сонда мен ж а м а н адам, ж а м а н жолдас болғаным ба? (Өз ойынан өзі шошып кетіп.) Ж о қ , жоқ, мен ж а м а н адам емеспін, менің ж а м а н адам болғым келмейді. (Қиналып.) Ай, Көбелек-ай, бір сиқыр тас берем деп, сау басымды саудаға салып қойдың ғой... Қайтсем екен?.. 11
X о р л а н. Қарным ашты. Т а м а қ ішкім келеді.
Б и б і г ү л (қиялдап). Май жағылған нан болса, мен де жер едім... С а м а т (өзіне-өзі). Қыздарды да аяймын, сиқыр тасты да қимаймын. Б и б і г ү л . Тіпті майсыз-ақ жей берер едім.
С а м а т. Мұндай тас енді қайтып қолға түспейді. Оны мен ж а қ с ы білемін... (Қина- лып.) Хорлан, Бибігүл, түсініңдерші мені!.. Ол екі айналып келмейді. Б и б і г ү л (түсінбей, Саматқа). Өзің не деп тұрсың? С а м а т (көзіне жас келіп). Ж о қ , мен ж а м а н адам емеспін. Менің ж а м а н адам бол- ғым келмейді. X о р л а н (түсінбей, жай ғана). Біз сені кінәлап отырған жоқпыз, Самат! Судың қа- лай тасып, қалай көтеріліп кеткенін біз де байқамай қалдық. (Жұбатып.) Бұған ж а л ғ ы з сен кінәлы емессің... С а м а т. Ж о қ , мен кінәлымын... Менің қ олымна н келіп тұр ғой!.. Х о р л а н (тағы да түсінбей). Қ азі р не істей аласың? Өзіңді-өзің босқа қинама! (Сах-
деңе ж а л т ете түсті... Бәлкім, б а л ы қ ш ы л а р болар... Барып көрейікші. Хорлан мен Бибігүл шығып кетеді. Сахнаға Көбелек ұ шы п келеді. С а м а т (Көбелекке ренжіп). Сен маған мұндай ыңғайсыз тасты несіне бердің? Не іс- терімді білмей, әбден басым қатты. Сен маған мына тас қуаныш, шаттық әкеледі деп едің 12
ғой. Сол қуанышың, шаттығың қайда? Шат- тық былай тұрсын, әбден шатасып біттім... К ө б е л е к . Дүние жүзінде е ң қымбатты нәрсе не деп едік? Сол сенің есіңде ме? С а м а т. Иә есімде. Азаттық дегенбіз. Кө б е л е к. Тағы не деп едік? Самат (ойланып). Достық дегенбіз. К ө б е л е к . Ал, достықсыз шаттық жоқ. Мұны әбден біліп қой. (Ұшып кетеді.) Бибігүл аяғы ауырып қалған адамша, а қ с а н д а п , сахна- ға шығады, Хорлан оны қ о л т ы қ т а п кіреді. Х о р л а н (Саматқа). Бибігүл тобығын шығарып алды... Б и б і г ү л (кемсеңдеп). Сындырып та алған шығармын. Ой, ой, ауырып барады.
Бибігүлге көмекке Самат та ұмтылады. Хорлан екеуі сүйемелдеп, Бибігүлді бір томардың үстіне отырғызады. Х о р л а н . Бір кезде мен де тобығымды шығарып алғанмын. Егер тезірек дәрігерге көрсетпесе, таң атқанша ол аяқ қаптай болып ісіп кетеді... Шіркін-ай, біреулер кездесіп қ алып , біздерді мына аралда н ертерек алып кетсе ғой... Б и б і г ү л (үрейленіп). Кеш батып бара ж а т ы р . Ал мен қараңғылықтан қатты қор- қам...
X о р л а н (жұбатып). Шыдай тұр. Бір ре- ті болар. С а м а т (қиналып). Ж о қ , бұдан артыққа шыдамым жетпейді. (Өзіне-өзі.) Ж е т е р енді! (Көзін сүртеді.) 13
Б и б і г ү л (Саматқа). Сен, не? Ж ы л а п тұрсың ба? Мен сені қатыгез деп ойлаушы едім. С а м а т (өзіне-өзі ызаланып). Мен жө- нінде қалай ойласаңдар, солай ойлаңдар. Не десеңдер, о деңдер! Мен одан ұялмаймын. (Көпшілікке қарап.) Осы ж о р ы қ кезінде ме- нің түсінгенім мынау: Басқалармен бөлісуге болмайтын қ уаныш- қ уаны ш емес. Адамғ а қ уаныш , шатты қ әкелетін достық пен бірлік екен! Халқымыз «Бірліксіз тірлік жоқ, дос- тықсыз — қуаныш жоқ» деп бекер айтпаған екен. Соны мен ж а ң а түсіндім... Б и б і г ү л (түсінбей, Саматқа). Самат, сен не деп тұрсың? С а м а т (батылданып). Бір-біріңнің қол- дарыңнан ұстаңдар! X о р л а н (түсінбей). Неге, не үшін? С а м а т (сабырсызданып). Ұстаңдар де- дім ғой мен. Ұстаңдар деген соң — ұстаңдар! (Қалтасынан қалта шамы н алады, салтанат- ты түрде.) Біздің ана арғы бетке өткіміз ке- леді, үйге қайтқымыз келеді. Тек, мен ж а л ғ ы з емеспін, бәріміздің де өткіміз келеді, бәріміз- дің де үйге қайтқымыз келеді. К ө б е л е к (сырттан сығалап қарап тұ-
жүрмейсің бе? С а м а т (үзілді-кесілді). Ж о қ , өкінбеймін! Енді біз үйде боламыз. (Қолындағы қалта шамына үңіліп.) «Шақпағым менің, шақпа- ғым, керектің бізге тап бәрін?..» (Үшеуі қол ұстасқан күйі, ұшып бара жатқандай, қолда- рын сермей береді.) К ө б е л е к. Қаласаң, тағы бір сиқырлы тас берейін. 14
С а м а т (сақтанып). Менің ж а л ғ ы з өзім үшін бе? Ондай тастың керегі жоқ. К ө б е л е к. Сен өзіңе қуаныш, шаттық таптың ба, балақай? С а м а т (айғайлап). Таптым. (Дауыс
К ө б е л е к. Қайдан? С а м а т. Достықтан, бірліктен!.. (Дауыс
К ө б е л е к. Ендеше, жолың болсын ба- лақай! (Көбелек даусы жаңғырып барып, кө-
Қ а т ы н а с у ш ы л а р: С ә р с е н — 5 «А»-класының оқушысы. М а р ж а н — 5 «Б»-класының оқушысы. Екеуі көрші тұрады. Сәрсеннің үйі. Қабырғада географиялық карта. Сәрсен екі қолын төбесіне қойып, кереуетте шалқасынан ж а - тыр. Қолына кітап ұстап М а р ж а н кіреді. М а р ж а н. Сәрсен, немене, ауырып қал- дың ба?
С ә р с е н (қынжылып). Бөгет ж а с а м а ш ы ! Ж ұ м ы с істеп жатырмын. М а р ж а н (таңданып). Қ анда й ж ұ мыс ? С ә р с е н. Ой ойлап дегендей. М а р ж а н (кекетіп). Ж ұ м ы с ы ң тым қат- 15
т ы - а қ екен! Түу, Сәрсен, тыңдашы, сен карта- ны ж а қ с ы білесің ғой осы? С ә р с е н (басын көтеріп). Білгенде қан- д а й ! Бізге география сабағын директор ағай- д ы ң өзі береді. М а р ж а н. Ендеше, сен мұхит, теңіз де- гендерді ж а қ с ы білесің ғой. Солай ма? С ә р с е н . Мұхит дейсің бе? (Ойланып.) Қ а л а й еді? Е, былтыр біздің Мұхит деген көр- шіміз болған. М а р ж а н. Сен ойынды қойшы, мен саған шын айтып тұрмын. Мұхит дегеніміз не, оның теңізден қандай айырмасы бар? Маған соны айтып берші! С ә р с е н (төсектен тұрады). Мұны жұрт- тың бәрі біледі. Теңіз дегеніміз — теңіз. Ал, Мұхит деген кәдімгі өзіміздей адам. Өзің оп- оңай нәрсені білмейді екенсің ғой! М а р ж а н. Өй-дөйт дерсің, білгішім! С ә р с е н. Кекетпей-ақ қой! Менің не бі- ліп, не ойлап жүргенімді саған айтсам да, сен түсінбессің. М а р ж а н. Не ойлаушы едің сен! Азар болса, тағы да бір қисыны ж о қ қиялға шомып жүрген шығарсың. С ә р с е н. Қисыны жоқ! Мүмкін, сеніңше, қисыны ж о қ шығар. Ал, меніңше, бұл өте орынды және болатын нәрсе. Бұл ісім үшін, мүмкін, маған « Ж а ң а заманның жиһангезі» деген атақ берілер, атым газет-журналға ба- сылар. Д а ң қ ы м дүние жүзіне ж а й ы л а р . Мүм- кін, мені директор ағай оныншы класқа бір-ақ көшірер. М а р ж а н (нанып). Сәрсен, сен ж а ң а за- манның жиһангезі болсаң, мені өзіңмен бірге а л ы п жүресің бе? 16 С ә р с е н. Әрине, алып жүремін. Б і р а қ сен бұдан былай өзіңнің мұхит-сұхитыңмен маған бөгет ж а с а м а . М а р ж а н (қызығып). Ал, сен не ойлап шығармақсың? Соны айтшы! С ә р с е н . Қ а л а й айтамын! Сенің басқа б а л а л а р ғ а айтып қоюың мүмкін. Кім біледі, әлде бұл соғыс құпиясы шығар? М а р ж а н (шошып кетіп). Соғыс құ- пиясы!
С ә р с е н. Иә, соғыс құпиясы! М а р ж а н. Ендеше, мен ешкімге тісімнен шығармаймын, айтшы! С ә р с е н. Ж а р а й д ы , айтайын. Бірақ, сен ең алдымен айтпаймын деп уәдеңді бер. М а р ж а н. Пионерлік шын сөзім! (Салют береді.) С ә р с е н (жан-жағына қарайды, төсектің астына үңіледі, есікті ашып, қарап, қайта жа- бады). Ешкім ж о қ екен. Енді тыңда, мен ке- менің ж а ң а түрін ж а с а п шығарғалы жүрмін. М а р ж а н (таңданып). О л қандай кеме? С ә р с е н. Кәдімгідей кеме! Ол ешбір отынсыз-ақ, күн сәулесінің күшімен суда жү- зетін болады. Кеменің ішінде су толтырылған үлкен қазан тұрады. Оның түбіне затты үл- кейтіп көрсететін шыны орнатылады. Ол шы- ны күн сәулесін өзіне тартады да, суды жы- лытады. Ал, қазанның үстіне затты кішірейтіп көрсететін шыны орнатылады. Ол суды суы- тып тұрады. Демек, қазандағы су астыңғы жағынан қайнап, буға айналып, ж о ғ а р ы көте- ріледі. Одан барып суып, суға айналып, қайта төмен түседі. М а р ж а н. Сонан соң? С ә р с е н. Сонан соң бу үнемі қозғалып
тұрады да, моторға қуат беріп, жұмыс істете- ді. Содан барып кеме ешбір жанармайсыз су- да жүзетін болады. М а р ж а н. Сен затты кішірейтіп көрсете- тін шыныдан су суиды дегенді қайдан таптын? С ә р с е н. Өзім ойлап таптым. Егерде затты үлкейтіп көрсететін шыны күн сәулесі арқылы суды жылытатын болса, затты кіші- рейтіп көрсететін шынының суды суытатыны өзінен-өзі белгілі емес пе? М а р ж а н. Дегенмен, бір тексеріп шығу- ың керек екен. Өзің барлық жағынан да есеп- тедің ғой, әйтеуір? С ә р с е н . Әрине! Міне, жазғандарым, есептегендерім. (Бірнеше парақ
М а р ж а н (қағаздарды ақтарып). Мұның бәрін қашан жазып, сызып үлгердің? С ә р с е н. Мен көп жазамын. Мектепте де, үйде де ж а з а беремін. М а р ж а н. Ал, сабаққа қашан дайында- ласың? С ә р с е н. Міне, қызық! Егер мен кеменің ж а ң а түрін жасап шығарсам, маған сабақ не- ге керек?! М а р ж а н. Сонда не істемексің? С ә р с е н. Мен бе? Мен өзімнің ойлап шы- ғарған ж а ң а кемеммен дүние жүзін аралай- мын.
М а р ж а н. Қалай аралайсың? С ә р с е н. Мен әуелі өзіміздің осы Іле өзенімен жүзіп отырып, Б а л қ а ш қ а барамын. Б а л қ а ш т а н Аралға, Аралдан Каспийге, Кас- пийден Қара теңізге, сонан соң әрі қарай кете беремін. (Маржан сықылықтап күле береді.) Неменеге күлесің? 18
М а р ж а н (күлкісін тыйып). Балқаштан Аралға қайтып бармақсың? Кемеңе төрт дөң- гелек қондырып аласың ба? С ә р с е н. Ешбір дөңгелексіз-ақ, сумен жүземін де отырамын. М а р ж а н. Қай сумен? С ә р с е н. Шу өзені ше? М а р ж а н. Шу өзені Балқаш пен Арал- дың арасын қоспайды ғой? С ә р с е н (кекетіп). Өй-дө-ит дерсің! Бі- леді екенсің! (Картаны нұсқап). Қара, ана картаны! М а р ж а н. Қарасаң қара! (Екеуі картаға
Тянь-Шаньнан алып, Қарақұмға қарай ағады. Ол Б а л қ а ш қ а да, Аралға да соқпайды. С ә р с е н (желкесін қасып). Солай екен ғой. Оқасы жоқ. Бәрібір, ендеше, мен Қара теңізден Жерорта теңізіне қарай бір-ақ тартам. М а р ж а н . Оныңның қисыны бар. Бірақ мен сенің осы ж а ң а кемеңнің жүзуіне күмән- данамын. С ә р с е н. Қалайша? М а р ж а н. Кемең кенеттен жүзбей қалуы мүмкін? С ә р с е н (таңданып). Қалайша, кенеттен жүзбей қалады дейсің? М а р ж а н. Несі бар! Есебіңде бір сан қате кетсе болғаны. Міне, мысалы, сен мұнда жетіні сегізге көбейтіп, қырық сегіз деп қо- йыпсың. С ә р с е н (үрейленіп). Сонда қанша? М а р ж а н. Қанша болушы еді! Жеті жер- де сегіз — елу алты болады да. Міне, тағы 19
мұнда сен төрт шаршы метрді үш метрге кө- бейтіп он екі болады депсің. С ә р с е н. Ал, сеніңше, қанша? М а р ж а н. Меніңше де, он екі, бірақ он екі шаршы метр болады. С ә р с е н (қағаздарды жұлып алып). Ж а - райды, жетер енді, көп шұқшия берме. Мен байқамай, қателесіп кетіппін. Үйдің шамы сө- ніп қалып, қараңғыда жазып едім. М а р ж а н. Неліктен? С ә р с е н. Ж а й , пілтесі төмен түсіп ке- тіпті.
М а р ж а н. Өзің жөндей салсаң етті. С ә р с е н. Мен жөндей білмеймін. Апам келіп жөндер. М а р ж а н. Шамыңды мұнда алып келші! С ә р с е н. Оны қайтесің? М а р ж а н. Жөндеп көрейік. С ә р с е н. Жөндей алмайсың, сен түгіл мен де... М а р ж а н. Сонда да. С ә р с е н (қиналып). Түу, болмайды екен- сің өзің! (Сәрсен шамды әкеледі. Маржан
М а р ж а н. Сіріңкең қайда? С ә р с е н. Оны қайтесің? М а р ж а н. Ш а м д ы ж а ғ а м ы з . С ә р с е н. Мен айттым ғой, жағылмай- ды деп.
М а р ж а н. Сонда да көрейік. (Сәрсен сі- ріңке әпереді. Маржан шамды жағып жатып.) Мен сені аяп тұрмын. С ә р с е н. Неге? М а р ж а н. Өйткені, кемең жүзбей қ а л а ма деп қорқамын. С ә р с е н. «Жүзбейді, жүзбейді!» Ал, мен 20 жүзеді деймін. Қателер ме? Оларды түзетуге болады. М а р ж а н. Егер сенің барлық қателеріңді түзетсе, онда іс басқаша... С әр с е н. Қәне, тағы қай жерде қатесі бар? (Қағаздарын ақтарады.) Айтшы? М а р ж а н. Қ а ғ а з д а р ы ң д ы қоя тұр, мен саған онсыз да айтамын. С ә р с е н. Ал, айт! М а р ж а н. Біріншіден, сен құр қиялмен ж а ң а л ы қ аша алмайсың, даңқыңды да дүние жүзіне ж а я алмайсың. Ал ж а ң а л ы қ ашып, атыңды әлемге шығарғың келсе, әуелі бұрын- ғы ашылған ж а ң а л ы қ т а р д ы жете білуің ке- рек. Ол үшін қ а ж ы м а й - т а л м а й оқуың керек. С ә р с е н. Немене? Оқу дейсің бе? (Ыза-
М а р ж а н. Тағы айтарым: тек ақылды басың ғана болмай, іскер қолың да болуы керек. Ең болмаса, өз шамыңды өзің жөндеп, өз түймеңді өзің қадай білуің керек. С ә р с е н . Өй-дөй-ит дерсің! Сонда мен ж а л ғ ы з түймеден ж а ң а кеме ж а с а м а қ п ы н ба? М а р ж а н. Ж а ң а кеме болмаса да, әйтеу- ір, керекке жарайтын бір зат ж а с а р едің ғой. Ж а р а й д ы , мен кеттім. С а б а қ оқимын. (Кеке- тіп.) Қ о ш бол, Ж а ң а заманны ң жиһангезі ! (Кетеді.) С ә р с е н (жалғыз, ойланып). «Кеме бол- маса да, керекке жарайтын бір зат»,— дейді. Сөзінің қисыны бар. Қ а р а ш ы өзін: кішкентай болса да, қандай ақылды! (Жан-жағына қа-
графиядан қандай тапсырма берілді екен? (Беттерін ашып.) «Мұхит және теңіздер...» Қ алай ? Бізге де мұхит пен теңіз тапсырылға н 21
екен ғой. (Айқайлап.) Маржан, М а р ж а н , тоқ- та!.. Кел, сабақты бірге оқиық! (Жүгіріп шы- ғып кетеді.) Шымылдық Жақсылық пен жамандық жүктеу/скачать 1,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|