Рухани алмасу арналары

тұрады.   Ислам   бұл   өңір   халықтарының   дәстүрі   мен 
мәдениетінің негізіне айналған ортақ бір руханият нышаны 
болып қалыптасты.
Орта   Азия   елдеріне   исламмен   бірге   араб-парсы 
мәдениеті   де   кірікті.   Мұның   өзі   халықтың   жазу-сызуынан 
айқын аңғарылды. Сондай-ақ, Құран мен дін оқуы арқылы 
араб-парсы   жұртшылығының   салт-дәстүрі   де   былайғы   ел 
өміріне терең  орнықты. Мәселен, "Наурыз"  мейрамы түркі 
халықтарының тұрмыс-тіршілігіне икемделіп, сіңісті болғаны 
сонша,   оны   "парсінікі"   деп   сендіру   қиын.   Сондай-ақ,   бұл 
нышан – түркі тілдеріндегі араб-парсы сөздерінен де көрініс 
береді.   Ислам   әлемінің   құндылықтары   ұлы   даланың   дана 
перзенттері - Әл-Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи есімімен 
де тығыз байланысты.
Әлбетте, халық пен халықты жақындастырып, олардың 
арасындағы рухани байланысты үзбей жалғастыратын сол 
ұлттың   ұлдары   –   ой   алыптары,   гуманист   адамдары   екені 
рас.   Бұл   ретте,   алдымен,   әлемге   әйгілі   шығыстың 
шамшырақтары   Фердоуси,   Рудани,   Омар   һаям,   Сағди, 
Руми, Қожа Хафиз, Жәми, Науаи, Маржани, Абай секілді бір 
туар таланттар ауызға ілінеді.
Ол   алыптар   мұсылманшылық   шығысқа   тән   нақышы 
өзгеше, бояуы қанық небір асыл дүниелерді өмірге әкелді. 
Әдеби-мәдени   үрдісті   ілгері   жылжытатын   да,   ұлтты   ұлы 
қылатын   да   сол   елдің   арда   азаматтары   десек,   сөз 
зергерлері   жазып   қалдырған   жауһар   жырлар   мен   даңқты 
дастандардың   бұл   тұрғыда   атқаратын   ролі   ерекше   екені 
мәлім. 
Ислам   әдебиеті   әлемінде,   оның   ішінде   суфистік 
поэзияда шығыс шайырлары небір шоқтықты туындыларды 
тудырды.   Мәселен,   ғазал   жанрында   олар   өздерінің 
софылық таным-түсініктерін өлең деңгейіне салып, тамаша 
дәстүр қалыптастырды. Бұл жөнінде шығыстанушы, теолог-
ғалым Ислам Жемекей былай дейді: "Шығыста қызғылықты 
әдеби   дәстүр   қалыптасқан.   Ол   бұрынғы   бір   ақын   басып 
кеткен жолды екіншісінің қайта басуы, жаңғырта жырлауы. 
Осы   әдеби   дәстүрді   "жауап"   дейді,   "жауаптың"   "назира" 
145

дәстүрінен   өзгешеліктері   де   бар.   "Жауап"   кейде   алдыңғы 
ақынның   көркем   туындысына   еліктеу,   соның   үлгі-өрнегі 
негізінде жаңа шығарма жазу" [1].
Шынында,   шығыс   шайырларының   шығармаларының 
тереңіне   сүңгіп,   тұнығына   жүзу   қиынның   қиыны.   Олай 
дейтініміз,   астарлы   түрде   айтылып,   ишарамен   берілетін, 
ойды   тұйығына   тыққан   ғазал   мен   рубаиларына   тіс   бата 
бермейді. Екіншіден, ол дүниелер қазіргі таңда оқырманға 
парсы не араб тілінен тікелей балама арқылы емес, орыс 
тілінің   аудармасы   арқылы   жетіп   отыр.   Сөйтіп   рухани 
құндылықтар   біршама   құнарын   жоғалтып,   кейде   тіпті 
мағынасы мүлдем өзгертіліп беріледі.
Суфистік   поэзияның   ең   алғашқы   қалыптасқан,   даму 
сатысында көптеген софылық термин, ұғымдар ұшырасып 
отырды. Ол терминдер мен образдардың бейнеленуі зиялы 
қауым түсінігіне ғана сәйкестелді. Мәселен, "Жарым", "ием", 
"досым"   деген   сөздер   Құдайды   "Махаббат"   –   Алламен 
бірігуді,  "шарап"  – софылық оқуды, ал "аяқшы"   – жетекші 
деген мағынаны білдіреді.
Суфизм   дәстүрлі   поэзияны   басқа   түрге   енгізіп,   оған 
ерекше  смволдық  стиль  берді.  Басқаша   айтқанда,  Аллаға 
деген   махаббат   және   онымен   бірігуге   ұмтылу   софылық 
лириканың негізгі тақырыбы болды. Софы ақындар Аллаға 
деген   сезімдерін   –   шынайы   махаббатқа   не   әйелге 
ынтықтыққа   ұқсатады,   ал   Алламен   бірігуді   –   мастыққа 
теңейді.  Суфистік  поэзия дидактикалық үлгіде, яғни  өсиет 
сарындас   болады.   Софыларға   ол   (дидактика   –   С.С.)   тек 
Алланы   танып   білу   үшін   қажет   құрал   іспетті.   Сондықтан 
олардың өлеңдері астарлы, мағынасы құпия түрде беріледі. 
Нақтылай айтсақ, өмірден туындайтын ғашықтықты Алланы 
сүю,   оған   қосылу   сезімін   жеткізудің   аллегориялық   тәсілі 
ретінде   пайдаланады.   Шығармаға   басқаша   түс   пен   мән 
береді.
Шынында, суфистік термин, ұғымнан махрұм оқырман 
шығарманы   кері   мағынасында   түсініп,   тіршілікте 
ұшырасатын  махаббат  сезімін  сол қалпында қабылдайды. 
Софылық лириканың озық үлгілеріне тән бұл ерекшеліктер 
146

оларды тудырушыларға зор бедел әкелді. Мәселен, дерек 
көздеріне   сүйенсек,   месневи   жанрын   түрлендірген   софы 
ақын   Жалаладдин   Румиді   жерлеуге   басқа   дін   өкілдері   де 
қатысқан.   Бұл   –   софылар   тобының   жетекшісі,   шейх 
шайырдың   көзінің   тірісінде-ақ   соншалықты   беделді 
болғанын байқатады.
Сондай-ақ,   бүкіл   әлем   оқырманын   тамсандырып, 
жауһар   жырлар   мен   даңқты   дастандар   жазып   қалдырған 
Омар   һәйям,   Қожа   Хафиз,   Науаи   тіпті   өзіміздің   Абай   да 
суфизмнен   алшақтап   кете   алған   жоқ.   Ол   шайырлар 
софылықпен   суарылған,   хақиқат   хақында   шиырлаған 
шығармалар берді. 
Осы орайда, есте тұтатын бір жайт, ол – ислам ілімі 
шарықтау шегіне жетіп, мұсылманшылық жаппай етек алған 
тұста қоғамдық ой-сана бастауында суфизмнің болуы. Бұл 
ағым   сол   кезеңде   өмір   сүрген   ой   алыптары   мен   сөз 
зергерлеріне өз әсерін  тигізбей қоймады. Мәселен, кейбір 
ғалымдар Омар һәйямдағы шарап символикасын суфистік 
дәстүрмен байланыстырады. Өйткені "шарап астарлы түрде 
"Хақ сусыны" дегенді білдірсе, ал "мастық" деп мистикалық 
шабытты   нақтылайды.   Зерттеушілердің   суфизм 
элементтерін   Һәйям   рубаилерінен   іздеуі   де   осында. 
Мысалы: 
Әй, мүфти! Сенен іскер біз бір пенде,
Емеспіз, мас болсақ та, естен кенде,
Сен сордың адам қанын, біз – гүл қанын,
Айта ғой, қанішер кім-біз бе, сен бе?
          ***
Жүзімді қорлай көрме, жұлып талын,
Судай шош шала сопы сұйық қанын.
Екі жүз кәззап қанынын төксең-дағы ,
Шараптың төге көрме бір ұрттамын! - [2]
деп,   қалың   елді   алдап,   сүліктей   сорған   жалған   сопы, 
мүфтилерді   әшкерелейді.   "Шарап"   ішкен,   барынша   пәк 
жандарды оларға қарсы қойып суреттейді. 
147

Осы тақылеттес өлең өрнектері төл әдебиетімізде де 
көрініс   тапты.   Атап   айтқанда,   Шәді,   Әбубәкір,   Шәкәрім, 
Мәшһүр   Жүсіп   секілді   сөз   зергерлерінің   сүбелі   еңбектері 
ойымызды нақтылай түсері сөзсіз. Ал, ол алыптардың нәр 
алып,   сусындаған   арналарын   аршып,   айдынына   жүзбей, 
олар   тудырған   туындыларды   бойға   сіңіру   мүмкін   емес. 
Мысалы:
Арақ – ақыл, мастық – ой, жар – хақиқат,
Жан – нәпсі, шатақ – иман, дін – қиянат.
Маскүнем, әйелсүйгіш, дінсіз бе деп,
Сырымды білмей, сыртымнан қылма ғайбат.
Хақиқаттан басқаға бас ұрмаймын,
Дәлелсізге нанам деп болмаймын мат, - [3]
деген   өлең   жолдарында   Шәкәрім   суфистік   таным-түсінігін 
айқын   аңғартады.   Ол   түсінік   бойынша,   махаббат   иесіне 
жақындау үшін Хақты танып, сезіну қажет. Бұл ретте, Алла 
– ғашық жар, ал ақын – ғашық жан болып жырға қосылады. 
Тасбиық, сәлде, жайнамаз,
Тастамасаң қыс пен жаз.
Жүрегің болса тайғақ саз,
Сопысынып қылма наз, - [4]
деп, енді бірде "жарына" жету жолында "иманы, малы, арын 
да   аямайтын,   жүректен   аққан   қандары   дозақтың   отын 
өшіретін"   жаны   таза,   жүрегі   ақ   әулие   адамның   бейнесін 
береді. Сондай асық жан ғана Жар-Аллаға жетуге асық.
Шынында, шығыс шайырларының шығармалары басқа 
ел әдебиеттерімен қатар қазақ әдебиетіне де зор ықпалын 
тигізді. Әсіресе, жазба поэзия жанрлары шығыстық дәстүрді 
бойына сіңірген каньондармен толысты. Әсіресе, ХХ ғасыр 
басындағы   жазбагерлердің   шығармаларындағы   шығыстық 
элементтер, софылық сарындар осыны аңғартады.
148

Жалпы, махаббат сопылық әдебиетте басты тақырып 
етіп алынған. Сол себепті поэзияда символ мен метафора, 
астарлы   сөз   бен   мысалдар   көп   қолданылады.   Мәселен 
"Шындықты" іздеп шарлаған сопы мен Хақ-тағала көбелек 
пен   шам   не   бұлбұл   мен   гүл   түрінде   жиі   суреттелінеді. 
Сопылық сарындағы көбелек пен бұлбұл ғашық жарға жету 
жолында көп азапқа  түсіп, махаббат  жалынында өртенеді 
не   "раушан   гүлдің   тікеніне   шаншылып"   шәйіт   болады. 
Сөйтіп қана ол сүйген "Жарына" қосылады. Мысалы, шейх 
шайыр Жәлаладдин Руми:
О, сүйіктім, әлде сен мас қылатын шарапсың,
Түсімді менің құйыннан бетер бораттың.
Тәніме менің шарап сіңіп, ішіме еніп алғандай,
Тұла бойым ерітіліп, егізің боп қалғам ба-ай?! - [5]
дейді. Мұнда шындықты тану әрекеті – мастыққа теңелсе, 
софы – мас, шындық – шарап, ал рухани жетекші – аяқшы 
кейпінде берілген. 
Екі   ғасыр   аралығында   өмір   сүрген,   ұлт   әдебиетінде 
Абайдан кейінгі ірі тұлғалардың бірі – Шәкәрім араб-парсы 
тілдерін жетік білгендіктен, сопылықты ерік меңгерген. Оның 
осы сарында шығармалар беруі,  Хожа Хафиз ғазалдарын 
аударуы   сөзімізді   айғақтайды.   Шығыстанушы   Ислам 
Жеменейдің   пікірі   де   осыны   қуаттайды:   "Жар   суреті 
дегеніміз   –   Алла,   софы   кеседен   Алланың   суретін   көруге 
ұмтылады.   Алланың   сырына   жету   үшін   масаң   халге   келу 
қажеттілік. Сау күйінде Алла сырына жете алмайсың..."[6]. 
Сондай-ақ,   Шәкәрімнің   терең   ойға,   астарлы   меңзеуге 
құрылған   өлеңдері   оның   сопылық   таным-түсініктен 
хабардар екендігін байқатады:
Алтындай қызыл арақтың,
Асылын әкел, аяқшы-ай.
Анық сырын әлемнің,
Аша алмаймын мас болмай, [7].
149

Бұл   жерде   "арақ,   шарап",   "мастық"   сөздері   сопылық 
астарға ие болып, басқа мағынаны білдіріп тұр. 
Сонымен қатар, софы ақындар өздерінің  сырын ішке 
бүккен,   күрмеуі   қиын   ой-тұжырымдарын   мысал   түрінде 
жеткізуге   тырысқан.   Мысалы,   "Месневиімен"   әлемге   әйгілі 
Руми   "Жылан   ұрлаған   ұры"   атты   мысалында   бір 
қарақшының   ақымақтықпен   арбаушының   жылағанын 
ұрлағанын,   сөйтіп   өзі   ұлы   жәндіктің   құрбаны   болғанын 
баяндай келіп, мынандай қорытынды шығарады:
Қанша адам тірлікте пайда іздеп,
Бар жақсысын жоғалтып, табады індет 
[
8
]
. 
Осы тұрғылас шығармалар қазақ поэзиясында да жиі 
кездеседі. Атап айтқанда, Шәкәрімнің замандасы, ХХ ғасыр 
басындағы әдебиеттің көрнекті өкілі Мәшһүр-Жүсіп "Жарты 
нан хикаясында" бір жалаушының сандыққа кез болып, одан 
шыққан   айдаһардан   құтылудың   қам-қаракеті   баяндалады. 
Жолшыбай   кездескен   отыз   кісі   де,   бес   адам   да   оған   еш 
жәрдем бере алмайды. Тек жарты адам ғана айла тауып, 
айдаһарды   сандыққа   қайта   тығады,   сөйтіп   жолаушыны 
ажалдан құтқарады. Жазбагер бұдан мынандай қорытынды 
шығарады:
Оразақ отыз күнгі – отыз кісің,
Бес кісі – бес намазың, білемісің.
Жоқ қылып жамандықты жойылтуға,
Бұлармен дәнемеге келмес күшің.
... Танып қой, танымасаң, мен боламын,
Дүниеде қылған қайыр – жарты наның! 
[
9
]
.
Мәшһүрдің бұл ой-пікірі "қайыр, ықсанның сауабы мол" 
деген түсінікке негізделгені және оның сопылық таныммен 
сабақтастығы   байқалады.   Өйткені   сопылардың   түсінігінде, 
"қайырымдылық" рухани тазарудың бір белгісі іспетті.
150

Ислам   әлемінің   әсерінен   дүниеге   келген   көркем   сөз 
құдіреттері   басқа   да   шығыс   халықтарымен   қатар,   қазақ 
әдебиетінің даму тенденциясына ерекше ықпал еткені еш 
талас тудырмаса керек. Бұған – жоғарыда келтірілген бірлі-
жарым салыстырулар мен мысалдар-ақ нақты мысал бола 
алады.
Әрине,   бұл   дерек   көздері   ислам   секілді   тұңғиық   та 
терең   дариядан   татқан   ауыз   тұшырлық   дүние   ғана   екені 
рас.   Сондықтан   шығыс   халықтарының   терең 
тамырластығының бір тармағы исламда жатқандығын, бұл 
рухани   алмасулардың   игі   әсерін   әлі   де   айтып, 
түсініктемелерді берген жөн. 
Қазақ әдебиетіне ислам әлемінің, оның ішінде сопылық 
таанымның   тигізген   әсерін   зерттеп   зерделеудің 
қажеттіліктері   бары   аян.   Біріншіден,   ислам   ілімі   негізінде 
қалыптасқан   рухани   құндылықтарды   насихаттау   үшін, 
екіншіден,   қазақ   әдебиеті   тарихының   даму   барысын 
бағамдап,   әр   кезең   әдебиетінің   өзіндік   өзгешеліктерін 
айқындау   үшін,   үшіншіден,   қазақ-шығыс   әдеби 
байланыстарының   негізгі   факторларын,   алғы   шарттарын, 
бір-біріне   тигізген   ықпал-әсерін   анықтау   үшін   керек.   Ал, 
төртіншіден, сөз өнері өкілдерінің өрнектерін екшеп, асылын 
ардақтап, жасығын салмақтау үшін де қажет. 
Түптеп келгенде, бұның бәрі біздің алға қойған мұрат-
мақсатымызбен   ұштасып,   келер   ұрпақ   кәдесіне   жараса 
деген ойға саяды.
§5 ТАНЫМ ТАҒЫЛЫМЫ
 
Екі   ғасыр   аралығындағы   қазақ   сөз   өнерінің   көрнекті 
тұлғаларының бірі М.Ж.Көпейұлының шығармашылығы көп 
қырлы.   Соған   қарай   дүниетанымы   да   өте   күрделі.   Оның 
өлең,   әңгімелері   мен   мақалаларының   арқауы-   жеке   адам 
болмысы мен қоғам өмірінің байланысы одан туындайтын 
алуан түрлі мәселелер.
Нақтылай   айтқанда,   Мәшһүр   Жүсіп   ұлттық   идеяға 
құрылған   таза   ағартушылық   бағыт   ұстанды.   Ұлттық   сана-
151

сезімді   ояту   негізіне   құрылған   төл   туындыларында   ол   ар 
тазалығына,   имандылыққа   үндеді.   Оның   ұғымында   дін 
адамның  рухани   дүниесін   қалыптастырады.   Құдайды   тану 
адамшылыққа, әділдікке бастау ісіне көмегін тигізеді. 
Ол   Құдайға   сенетінін   жасырмай:   «Мен   Құдайды   бар 
деп білемін, бір деп білемін, күшті деп білемін. Осы үшеуіне 
наным-сенімім күшті. Құдай қандай еді, не нәрсе оны білуге, 
оны тануға ақыл-ойым, зейін пікірім жетпейді»-дейді.
М.Ж.Көпейұлының   бұл   куәлігі   туралы   белгілі   ғалым 
Ы.Дүйсенбаев   мынадай   қорытынды   жасайды:   «Сөйтіп, 
«құдай»   деген   ұғымға»   үлкен   мән   беріп,   ол   адам   ойы 
жетпейтін   не   шырқау   биік,   яғни   тұңғиық   терең   деп   қарау 
ертеде   ойлы   адамдардың   тәжірибесінде   көп   ұшырасып 
келген.   Олар   көбінесе   құдай   деген   түсінік   арқылы 
адамгершілік қасиетті, әділдікті, жақсылықты, ізгілікті беруге 
ұмтылған. Сөз жоқ, бұлардың бәрінің тууы негізінде дүниені, 
өмірді   идеалистік   тұрғыдан   тану   жатыр»   [1].   Осы   пікірдің 
түп-төркініне   көз   жүгіртсек,   Мәшһүрдің   ой-топшылауы 
алдыңғы
 
қатарлы
 
ағартушы-демократтардың 
толғамдарымен сабақтастығын көреміз.
Мәшһүр   Жүсіптің   пәлсапалық   ұғымдарына   жүгінейік. 
Ол   ескілікті,   наным-сенім   жайында   да   топшылауларын 
ортаға   салып,   шайтанға   қожа-молдаларша   емес,   басқаша 
түсінік   береді.   Гүрілдеп   ағып   жатқан   өзен   адамның 
денесіндегі   қаны.   Әй,   жігіттер,   естеріңде   болсын,   оны 
«шайтан» -дейді. Ол бір кесек нәрсе емес, денеңе арам қан 
болып   кіріп,   жүрегіңе   барып,   жүрегіңді   толқытып,   өзіңді 
бұзады.   «Шайтан»   сол-   қан   бұзылса,   кісі   бұзылады. 
«Шайтан»  деген өзіңнің  ойың.  Ой  иесі «шайтан»  жүрегіне 
неше түрлі ой салады...
Олай болса, көп ішіп, көп жеумен екі нәрсе көбейеді. 
Бірі-қарын,   бірі-көңіл.   Бұл   екеуі   бойында   толық   тұрғанда 
басқан   тұрғаныңның   бәрі-   өз   басына   у   болғаннан   басқа 
пайдасы жоқ. Ол екеуі аз болған соң,   ұйқы бөлінді, сергек 
болды.   Содан   соң   күлкісі   кеміді.   Денедегі   арам   қаны 
азайды. Арам қан азайған соң, жүректі барып, ұйытқытып 
бұзатын дәнеме табылмады. Содан соң бұл адамнан нәпсі-
152

дәмі бәрі атымен жоқ болып, көңілі күш-қуат алып, періште 
сипатта болды. Аз жеуді, аз ұйықтауды аз сөйлеуді мұрат 
тұтты» -дейді. Сөйтіп, шайтанды ақын дербес малғұн, көзге 
көрінбейтін   азғырушы   емес,   адам   денесінде,   қанда   бар 
нәрсе   деп   ұғынып,   өзінің   шығыс   ғұламаларымен   пікірлес 
екендігін білдіреді.      
       Рас, Мәшһүр Жүсіп тәңірге табынып, құлшылық еткен, 
бес уақыт  намазды қазақ  жібермеген  тақуа,  пірадар адам 
болған.   Ол   Бұқара,   Самарқанд   шаһарларында,   дін   оқуын 
тамамдап   оны   толық   меңгереді.   Оның   дүниетанымында 
діни   наным-сенім   айырықша   орын   алады.   Сондықтан   да 
бірқатар ғалымдар М.Ж.Көпейұлын ХІХ ғасырдың аяғы мен 
ХХ   ғасырдың   басындағы   Қазақстандағы   қоғамдық   ой-
санасының діни-мистикалық ағымның өкілі деп танып келді. 
Ал,   аталмыш   ақынның   шығармаларын   идеялық-
эстетикалық   мазмұн-мағынасына   қарай   қарастырып, 
тереңірек   үңілсек,   бұл   пікірдің   оғаштығына   айқын   көз 
жеткізер  едік.   Әрине,  бұған   бертінге  дейін   үстемдік  құрып 
келген сыңаржақ идеологияның шешуші ықпал етіп келгені 
талассыз. 
Айтылған   пікірдің   ақиқатына   жету   үшін   мысал 
келтірейік. Мәселен, Мәшһүрдің ел аузынан жинаған «Адам 
һәм оның ғұмыры» атты шығармасының қысқаша мазмұны 
мынадай: «Бұл дүниені, жер мен көкті жаратушы Ием адам 
мен басқа мақұлықтарға белгілі бір ғұмыр бермек болады. 
Хақтағала адамға 30 жыл, есекке 50 жыл, итке 40 жыл, ал 
маймылға   50   жыл   ғұмыр   белгілейді.   Бірақ   адамнан 
басқалары   мехнаты   көп   ұзақ   өмір   сүргілері   келмей,   арыз 
қылады. Құдай басқа мақұлықтардың ғұмыр жасын азайтып, 
оларды өз сұрауы бойынша адамға береді. 
Сөйтіп, адам 30 жыл бақытты дәурен сүріп, жас жігіт 
болып тұрыпты. Онан соң отыздан асып, елуге шейін оны-
мұныларын аңдып, соның үшін кім көрінгенмен ырылдасып, 
итке   ұқсап   өмір   сүріпті.   Ал,   70-тен   асқан   соң   ажардан, 
ақылынан   айырылып,   әркімге   ермек,   ойын   болмақ. 
Адамның   сол   жастары   өз   еркімен   маймылдан   алған 
жырлары болыпты. 
153

Шығарманың мазмұны Шығыс елдеріне белгілі сюжет 
желісі   болғанымен   Мәшһүрдің   осы   уақиғаны   таңдай   білуі 
тегін болмаса керек. Егер шығарманың идеялық негізіне көз 
жүгіртіп, ой жүздіріп қарар болсақ, бәріміз мойынұсынатын 
өмірден   алынған   терең   де   мағыналы   философиялық   ой-
тұжырымның жатқанын сезер едік. 
Ал,   хикаядағы   дінге   қатысты   жайға   келсек.   Мәшһүр 
Жүсіптің Алла тағалаға сыйынып, оны жаратушы ием деп 
жоғары бағалағандығын көреміз.
Жастайынан құранды жаттап, діни тәлім-тәрбие алған 
Мәшһүр шариғат ережелерін бұрмалаған қожа- молдаларға 
қарсы болып, өмір бойы күрес жүргізіп өсті. Құран сөздерін 
түсінбейтін, әліпті таяқ деп білмейтін дүмше молдалардың 
іс-әрекеттерін шенеп:
            Өсекті қожа менен молда айтады,
            Басқадан олар тіпті оңды айтады.
            Арасын ағайынның балдай тәтті,
            Дау-жанжал ұрыспенен молайтады,- дейді.
     Онсыз да жоқшылықтың тауқыметін тартқан ел-жұрттың 
ішіне   іріткі   салып,   онан   сайын   бүлдіріп   отырған   қожа-
молданың қылығын бетіне басады. 
Ол дін өкілдерін құран қағидаларын дұрыс істей алмадың, 
шарттарын   жақсылар   атқармадың   деп   жазғырады.   Бұл 
шығармаларды талдау барысында  
Мәшһүр Жүсіп дінді тәңірі адамның этикалық-адамгершілік 
табиғатын   шектейтін   тылсым   күш   емес,   оған   керісінше 
тазартуға ықпал ететін фактор ретінде толғайды. Дінбұзар 
дүмшелерге   қарсы   майдан   ашуы   да   осындай   азаматтық 
кредосы мен шығармашылық ұмтылысына байланысты.
М.Ж.Көпеев,   сонымен   қатар,   дүние   мен   адамды 
жаратушы тәңірдің құдіретті күші туралы да жазады. Оның 
айтуынша,   өзінен   басқа   тіршілік   иесі   жоқ   кезде   құдіретті 
Алла тағала екі түрлі кесектен бірі-еркек қасиетті «Кэфті», 
екіншісі-   ұрғашы   қаситі   бар   «Нонды»   жаратқан.   Осы   екі 
кесектен – бүкіл тіршілік тарағанға ұқсайды.
Рас,   құдіреті   Алла-тағаланың  адамзатты   екі  кесектен 
жаратқаны жайында құранда жазылмаған. Соған қарағанда, 
154

Мәшһүр Жүсіп бұл пікірді ескі араб не парсы жазбаларынан 
алғанға ұқсайды .
Бұл   секілді   ой-тұжырымдар   концепциясы   сопылық 
таным-түсінік аясынан алшақ еместігі көпке аян. Мәселен, 
Құран-Кәримде Ібіліс-шайтан жайында былай делінген: «Әй, 
мүміндер  кім  шайтанның  басқан   іздеріне   ерсе,   күдіксіз  ол 
ұятсыздықты, жамандықты меңзейді (24-Нұр сүресі, 21-аят).
   Сөйтіп, Құранда жазылғанға қарап, мұсылман теологтары 
шайтанды   Адам-ата   мен   Хауа-ананы   күнәһарлыққа 
итермелеуші  деп таниды.  Бірақ,   бұл  іс  қайырымдылықтан 
туындаған   нәрсе   іспетті.   Әйтпесе,   яғни   Адам   күнә 
жасамаса, жұмақтан қуылып, жер бетінің иесі болмас па еді, 
қалай?!
         Сопылық таным негізінде шайтанның арбауына ілігіп, 
адамның   күнәлі   болуы   Інжіл   мен   Құранға   қарағанда, 
басқаша   түсінікті   білдіреді.   Нақтырақ   айтқанда,   сопылар 
ойынша, шайтан Құдайдың жауы емес, қайта адамды сынау 
ісіндегі жақтасы. Жалпы бұл- суфизмде шайтанды ақтап алу 
тенденциясының барын көрсетіп,  ол  ілімді зерттеушілерге 
негіз болды.
     Суфизм теологтары мұндай тенденцияның ислам ілімінің 
көрнекті өкілдері- Мансұр әл-Халладж, Фаридаддин Аттари 
және т.б. сопы шайырлар көзқарастарында көрініс тапқанын 
айтады. 
     Ал, ХХ ғасыр басындағы Шығыс әдебиетінде шайтанды 
«қатыгездікті   жақтаушы   мәңгілік   күш-қуат   иесі»   ретінде 
романтикалық   сарында   суреттеу   байқалады.   Бұл   сарын, 
әсіресе,   классикалық   үлгілі   туындылар   беруші   мұсылман 
ақыны - Мұхаммед Икбал шығармасынан айқын көрінеді. 
         Сондай-ақ, суфизмде әуелден бар бұл тенденцияның 
сол тұстағы қазақ әдебиетінің діни ағартушылық өкілдерінің 
шығармаларында   байқалғанын   айту   ләзім.   Мәселен, 
Мәшһүр Жүсіптің «Шайтанның саудасы» атты мысал өлеңін 
алайық.   Осы   шығармада   шайтан   образы   романтикалық 
түрде   бейнеленіп,   адамның   өз   іс-әрекет,   қылығының 
алдындағы   жауапкершілігі   төмендеген.   Соның   әсерінен, 
атап   атқанда,   шайтаннан   өсек-өтірік,   зорлық-зомбылық 
155

күншілдік   пен   тіленшектікті   сатып   алған   адамдар   образы 
айшықталып,   сопылық   таныммен   өзектес   тұжырым 
туындаған. Мәселен:
           Шайтаннан қылды сауда көтерме алып,
           Орнына бұлар жүрді, шайтан қалып,- [4],- деп мыңдап 
мал   айдап,   дүниеге   молыққан   байлар   мен   Құран   сөзін 
бұлдап,   жұртты   алдап   байыған   «жалған»   қожа-
молдалардың   бейнелері   әшкереленеді.   Ал,   оларға   қарсы 
бағытта алынған шайтан образы жоғары деңгейде көрінген.
     Міне, сөйтіп шығарма сюжеті негізінде- Ғайса пайғамбар 
(ғ.с.)   жеңіледі   де,   шайтанның   айтқаны   дұрысқа   шығады. 
Адалдықтың, діннің тұтқасы саналатын молда, қожалардың 
барлығы   алдымен   өтірікті,   ұрлықты,   күншілдікті, 
зұлымдықты   сатып   алушы   болды.   Шығарма   соңында 
Мәшһүр Жүсіп мұның бәріне қорытынды жасайды: «Заман 
азды,   дін   бұзылды,   адамдардың   ішінде   адал,   әділ   жан 
қалмады,   шетінен   өтірік,   ұрлық,   зұлымдыққа   үйір   болып 
кетті»,-дей келіп,- « осыларды айтушы дүниеде жалғыз мен 
ғана, ең ақыры өзімнің қатын-балам да азған адамдардың 
қатарына жазылып кетті»,- дегенге саяды. Әрине, бұл пікір 
ақынның көңіл-күй кірбіңінен, ішкі күйзелістен туындаған, бір 
сәттік көріністі білдіретін сәтті шыққан толғаныс түйіні екені 
мәлім. 
            Жазбагер   қsзғылықты   шығармаға   арқау   етіп,   одан 
өзіндік ой-тұжырым жасайды. Мұнда ар мен жан тазалығы, 
әділдік   идеясы   ерекше   сипатқа   ие.   Жалпы,   бұл-   сюжеті 
қызық   әрі   қоғам   көсемдерін   әшкерелеген   өткір   де   зілді 
мысқылға толы көркем шығарма.
          Шайыр   өз   заманындағы   озбырлыққа,   әділетсіздікке, 
надандыққа,   жалқаулыққа   қарсы   шыққан   күрескер   ретінде 
көрінеді.Оның мақсаты- қоғам өміріндегі зиянды, жексұрын 
қылықтарды   әшкерелей   отырып,   халықты   солардан 
жиренуге,   адалдыққа,   адамгершілікке   тәрбиелеу   болды. 
Осы   мақсатты   іске   асыруда   әр   алуан   эстетикалық- 
адамгершілік   қарым-қатынастарды   тұспалдап,   көкейге 
қонымды,   түсінікті   етіп   жеткізу   үшін   ақын   мысал   жанрын 
шебер әрі ұтымды пайдалана білген.
156

     Осы орайда айта кететін бір жайт, ол- шығармада сюжет 
қолдану,   яғни   мысал   өлең   шығару   үрдісі   ежелден   Шығыс 
әдебиетінде,   оның   ішінде   суфистік   поэзияда   бар   дәстүр 
екені.   Оның   озық   үлгісі   ретінде   парсылық   сопы   ақын 
Жәлаладдин   Румидің   (1207-1273)   «Мескевиін»   тілге   тиек 
етсек те жеткілікті. Шайырдың сопылық танымға негізделген 
ой-пікірлері шағын этюд, мысал өлеңдер арқылы берілген. 
          Ал,   Мәшһүр   Жүсіптің   осы   тақылеттес   шығармалар 
жазып,   сопылық   әдебиет   дәстүрін   жалғастыруы-   оның 
шығыс   поэзиясынан   мол   хабардар   болғандығын   және 
соның ықпалында туындылар бергенін дәлелдейді. 
          Сайып   келгенде,   Мәшһүр   Жүсіп   мұрасының 
маңыздылығы-   ол   тудырған   шығармалардың   өзегі 
(стержень)  болып табылатын діни дүниетанымда, әсіресе, 
исламның   жүрегі   саналатын-   сопылық   таным-түсінікпен 
сабақтастығында деп түсінген жөн. 
          Міне,   осындай   дінге   қатысты   ой-тұжырымдары 
Мәшһүрдің   жалпы   дүниетаным   эволюциясын   айғақтайды. 
Мәселен, біз осы күнге дейін маркстік идеалистердің «Адам 
маймылдан   жаратылды»   (ендеше   қазіргі   маймылдар 
адамға   неге   айналмайды?-С.С.)   деген   пікірін   мақұлдап, 
соны   дәлелдеумен   келдік.   Ал,   ол   жаратылыстың   заңы, 
құдіреттің күші екендігін мойындамадық. М.Ж.Көпеев сияқты 
ғұлама   ойшылдардың   ой-пікірлері   бұған   қайшы   келді. 
Сондықтан да оларға «діншіл», «панисламист» деген айдар 
тағылып, асыл мұраларын оқуға тыйым салынды. 
          Ел-жұртының   тұрмыс-тіршілігіне   көңілі   толмаған, 
келеңсіз   іс-қылықтарына   күйінген,   жаны   жадау   ақын   көңіл 
көншітер медет іздеді. Бала жастан алған тәлім-тәрбиенің 
әсерімен Мәшһүр бір ғана Хақтағалаға табынып, соның ғана 
мархабатына сенді, жан - жарасына содан шипа тапты. Ол 
дін   адалдыққа,   қайырымдылыққа   тәрбиелейтін   бірден-бір 
құрал деп түсінді. Құдай жолы әділетсіздіктің ақ жолы деп 
түсінген ол ислам дінін уағыздап, халқына осы бағытта жөн 
сілтеді.   Құдайды,   пайғамбар   жолын   дұрыс,   бұлжымайтын 
қағида   деп   біліп,   дін   мен   партия   үстемдік   құрып,   өз 
диктатурасын   жүргізген   дәуірде   көбіміз   Мәшһүрдің 
157

дүниетанымына,   философиялық   ой-тұжырымдарының 
байыбына барып, тереңіне сүңги алмадық.
        Ал,   қазіргі   кезеңде   өткендегі   олқылықтардың   орнын 
толтырып,   күйініштерді   кемітуге   мол   мүмкіндік   туып   отыр. 
Әсіресе, тіл, дін мәселесіне ерекше ден қойылып, халықтық 
тұрғыдан қолдау тауып отырған жағдайда алаштың ардагер 
азаматтарының   ұлттық   идеяға   негізделген   таным-түсінігін 
зерттеудің мән-маңызы айырықша.
     Осы орайда, толғақты бір мәселеге тоқтала кеткен жөн. 
Ол-   қазақ   әдебиетіндегі   суфизм.   Шынында,   суфизмнің 
әдебиетіміздің дамуына тигізген әсері қаншалықты, айтулы 
ақын-жазушыларының қай-қайсысында да оның бар-жоғын 
атап-түстеп   беру   алдымыздағы   асудың   бірі.   Жас   ұрпаққа 
дұрыс   тәрбие   беруде   дін   тағылымының   атқаратын   орны 
ерекше. Бұл ретте, Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп секілді ірі 
тұлғалардың
 
шығармаларындағы
 
дүниетаным 
эволюциясын тілге тиек етеріміз рас.
158

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: