С. А. Жиренов Бас редактордың орынбасары

 
34 
СТУДЕНТТЕРДІҢ  ЕҢБЕККЕ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
А.С.Сманова –  
Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университетінің аға 
оқытушысы, педагогика ғылымдарының кандидаты 
(Алматы, Қазақстан) 
 
Кілт  сөздер:  дизайн,  ұлттық  киім,  еңбекке  қызығушылық,  шеберхана 
сабағы. 
Ключевые  слова:  дизайн,  национальный  костюм,  интерес  к  труду, 
мастерские по выбору. 
 
Студенттердің  ұлттық  киім  үлгісін  жобалау  процесінде  жеке,  топтық, 
ұжымдық  ұйымдастыру  формалары  қолданылады.  Оқытудың  дәстүрлі 
әдістері ауызша (әңгіме, әңгімелесу, дәріс, баяндама, нұсқау, кеңес беру және 
т.б.),  көрнекілік  (иллюстрациялар,  оқытудың  техникалық  құралдары,  табиғи 
объекттер,  әдістемелік  кестелер  және  т.б.),  практикалық  (жаттығу,  үлгімен 
жұмыс істеу, шығармашылық жұмыс және т.б.) әдістерді қолданудың мүмкін 
екендіктері  анықталды.  Сондай-ақ,  инновациялық  технологиялардың  
проблемалық  оқыту,  дамыта  оқыту,  ұқсастыру,    модельдеу,  ақпараттық 
технология  түрлерінің  мүмкіндіктері  пайдаланылады.  Мәселен,  ұлттық  киім 
үлгісінің  композициясын  жобалауды  меңгертуде  ақпараттық  технологияның 
компьютерлік бағдарламаланған оқыту, материалды компьютердің көмегімен 
оқу,  компьютер  қоры  негізінде  оқу,  компьютер  қорымен  оқыту,  компьютер 
арқылы бағалау, компьютерлік коммуникация әдістері қолданылады.    
Оқытудың  ұжымдық  әдісі  -  оқу  процесінде  адамдарды  өзара  және 
жұптық еңбек әрекеттерін орындауы. 
Оқытудың ұжымдық әдісінің принциптері: 
-  жоғары жетістікке талпыну; 
- алынған мәліметті бір- біріне лезде кідіріссіз жеткізу; 
- студенттер арасындағы өзара көмек және ынтымақтастық; 
- әртүрлі деңгейлік тақырып пен тапсырмалардың әртүрлілігі. 
Топтық  технология.  Бұл  шеберханада  оқу  жұмысын  ұйымдастырудың 
үшінші  және  төртінші  деңгейі.  Мұндай  жұмыс  белгілі  –  бір  тапсырманы 
бірлесіп  шешуі  үшін  студенттерді  уақытша  топтарға  бөлуді  қажет  етеді. 
Студенттердің  өзіндік  ерекшеліктерін  ескеріп,  бірлесіп  үйренуге  мүмкіндік 
береді. 
         Оқытудың  компьютерлік  технологиясы  –  оқытудың  бағдарламалық 
идеяларын  дамытады,  мүлдем  жаңа  технологиялық  жолдар  ашады. 
Оқытудың компьютерлік технологиясы  – мәліметтерді компьютер көмегімен 
даярлау  және  беру  процестері.  Бұл  технология  материал  мазмұнын  кейбір 
модельдерді пайдалануға негізделеді. 
Проблемалық оқыту - мұғалім басшылығы мен қиын мәселелерді туғызу 
және  оқушылардың  белсенді  түрде  өз  беттері  мен  ол  мәселелерді  шешу. 

 
35 
Қорытындысында  олардың  ойлау  қабілеттері  дамып,  шығармашылық 
іскерліктері мен дағдылары қалыптасуына жағдай жасайды. 
3.   Жекелеп  оқыту  технологиясы.  Жекелеп  оқыту  –  оқу  процесін 
ұйымдастырудың 
мына 
түрлерімен 
модельдерін 
қарастырады. 
- мұғалім бір ғана студентпен жұмыс істейді; 
- студент тек оқу құралдары мен өзара қатынаста (оқулықтар, компьютер, 
т.б) болады. 
Жекелік  оқудың  басты  жетістігі  баланың  қабілетімен  оқу  қызметінің 
желісін әдісі мен мазмұнын өз қабілетіне қарай бейімдеуіне мүмкіндік береді. 
4. Өзіндік дамыту технологиясы  
Мақсаттық бағыты: 
- жан-жақты дамыту; 
- жекелікті тәрбиелеу; 
- студент санасында ойлау қызметі мен пәндер элементін біріктіру. 
Басты мақсаты – оқыту дағдысы: қолдағы ұсақ моторлар, есті дамыту. 
Оқытудың  ақпараттық  технологиясы  –  бұл  ақпаратпен  жұмыс  жасау 
үшін  арнайы  тәсілдер,  педагогикалық  технологиялар,  бағдарламалық  және 
техникалық  құралдар  (кино,  аудио  және  видеоқұралдар,  компьютерлер, 
телекоммуникациялық  желілер).  Оқытудың  ақпараттық  технологиясы  – 
білімді 
жаңаша  беру  мүмкіндіктерін  жасау  (педагогикалық  іс-әрекетті  өзгерту), 
білімді  қабылдау,  білім  сапасын  бағалау,  оқу-тәрбие  үрдісінде  оқушының 
жеке  тұлғасын  жан-жақты  қалыптастыру  үшін  ақпараттық  технологияның 
қосымшасы  деп  түсіну  керек.  Білімді  ақпараттандырудың  негізгі  мақсаты  – 
«оқушыларды  ақпараттық  қоғам  жағдайында  тұрмыстық,  қоғамдық  және 
кәсіби  салалардың  іс-әрекетіне  толық,  тиімді  араластыру»  болып  табылады 
[1,2].   
Бірақ  компьютер  мүмкіндіктерін  асыра  бағалауға  болмайды,  өйткені 
ақпарат  беру  –  бұл  білім  мен  мәдениетті  беру  емес,  сондықтан  ақпараттық 
технологиялар  педагогтарға  тек  қосымша  тиімді  құрал  ретінде  қызмет 
атқарады. Көптеген елдердің ғылыми орталықтары мен оқу орындарында нақ 
осы  білім  қажеттілігі  үшін  мамандандырылған  компьютерлік  жүйелер  саны 
дайындалды,  олар  оқу-тәрбие  үрдісінде  әр  түрлі  жағынан  қолдауға 
бағытталды.   
Оқытудың ақпараттық технологиясында қолданылатын бағдарламаны 
қамтамасыз  етуді  бірнеше  категорияға  бөлуге  болады:  Оқытатын, 
бақылайтын және үйрететін жүйелер; 
                           Ақпарат іздеу жүйесі; 
                           Модельдеу бағдарламалары, микромирлер; 
                           Танымдық сипаттағы инструменттік құралдар; 
                           Әмбебап сипаттағы инструменттік құралдар; 
Коммуникацияны қамтамасыз етуге арналған инструменттік құралдар. 
Тұжырым  жасаудың  индуктивті  және  дедуктивті  әдістері;  бұл  әдістің 
көмегімен  эмпирикалық  деректер  қортындыланып,  жекеден  жалпыға  қарай 
және керісінше жалпыдан жекеге қарай қисынды салдарлар айқындалады.  

 
36 
5.  Ұ қсастыру  әдісі  заттар  мен  құбылыстардың  жалпылығын  айқындау 
үшін қолданылады.  
6.  Теория  жүзінде  мүмкін  жағдайдың,  құбылыстың  немесе  заттың 
моделін  жасау  әдісі.  Модельдеу  –  зерттеу  объектісі  өзімен  ұқсастық 
қатынастағы  басқа  бір  объектімен  алмастырылатын  зерттеу  әдісі.  Бірінші 
объект  түпнұсқа  болады  да  екінші  объект  оның  моделі  болады.  Зерттеуші 
модельді зерттеп, алған нәтижелерін ұқсастық және үйлестік заңы бойынша 
түпнұсқаға көшіреді. 
 Модель  және  модельдеу  әдісі  түпнұсқаны  зерттеу  қиын  немесе  мүмкін 
емес  болғанда  немесе  түпнұсқаны  зерттеу  үлкен  қаражат  шығынын  талап 
еткен  жағдайда  қолданылады.  Модель  мен  түпнұсқа  арасында  белгілі  бір 
ұқсастық болу керек. Мұндай ұқсастық зерттеушінің модельді зерттеу кезінде 
алған  ақпараттарын  түпнұсқаға  көшіруге  мүмкіндік  береді,  ал  көшіру  үшін 
ұқсастықтың,  талдау  мен  жинақтау  әр  түрлі  формалары  қолданылады. 
Модельдің  физикалық  табиғаты  түпнұсқаның  физикалық  табиғаты  сияқты 
болу  керек  (түпнұсқаның  толық  көшірмесі  болған  модель,  модель  бола 
алмайды). Модельдің түпнұсқадан айырмашылығы оны зерттеу оңай, алайда 
оның  бойында  модельге  де,  түпнұсқаға  да  тән  негізгі  сипаттары  мен 
өлшемдері болуы қажет. Модель ұқсастық ретінде түпнұсқа, оны жетілдіру, 
қайта  құру  және  оны  басқару  туралы  білімді  зерттеу,  сақтау  және  кеңейту 
үшін  қолданылады.  Модельдеу  логикалық,  физикалық,  математикалық, 
заттық, белгілік болады. Модельдің түрін таңдау таным зерттеу объектісінің 
күрделілігіне  байланысты  [3].  Біздің  зерттеуімізде  ұлттық  киім  үлгісін 
әзірлеуде  осы  модельдеу  әдісі  арқылы  жүзеге  асырылып  отырылады. 
Модельдеу әдісі бірізділік жүйемен сақталып, дайын бұйымға қол жеткенше 
қолданылады.  
Студенттердің  еңбекке  қызығушылығын  қалыптастыруда  мамандану 
пәндерін оқытудың әдістері анықталып, эксперимент барысында қолданылды. 
Ол  әдістер  дәстүрлі  және  қазіргі  оқыту  әдістері  болып  табылады.  Дәстүрлі 
әдістерден  жаттықтыру,  демонстрациялау,  сұрақ-жауап,  өз  бетінше  жұмыс 
жасату  әдістері  қолданылды.  Бұл  дәстүрлі  әдістер  мамандық  пәндерінің 
негізгі  білімін  меңгеруде  және  практикалық  сабақта,  технологиялық, 
өндірістік  практикаларында  тиімді  жүзеге  асырылды.  Біздер  ұлттық  киім 
шапанды  әзірлеуде  жаттықтыру  әдісін;  демонстрациялау  әдісін;  өз  бетінше 
жұмыс жасату әдісін; сұрақ-жауап әдістерін қолдандық. Ал қазіргі оқытудың 
әдістері  бойынша  проблемалық  оқыту  технологиясы  (кейіс)  мен  оқытудың 
ұжымдық  әдісі  (ОҰӘ),  топтық  технология,  оқытудың  компьютерлік 
технологиялары  қолданылды.  Бұл  оқыту  әдістері  4-5  курс  студенттерінде 
нәтижелі сабақ процесін берді. Оқытушының педагогикалық шеберлігі сабақ 
барысында  қолданылғын әдістері арқылы анықталады десек, онда студентке 
берілген білім мен ептілік, дағдылар оның ынтасына түрткі беріп, еңбек ету іс 
әрекетін  оятады.  Ол  өз  еңбегінің  нәтижесінде  кәсібилікке  ұмтылады. 
Кәсібилікке  ұмтылысы  барысындағы  проблемалық  ситуацияларды  шешуде 
біздер  оқу  кейісі  әдісін  жоспарлап,  кездей-соқ  болатын  еңбек  операциялары 
барысындағы  проблемаларды  шешудегі  еңбекке  шыдамдылығы  мен  төзімі, 

 
37 
неліктен?  не  үшін?  болған    проблемалардың  себебін  анықтауға,  оны 
болдырмау  жолдары  мен  бұйымды  жобалауда,  материал  таңдауда  немесе 
құрастыруда  жіберілген  кемшіліктерді  анықтаудан  басталады.  Бұл 
проблемалық  оқыту  әдісін  бір  студент  жіберген  қателікті  немесе  топта 
жіберілген қателіктерді кездей-соқ туған проблема ретінде дер кезінде қолға 
алып,  алдағы  уақытта  бұл  қателіктің  қайталанбауына  жағдай  туғызу  болып 
табылады.   
Студенттерге  ұлттық  ерлер  бой  киімін  жобалау  проблемасын  қойып, 
сабақ процесін жүргізу. 
Жаттықтыру  әдісі  студенттердің  «дизайн  негіздері»  және  «материалмен 
жұмыс»  пәнін  жүргізуде  өте  тиімді,  себебі  студенттерді  жаттықтыру 
жұмыстарын ұйымдастыру арқылы түрлі тапсырмалар беріліп, олардың сурет 
салуға қолдары жаттығады, әзірлеуде түзу тігіс түрлерін, бұйым бөлшектерін 
өңдеуге  дағды,  ептіліктері  қалыптасады.  Өз  кәсібінің  шебері  болудың 
жолында  жаттығу  жұмыстарының  маңызы  зор.  Осы  әдісті  қолдану  арқылы 
студенттер  артық  еңбектенудің  нәтижесін  сезінеді,  еңбекке  белсенділік 
танытып,  табысты  жұмыстар  орындайды.  Жаттықтыру  әдісін  қолдануда 
студенттерге шектен тыс талап қою артықшылық тудырады. Өйткені, студент 
бойында жалығу, шаршау қасиеттері пайда болып, қызығушылықтарына кері 
әсер  болып,  жұмысқа  ынталарын  жоғалтып  алу  әбден  мүмкін.  Осы 
жаттықтыру әдісі аясында, студенттерді талпындыру мақсатымен мақтау мен 
шектен  талап  қоюдың  да  мәні  зор.  Себебі,  студент  берілген  тапсырманы 
жаттығу  жұмысын  орындау  арқылы  аяқтауға  қол  жеткізген  жұмысы  мен 
жаттығусыз  орындалған  жұмыс  сапасына  салыстырмалы  талдау  жасап, 
еңбектің  құндылығы  мен  еңбекке  жіберілген  жаттығу  уақытын  тиімді 
пайдалануға дағдыланады.  
Студенттердің  еңбекке  қызығушылығын  арттыруда  жаттығу  әдісінің 
әсері  мол.  Себебі,  сурет  салуды  алғаш  бастағанда,  оның  сурет  өнеріне 
қызығушылығы мен сурет салуды меңгеруіне көп еңбек ету нәтижесінде ғана 
жете алады. Студенттің өз мамандығын игерудегі ең алғашқы қадамының бірі 
сурет өнері болып табылады. Сурет салудың негізін дұрыс түсініп, қандай да 
бір  затты немесе  қойылымды  бейнелеуде  студенттің  ең  алдымен осы өнерге 
деген  қызығушылығының  болуы  маңызды.  Қызығушылығы  бар  студентте 
ұзақ еңбек ету арқылы табыстарға жетеді.  
Эксперимент жұмысы бірнеше бағытта жүзеге асырылды. Киім дизайны 
мамандығы  мен  кәсіптік  білім  мамандықтарының  оқу  әдістемелік 
кешендеріне талдау жасалып, мүмкіндіктері бар пәндер мазмұнына енгізілген 
қосымшалар  бойынша  сабақтар  бақылауға  алынды.  Бұл  бағыт  қазақ  ұлттық 
киімі  туралы  түсінгі  мен  ұлттық  киім  үлгісін  әзірлеуге  қызығушылықтары 
мен  талап-тілектерін  айқындау  мақсаты  бойынша  жүзеге  асып,  ондағы 
кәсіптендіру  және  профиль  бойынша  пәндер  циклі,  таңдау  компоненті 
бойынша  «Бүкіләлем  киім  тарихы»,  «Топтаманы  жобалау»,  «Материалмен 
жұмыс»  пәндері  оқу  бағдарламаларының  мазмұнына  енгізілген  түзетулер 
нақтыланып, оқу үдерісіне ендірілді. Осы пәндер бойынша сабақ жүргізілген 
сабақ формалары мен қолданылған әдістерді беруді жөн көрдік. 

 
38 
Теориялық сабақ үлгісі   
Пәні: «Бүкіләлем киім тарихы» 
Сабақтың тақырыбы: қазақ ұлттық киім тарихы. 
Сабақтың типі: лекция. 
Сабақтың  мақсаты  студенттерге  қазақ  ұлттық  киім  тарихы  мен  ондағы 
киім түрлерін түсіндіру. 
Сабақ формасы: топтық. 
Сабақтағы әдіс: кейістік оқыту технологиясы.  
Оқу кейсі «Қазақ ұлттық киім тарихы» 
Мақсаты:  
─
 
Қазақ ұлттық киімдері жайлы сұрақ-жауаптар. 
─
 
Қазақ ұлттық киімдер жіктемесі. 
Проблемалық жағдай (проблемалық ситуация) 
№1  мәселе.  Тудыру  тақырып  бойынша.  Мәселе  бойынша  оқытушы 
ақпартаттар  беріп,  студенттердің  өзінен  жауап  талап  етеді,  яғни  мәселе 
бойынша  сұрақ  қою  арқылы.  Осы  тақарып  көлемінде  сұрақ-жауап  жалғасын 
табады. 
Екінші мәселені жасайды. 
Қазақ  ұлттық  киімі  жайлы  оқулықтар,  альбомдар,  каталогтар,  оқу 
құралдарын  және  мерзімді  басылымдардағы  ақпараттарды  талдады.  Осының 
нәтижесінде  студенттер  қазақ  ұлттық  киімдерінен  білімдері  мен  ойларын 
дамытты.  Студенттер  ұлттық  киім  үлгісін  әзірлеуден  алдын  ұлттық  киімнен 
білімі  жоғары,  оны  жіктей  алатын,  оның  қызметі  мен  пайдалану  орнын 
түсінетін  болуы  маңызды.  Қазақ  ұлттық  киімдерін  жаппай  талдап,  біліп, 
түсінгеннен  кейін,  студенттер  ұлттық  киімнен  өздеріне  ұнаған  үлгілерін 
таңдайды немесе курс жетекшісінің тапсырмасы бойынша беріледі.  
Ондағы  тапсырмалар  мынадай  (қазақ  ұлттық  ерлер  киімдері,  қазақ 
ұлттық  әйелдер  киімдері,  қазақ  ұлттық  бойжеткендер  киімі,  қазақ  ұлттық 
балалар  киімі,  қазақтың  салтанатты  киімдері,  қазіргі  ұлттық  киімдер  т.б.) 
осылай  жалпылама  берілген  тақырыптар  бойынша  студенттер  өздерінің 
қызығушылықтарымен  тапсырмаларын  таңдайды.  Мысалы,  тақырып:  қазақ 
ұлттық  ерлер  киімдері.  Бұл  тақырып  бойынша  студенттер  ерлер  киімдерін 
жіктейді, оларды тұтыну ерекшеліктерін ажыратады.  
Ерлер  ұлттық  киімдерінің  каталогтары  мен  альбомдарына,  қазіргі 
әзірленген  бұйымдарына  ізденіс  жасайды.  Тақырып  бойынша,  өздеріне 
материалдар  жинайды,  яғни  портфоля  папкасын  дайындайды.  Өзінің 
анықталған  киім  үлгісін  эскиздеуге  кіріседі.  Эскиз  жасаушы  студент  өзінің 
тақырыбын  өте  кең  көлемде  меңгерген,  эскиздейтін  бұйымы  шапан  екенін, 
оның  көне,  қазіргі  түрлерінің  үлгілері  бар,  эскиздейтін  бұйымының  қандай 
мақсатта, қай жасқа, қайда киуге, не үшін жобалау керектігін біледі.  
Бұл  эскиздеудегі  студенттің  алдына  қойылған  мақсат,  міндеттері  болып 
табылады.  Студенттерді  ұлттық  киім  үлгісін  жобалаудағы  мамандану 
пәндеріндегі  мүмкіндіктерді  анықтауда,  талдаулар  жасадық.  Сол  талдау 
нәтижесі бойынша  мүмкіндіктерді анықтауда ұлттық киім әзірлеуден алдын 
біздің  теориялық  зерттеуге  сүйене  отырып,  ұлттық  киім  түрлерінен  өз 

 
39 
зерттеуіміз  ұлттық  ерлер  шапанын  әзірлеу  арқылы  студенттердің  еңбекке 
қызығушылығын 
қалыптастырудағы 
мүмкіндіктер 
шешімін 
табуды 
педагогикалық  оқу  тәрбие  үрдісіндегі  оқыту  формалары  мен  әдістерін 
қолдану арқылы жүзеге асырдық. 
Киім дизайны және кәсіптік білім мамандығы студенттерінің ұлттық киім 
үлгісін  әзірлеу  процессін  дамыту  және  пәнге,  кәсіпке,  еңбекке 
қызығушылығын қалыптастыру жөніндегі жүйелі және мақсатты бағытталған 
жұмыстарды зерттеу олардың ерекшелігін және оқу әрекеттік бағытын ескере 
отырып, түрлі ұйымдастыру формаларын таңдау қажеттілігін туындатады.  
Студенттердің  ұлттық  киім  үлгісін  әзірлеу  арқылы  еңбекке 
қызығушылығын  қалыптастыру  бойынша  ұйымдастыру  формаларын  таңдау 
негізіне  біз  лекция,  практикалық  сабақ,  проблемалық  лекциялар  және  СӨЖ, 
СОӨЖ, элективті курс сияқты оқытудың кредиттік формаларын қолданамыз. 
Ұйымдастырудың  бұл  формалары  студенттердің  теориялық  материалды 
зерделеу мен сапалы меңгеруге ықпалын тигізеді. 
Пән: топтаманы жобалау  
Сабақ түрі: практикалық. 
Сабақтың өтілу орны: жобалау дәрісханасы. 
Топтағы студент саны: 10 студент. 
Сабақтың  мақсаты  ұлттық  киім  үлгісі  ерлер  шапанын  ізденіп,  сапалы, 
талғамға лайық үлгілерін жобалау. 
Сабақ міндеті шапанды жобалаудағы танымдық, көркем-шығармашылық 
процесс  талаптары  бойынша  бірізділік  бойынша  шеберхана  сабағында  іс 
жүзінде орындалады. Шеберхана сабағының үлгісі Cурет-1де көрсетіледі. 

 
40 
 
Сурет -1 Шеберхана сабағының құрылымы 
 
Оқу-өндірістік  шеберханасының  материалдық  базасы  мен  еңбек 
ережелері  жеңіл  өнеркәсіпке  бағытталған.  Бұл  оқу-өндірістік  шеберханасы 
кәсіптік  білім  студенттері  үшін  кәсіби  шыңдалудағы  мүмкіндіктермен 
қамтамасыз  етілген.  Мұнда  студенттер  кафедраның  бекітілген  кестесі 
бойынша  сабақтан  тыс  уақытта  келіп  қосымша  жұмыстар  жасайды. 
Студенттер сабақ тапсырмаларын, яғни СӨЖ және  СОӨЖ орындайды. Осы 
оқу-өндірістік  шеберханасында  студенттерді  көркем  тігін  ісіне  үйрету  және 
өз  жобалары  немесе  жетекші  жобасы  бойынша  еңбек  оперцияларына 
жаттықтыру мен өндіріске бағыттылық беру болып табылады. Осы құрылым 
бойынша  шеберхана  сабағының  мазмұны  айқындалып,  студенттерді  жеке, 
топтық,  жетекшілік  шығармашылық  жұмыстарға  баулиды.  Ең  алдымен 
топпен  шығармашылық  жұмыстар,  жетекшімен  бірге  шығармашылық 
жұмыстар,  нәтижесінде  жеке  өзінің  шығармашылығымен  орындалған 
топтама немесе қолданбалы қолөнер туындыларын жасайды.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
Шеберхана сабағы 
Мақсаты 
Міндеті 
Қазақтың қолданбалы қолөнері негізінде киім 
әзірлеу 
1. Қазақ қолданбалы     
қолөнерінен 
білімдерінің
 
болуы. 
2. Қолөнер түрі тігін  
ісіне баулу. 
Қолданбалы 
қолөнер 
бағыты  
Көшірмелік 
Жобалы
қ 
шығармашылық 
Әдістері 
Құралдары 
Формалары 
 
Дәстүрлі 
(жаттықтыру, сұрақ-
жауап, т.б.) 
Инновациялық 
(проблемалық, 
ақпараттық) 
   Ұжымдық  
Топтық  
өз бетінше, жеке 
    Арнайы курс 
Пәндерге қосымша 
Қорытынды 
нәтижесі 
Шығармашылық жұмыстар орындауы, көрме-
байқауларға қатысуы, жеке жобасын жасауы, өз 
кәсібіне тұрақты қызығушылығының болуы. 

 
41 
 1. Кукушкин В.С. Современные педагогические технологии. Начальная 
школа. Пособие для учителя. (Серия “ Учение с увлечением”). – Ростов н/Д: 
изд-во “Феникс”, 2004.- 384 с. 
2. Подласый И.П. Педагогика начальной школы: Учебное пособие .- М.: 
Гуманит. Изд.центр ВЛАДОС, 2000.- 400 с.  
3. Ш.Т.Таубаева, С.Н.Лактионова Педагогическая инноватика как теория и 
практика нововедений в системе образования.- Алматы, Научно-
издательский центр “Ғылым”, 2001 г., 296 с.  
4.  Cманова  А.С.  Жаңаша  ұлттық  киімдерді  үлгілеу.  /Қазақ  мемлекеттік 
қыздар  педагогикалық  институты.  Хабаршы,  «Экономика  және  білімдегі 
сервис» сериясы. –Алматы, 2006. № 3. –Б.62-66. 
5.  Сманова  А.С.  Шеберхана  сабақтарында  студенттерді  еңбекке  баулу. 
//Педагогикалық 
кадрларды 
даярлаудың 
сапасын 
арттырудағы 
инновациялық 
технология 
мәселелері 
және 
даму 
ерекшеліктері: 
Халықаралық  ғылыми-практикалық  конференция  материалдары.  –Алматы, 
2008. –Б. 521-525. 
 
Резюме 
В данной статье рассматривается формирование интереса к труду у 
студентов,  педагогический  процесс  подготовки  модели  национальной 
одежды,    а  также  применение  нескольких  педагогических  технологии  при 
изготовлении изделий в мастерских.  
Summary 
 
This  article  discusses  the  formation  of  interest  in  work  among  students, 
teaching the process of preparing a model of national clothing, as well as the use 
of several pedagogical technology in the manufacture of products in the shops. 
 
 
 
РУССКИЙ ЯЗЫК И КУЛЬТУРА РЕЧЕВОГО ОБЩЕНИЯ 
 
Абаев В.Е. –  
Кандидат филологических наук, доцент Казахского национального 
педагогического университета имени Абая 
Қожамберді Ұ. -   
студентка 1 курса Естественно-географический институт 
(Казахстан, г. Алматы) 
 
В нашем обществе уже чувствуется потребность в культуре поведения 
и  общения,  то  и  дело  встречаются  объявления,  сообщения,  рекламы  о  том, 
что  в  колледжах,  гимназиях,  школах  открываются  факультативы  с 
названиями “Этикет”, “Деловой этикет”, “Дипломатический этикет”, “Этикет 
делового  общения”  и  т.д.  Это  связано  с  потребностью  людей  познать,  как 
нужно вести себя в той или иной обстановке, как правильно устанавливать и 
поддерживать речевой, а через него и деловой, дружеский  контакт. 

 
42 
Широкое  понятие  культуры  непременно  включает  в  себя  то,  что 
называют  куль  турой  общения,  культурой  речевого  поведения.  Чтобы 
владеть ею, важно понимать сущность русского речевого этикета. 
 В  коммуникации  люди  передают  друг  другу  ту  или  иную 
информацию, те или иные смыслы, что-то сообщают, к чему- то побуждают, 
о  чем-то  спрашивают,  совершают  определенные  речевые  действия.  Однако 
прежде  чем  перейти  к  обмену  логико-содержательной  информацией, 
необходимо вступить в речевой контакт, а это совершается по определенным 
правилам. Мы их почти не замечаем, поскольку они привычны. А заметным 
становится  как  раз  нарушение  неписаных  правил  (продавец  обратился  к 
покупателю  на  “ты”,  знакомый  не  поздоровался  при  встрече,  кого-то  не 
поблагодарили  за  услугу,  не  извинились  за  проступок).  Как  правило,  такое 
неисполнение норм речевого поведения оборачивается обидой, а то и ссорой, 
конфликтом  в  коллективе.  Поэтому  важно  обратить  внимание  на  правила 
вступления  в  речевой  контакт,  поддержания  такого  контакта  —  ведь  без 
этого деловые отношения невозможны. Ясно, что осознание норм общения и 
речевого поведения полезно всем, а особенно людям тех профессий, которые 
связаны  с  речью.  Это  и  педагоги,  и  врачи,  и  юристы,  и  работники  сферы 
обслуживания, и бизнесмены, да и просто родители. 
Правила  речевого  поведения  регулируются  речевым  этикетом,   
сложившимся  в  языке  и  речи,  системой  устойчивых  выражений, 
применяемых  в  ситуациях  установления  и  поддержания  контакта.  Это 
ситуации:  обращение,  приветствие,  прощание,  извинение,  благодарность, 
поздравление,  пожелание,  сочувствие  и  соболезнование,  одобрение  и 
комплимент,  приглашение,  предложение,  просьба,  совет  и  мн.  др.  Речевой 
этикет  охватывает  собой  все,  что  выражает  доброжелательное  отношение  к 
собеседнику,  что  может  создать  благоприятный  климат  общения.  Богатый 
набор  языковых  средств  дает  возможность  выбрать  уместную  для  речевой 
ситуации  и  благоприятную  для  адресата  ты  -  или  вы  форму  общения, 
установить  дружескую,  непринужденную  или,  напротив,  официальную 
тональность разговора. 
Важно  подчеркнуть,  что  в  речевом  этикете  передается  социальная 
информация  о  говорящем  и  его  адресате,  о  том,  знакомы  они  или  нет,  об 
отношениях равенства/неравенства по возрасту, служебному положению, об 
их  личных  отношениях  (если  они  знакомы),  о  том,  в  какой  обстановке 
(официальной или неофициальной) происходит общение и т.д. Так, если кто- 
то  говорит  другому  —  Доброго  здоровьица!  —  то  нет  сомнения,  что  это 
пожилой  житель  деревни  или  выходец  из  нее.  Если  кто-то  бросает  — 
Привет!  —  значит,  обстановка  неофициальная,  люди  находятся  в  равных, 
непринужденных  дружеских  отношениях.  Но  представьте  себе,  что 
“Привет!” ученик скажет учителю! 
Таким  образом,  выбор  наиболее  уместного  выражения  речевого 
этикета и составляет правила (да и искусство) вступления в коммуникацию. 
 
Употребляя выражения речевого этикета, мы совершаем сравнительно 
несложные речевые действия: обращаемся, приветствуем, благодарим,… Но 

 
43 
почему же в языке существует такое множество способов это делать? Ведь  в 
русском  языке  до  сорока  выражений,  применяемых  в  приветствиях  (у 
японцев более пятидесяти!), множество форм прощания, благодарности и т.п. 
А  сколько  возможностей  осуществить  просьбу:  Я  прошу  Вас  сделать  это; 
Просьба  не  шуметь;  Сделайте  это,  пожалуйста;  Если  Вам  не  трудно, 
подвиньтесь,  пожалуйста;  Вы  не  могли  бы  подвинуться?;  Вам  не  трудно 
подвинуться?;  У  Вас  не  найдется,  чем  записать?  —  и  так,  до  сорока 
моделей.  А  все  дело  в  том,  что  каждое  выражение  мы  выбираем  с  учетом 
того,  кто  —  кому  —  где  —  когда  —  почему,      зачем        говорит.  Вот  и 
получается, что сложная языковая социальная информация заложена как раз 
в речевом этикете в наибольшей степени. 
Зададимся вопросом, почему же выражения речевого этикета обладают 
“волшебной  силой”,  почему  их  правильное  применение  приносит  людям 
удовлетворение, а неисполнение в нужной ситуации ведет к обиде? Думается 
можно  выделить  несколько  сущностных  признаков  речевого  этикета, 
объясняющих его социальную остроту. 
Первый  признак  связан  с  неписаным  требованием  общества  к 
употреблению  знаков  этикета.  Хочешь  быть  “своим”  в  данной  группе  — 
большой 
или 
малой, 
национальной, 
социальной,— 
исполняй 
соответствующие ритуалы поведения и общения. 
 
Социальная  заданность  ритуальных  знаков  этикета  воспитывается  в 
людях с раннего детства, и конечно, в семье. 
Второй  признак  связан  с  тем,  что  исполнение  знаков  этикета 
воспринимается адресатом как социальное “поглаживание”. Объясним это на 
примере  из  области  биологии.  В  одном  из  экспериментов  ученые  хотели 
выяснить, являются ли в животном сообществе прикосновение, вылизывание, 
выискивание  и  т.п.  лишь  гигиенической  необходимостью  или  это 
“социальная”  потребность  животных  в  контактах.  Были  взяты  две  группы 
крысят,  одну  из  которых  сотрудники  лаборатории  постоянно  поглаживали. 
Эти  крысята  выросли  более  крупными,  умными,  устойчивыми  к 
заболеваниям  животными,  чем  те,  которых  не  гладили,  не  ласкали. 
Исследователи  сделали  вывод,  что  потребность  в  прикосновении,  в  ласке  у 
животных  столь  же  значима,  как  и  другие  жизненно  важные  потребности. 
Еще  более  развита эта  потребность  у  человека.  Психологи,  педагоги  знают, 
как  важно  одобрить,  вовремя  погладить  ребенка,  да  и  взрослого!  Над  этим 
задумались  языковеды  и  обнаружили,  что  язык  откликнулся  на  такую 
потребность и создал систему словесных “поглаживаний” — речевой этикет: 
Здравствуйте  —  будьте  здоровы;  Благодарю  —  благо  дарю.  Спасибо  — 
спаси вас Бог за доброе дело; Извините — признаю свою вину и прошу снять 
с меня грех и т.д. 
 
Третий  важный  признак  речевого  этикета  заключается  в  том,  что 
произношение  этикетного  выражения представляет  собой  речевое  действие, 
или  речевой  акт,  т.  е.  выполнение  конкретного  дела  с  помощью  речи. 
Известно,  что  для  осуществления  множества  действий,  состояний  речь  не 
нужна.  Вы  шьете,  или  режете,  или  пилите,  или  ходите,—  и  для 

 
44 
“производства” этого вам не надо ничего говорить. Но есть такие действия, 
которые могут совершаться только с помощью одного инструмента — языка, 
речи.  Как  осуществить  действие  “совет”,  или  “обещание”,  или 
“благодарность”? Для этого надо сказать советую, обещаю, благодарю…  
Исследования  выявили,  что  зафиксированных  в  словарях  названий 
речевых действий до тысячи, способов же непосредственного выражения — 
великое множество. Как уже упоминалось выше, одних приветствий у нас до 
сорока.  В  каждой  ситуации  речевого  этикета  можно  обнаружить 
высказывания,  объединенные  в  системно-семантическую  группу.  Так, 
например,  в  группе  под  названием  “Благодарность”  встречаем:  Благодарю 
Вас;  Спасибо;  Я  Вам  (так)  благодарен;  Я  Вам  признателен;  Я  хочу 
поблагодарить;  Я  хотел  бы  поблагодарить…  Позвольте  поблагодарить; 
Примите  мою  благодарность  и  т.  д.  Причем  некоторые  выражения 
употребляются  преимущественно  с  Вы,  другие  —  с  ты  –формами.  Важно 
учитывать,  что  произнесение  выбранного  выражения  происходит  тогда, 
когда  собеседники  “я”  и  “ты”  встречаются  “здесь”  и  “сейчас”,  поэтому  для 
всех выражений характерна реальная модальность, настоящее время момента 
речи, независимо от формы предложения, в том числе с сослагательным или 
повелительным наклонением глагола. А поскольку произнесение выражения 
речевого этикета и есть само дело, причем социально и личностно значимое, 
ясно, насколько важен речевой этикет. 
Четвертый  признак  связан  с  третьим  и  касается  самой  структуры 
высказываний, в которых открытыми оказываются  “я” и  “ты”:  Я благодарю 
Вас;  Извините  меня.  Это  открытое,  эксплицитное  представление 
коммуникантов  в  грамматике  предложения,  но  может  быть  и  скрытое, 
имплицитное, семантическое представление их, как в благодарности Спасибо 
или  в  извинении  Виноват,  которые,  в  силу  синонимии,  функциональной 
эквивалентности с представленными ранее, содержат в глубинной структуре 
“я” говорящего и “ты” адресата (Я говорю Вам) спасибо.  
Пятым важным признаком речевого этикета можно считать его связь с 
категорией  вежливости.  С  одной  стороны  вежливость  -    это  моральное 
качество,  характеризующее  человека,  для  которого  проявление  уважения  к 
людям стало привычным способом общения с окружающими в повседневном 
поведении. С другой стороны — это абстрагированная от конкретных людей 
этическая категория, получившая отражение и в языке, что, конечно, следует 
изучать лингвистике. Вежливость нужно именно выражать, демонстрировать 
при общении (как и любовь), потому что если я в душе кого-то уважаю, но 
никак  этого  не  проявляю,  уважительность  к  человеку  окажется 
нереализованной. Особенно важно это в официальной речевой ситуации или 
при  общении  с  незнакомыми  людьми.  Вступая  в  контакт  с  родными, 
друзьями,  знакомыми,  мы,  заранее  зная  “меру”  любви  и  уважения  друг  к 
другу,  имеем  множество  способов  это  подчеркнуть,  с  незнакомыми  же 
людьми мера хорошего отношения — это вежливость, и здесь речевой этикет 
незаменим.  Вежливые  люди  в разных  ситуациях  и  по отношению  к разным 
партнерам  ведут  себя  корректно  учтиво,  галантно.  А  вот  неумелая  и 

 
45 
неуместная вежливость воспринимается как манерность, церемонность. При 
этом  надо  понимать,  что  бывает  вежливость,  идущая  от  чистого  сердца,  а 
бывает  вежливость–маска.  В  мимолетном  общении  с  незнакомыми  люди 
соприкасаются  главным  образом  лишь  своими  социальными  ролями: 
продавец - покупатель, врач — пациент, юрист — посетитель, служащий — 
проситель,      пассажир  -  пассажир,  кассир  —  покупающий  билет  и  т.  д.  В 
этих  ситуациях  вежливость-маска  лучше,  чем  открытая  грубость,  —  так 
улыбаются  всем  и  каждому  американцы,  так  здороваются  с  продавцом  в 
странах Западной Европы. 
Проявления грубости многообразны. Это и заносчивость и спесивость, 
и  высокомерие,  это  оскорбление,  нанесение  обиды.  Невежливость  -  
неисполнение  правил  речевого  этикета.  Это  использование  слов  типа  
расселась  (вместо  села),  напялила  (надела),  засунул  (положил)  и  мн.  др. 
Невежливые высказывания строятся преимущественно с ты-формами. 
Шестой  признак  связан  с  тем,  что  речевой  этикет  —  важный  элемент 
культуры  народа,  продукт  культурной  деятельности  человека  и  инструмент 
такой  деятельности.  Речевой  этикет  является  составной  частью  культуры 
поведения  и  общения  человека.  В  выражениях  речевого  этикета 
зафиксированы социальные отношения той или иной эпохи. Ср.: Покорнейше 
благодарю;  Ваш  покорный  слуга;  Нижайше  кланяюсь;  Бью  челом,  с  одной 
стороны, и Милостивый государь; Ваша светлость и мн. др.    
 Формулы  речевого  этикета  закрепились  в  пословицах,  поговорках, 
фразеологических  выражениях:  Добро  пожаловать;  Милости  прошу  к 
нашему шалашу; С легким паром; Сколько лет, сколько зим!
 
и т. д. 
 Являясь 
элементом  национальной  культуры,  речевой  этикет 
отличается  яркой  национальной  спецификой.  В  русском  речевом  этикете 
также  есть  своя  национальная  специфика,  с  которой  сталкиваются 
иностранцы,  изучающие  русский  язык.  Достаточно  упомянуть  хотя  бы 
обращение по имени отчеству, которого нет у других народов. Да и вообще 
вся  система  обращений  ярко    специфична  в  каждом  народе.  Конечно  же, 
нужно  изучать  речевой  этикет  при  изучении  иностранных  языков,  но  надо 
знать и свой собственный язык и обучать ему необходимо с раннего детства, 
в  семье,  в  детском  саду,  в  школе,  да  и  в  вузе,  уже  профессионально 
ориентируя в соответствии с тем, какие речевые ситуации окажутся наиболее 
типичными в трудовой деятельности человека. 
“Ораторское  искусство  —  это  искусство  практического  словесного 
воздействия,  предоставляющее  нам  возможность  мастерски  использовать 
слово  как  инструмент  мысли  и  убеждения.  Поле  для  риторической 
деятельности  необозримо:  как  организовать  свою  речь  преподавателю?  как 
признаться  в  любви?  как  выступить  в  парламенте?  На  эти  и  многие  другие 
вопросы  должна ответить  забытая  в  стране и  нуждающаяся  в реабилитации 
наука — риторика. На протяжении многих веков она была нормой культуры, 
одной из классических гуманитарных дисциплин,  изучающей действующего 
речью  человека  и  рекомендующей  правила  искусной,  целесообразной  и 
убедительной речи”. 

 
46 
Что  же  послужило  стимулом  к  возрождению  риторики?  Заметим,  что 
сегодня  названные предметы стали популярными и на политологических, и 
на  финансово-экономических,    и  даже  на  инженерно-технических 
факультетах  вузов.  Дело  в  том,  что  в  последние  десятилетия  резко 
изменилась  коммуникационная  и,  соответственно,  языковая  ситуация  в 
обществе.  Появились  новые  способы  хранения  и  переработки  вербальной 
информации, в которых стали доминировать аудитивные и аудиовизуальные 
источники  речи  (радио,  телевидение,  телефонная  связь),  т.  е.  устная  речь  в 
своих  совершенно  новых  разновидностях.  Визуальные  же  источники  речи 
приобрели  новые  качества,  значительно  расширив  и  обогатив  ситуативно-
тематические  сферы  применения  речи  письменной  (например,  письменная 
речь,  функционирующая  в  ЭВМ).  И  если  до  недавнего  времени  проблемы 
формирования  речевых  навыков  были  актуальны,  как  правило,  для 
специальностей,  связанных  с  так  называемым  гуманитарным  циклом,  и  для 
обучения русскому языку как неродному, то сегодня практически перед всей 
системой  образования  встала  задача  формирования  навыков  и  умений 
устного творчества. 
В  связи  со  сказанным  напомним,  что  “античная  риторика, 
ориентированная  главным  образом  на  судебные  и  парадные  речи,  была 
переработана в средние века в расчете преимущественно на сочинение писем 
и  проповедей,  а  в  эпоху  Возрождения  и  классицизма  —  применительно  ко 
всякой художественной прозе” 
К  величайшему  сожалению,  современная  риторика  —  по  своему 
содержанию  и  используемым  приемам  речетворчества  —  продолжает 
оставаться  примерно  на  том  же  уровне,  что  и  столетия  назад.  Она  не 
учитывает,  во-первых,  новых  задач  и  исторических  реалий,  во-вторых, 
результатов  исследований  в  смежных  областях  знаний,  например,  данных 
лингводидактики  о  темпоральных  характеристиках  речи  и  об  оптимальной 
длительности  звучания  текстов  в  различных  ситуациях  и  с  разных 
источников  информации,  данных  лингвистики  о  специфике  лексико-
грамматического оформления мысли в тех или иных ситуациях общения. А 
ведь  подобными  сведениями,  полученными  в  результате  научных  ис-
следований,  давно  и  успешно  пользуются  специалисты  в  области  обучения 
неродным языкам. 
Может  ли  пособие,  предназначенное  для  выработки  навыков 
пользования  речью  как  основным  инструментом,  орудием  воздействия  и 
получения  информации,  не  содержать  сведений  о  том,  что  полноценное 
аудирование  (слушание  и  понимание  речи)  занимает  20  минут  при 
контактном  и  5—7  минут  при  дистантном    общении,  а  оптимальным  для 
слушающих  является  темп  их  собственного  говорения  и  именно  отсюда 
возникает  необходимость  межфразовой  паузации,  чтобы  во  время  паузы 
слушающие  успевали  осмысливать  информацию.  В  пособиях  по  риторике, 
как  правило, приводятся лишь известные истины о необходимости излагать 
свои  мысли  “с  чувством,  с  толком,  с  расстановкой”  или  указывается,  что 

 
47 
“там, где слова слетают слишком легко и плавно, будь настороже, потому что 
лошадь, везущая тележку с грузом, идет медленным шагом”. 
Сегодня  важно  не  только  уметь  построить  свое  устное  высказывание, 
убедительно  отстаивая  собственную  позицию  (естественно,  с  соблюдением 
правил  культуры  речевого  общения),  но  и  уметь  понимать  чужую  речь  и 
адекватно  реагировать  на  нее.  Причем  если  при  контактном  общении 
слушающий  в  какой-то  степени  может  регулировать  темп  новой 
информации,  переспрашивая  собеседника  (лектора),  прося  его  говорить 
медленнее, прокомментировать какое-либо не очень понятное высказывание, 
то при дистантном восприятии речи (радио, телевидение) такой возможности 
нет.  Слушающий    вынужден    воспринимать  речь  в  том  темпе,  языковом 
оформлении  и  объеме,  в  котором  не  учитываются  его  индивидуальные 
возможности. 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: