С. Б. Оразова Г. Ж. Уəлиханова «биотехнология негіздері: Өсімдіктер биотехнологиясы»

Өсімдіктер биотехнологиясы бойынша теориялық мəліметтер                        73 
дың  саны  өседі.  Сондықтан,  бастапқы  өсімдікпен  салыстырғанда 
одан  аутқыған  өсімдіктердің  пайда  болуы  ықтимал.  Солай  болса, 
микрокөбейту  үшін  қолданылатын  каллустың  өсу  мерзімі  өте 
қысқа болуы керек немесе алғашқы шыққан каллусты пайдалана-
ды.  Морфогенездің  басталуы  қоректік  ортадағы  фитогормондар-
дың қатынасымен реттеледі. Каллустың регенерациялық, морфоге-
нез қабілеттілігіне бірнеше факторлар əсер етеді. Олар: өсімдіктің 
генотипі, жасы мен физиологиялық күйі, экспланттың тегі, каллус-
тың жасы жəне оны өсіру жағдайлары. Ұрыққа ұқсас құрылымдар 
–  эмбриоидтар – бір  мезгілде  сабақ  пен  тамыр  апекстерін  түзеді. 
Каллустың  эмбриогендік  түріне  айналып,  онан  cоң  эмбриоидтар-
дың түзілуі фитогормондармен реттеледі. Егер маманданбаған кал-
лус жасушалары эмбриогендік жасушаларына айналу үшін ауксин 
қажет  болса,  кейіннен  эмбриоидтардың  дамуына  ауксин  керек 
емес. Сондықтан оның концентрациясын төмендетеді немесе тіпті 
оны  қоректік  ортаға  қоспайды.  Бірақ  бұл  заңдылық  барлық  өсім-
діктерге  таратылмайды,  кейбір  түрлерде  сомалық  эмбриогенезі 
цитокинин мен гиббереллинді талап етеді.  
Өсімдіктерді  көбейту  үшін  эмбриоидтарды  қолданатын  тағы 
бір жолы – жасанды тұқым. Жасанды тұқым деп полимер қабы-
ғымен қапталған эмбриоидтарды атайды. Көлемі жəне тығыздығы 
бірдей  эмбриоидтарды  алу  үшін  оларды  тесігі  белгілі (400-500 
мкм)  електен  өткізеді  немесе  сахарозаның  тығыздық  градиентін 
əртүрлі етіп жасап центрифуга арқылы бөліп алады. Эмбриоидтар-
ды тұқым ретінде пайдалану үшін, əртүрлі қолайсыз жағдайлардан 
қорғайтын  жəне  ұзақ  уақыт  өміршеңдігін  сақтауға  себін  тигізетін 
қабықшаға салу керек. Қабықша ретінде натрий альгинаты қолда-
нылады. Сонымен қатар, бұл қабық суды ұстап тұруы керек жəне 
капсуланың ішінде асептикалық жағдайды қамтамасыз ету қажет. 
Мақсатқа  сəйкес  капсуланың  ішіне  сомалық  эмбриоидтың  ал-
ғашқы  дамуына  қажет  қоректік  заттарды  салуға  болады,  мысалы 
көмірсулар мен минералдық тұздарды.  
Клондық микрокөбейту жұмысы 4 кезеңнен тұрады: 
1-кезең.  Эксплантты  іn vіtro  жағдайында  өсіру.  Бұл  кезде 
толығымен  залалсызданған  эксплантты  алып,  лайықты 
қоректік  ортаға  отырғызып,  оның  жақсы  өсуіне  қолайлы 
жағдай туғызу керек.  

74                                                Тұрашева С.К., Оразова С.Б., Уəлиханова Г.Ж. 
 
2-кезең. Микрокөбейту.  
– бастапқы  жəне  жаңадан  пайда  болған  өркендердің  апи-
кальдік  басымдылығы  жойылуы  арқасында  экспланттың 
барлық колтық бүршіктерінің дамуы; 
– апикальдік  басымдылықты  көрсететін  өркенді  микроқа-
лемшелеу; 
– жапырақ,  сабақ,  пиязшық  қабыршықтары  мен  түбіртектері, 
тамырсабақ,  гүлшоғыры  бастамаларының  ұлпаларынан 
адвентивтік бүршіктердің пайда болуын ынталандыру. 
3-кезең.  Өркендерді  тамырландыру  жəне  оларды  сақтау. 
Жақсы  тамыр  жүйесі  пайда  болуына  жəне  дамуына  жағдай 
туғызу.  Ол  үшін  қоректік  ортаға  ризогендік  факторы,  яғни 
ауксин  қосылады.  Тамырлар  өсіп  жетілген  соң  өсімдіктерді 
топыраққа  көшіруге  дайындайды  немесе  салқын  жерге 
қояды.  
4-кезең.  Өсімдіктерді  топыраққа  отырғызу.  Өсімдіктерді 
топыраққа  отырғызу  алдында  оларды  арнайы  дайындайды. 
Сол  үшін  ауаның  ылғалдылығын  жəне  жарықтың  қарқын-
дылығын  арттырады.  Өсімдіктер  гетеротрофтық  қоректену-
ден автотрофтық қоректенуге өтеді. Бұл ұқыптылықты талап 
ететін  ең  маңызды  кезең.  Осы  кезеңде  өте  сақ  болу  керек, 
себебі  өсімдіктердің  көбі  бейімделе  алмай,  шығын  болуы 
мүмкін. 
Биотехнологиялық  əдістерді  қолданып  вирустан  тазартылған 
өсімдіктерді  алуға  болады.  Вирустар  қоздыратын  аурулармен 
күресудің негізгі жолы, ол аурудан таза, сауықтырылған көшет алу. 
Вирусы жоқ өсімдіктерді алу үшін апикальдық меристеманы өсіру 
əдісі  қолданылады.  Апикальдық  меристеманы  өсіру  əдісі – өсу 
конусының  ең  жоғары  ұшынан  бір  немесе  екі  алғашқы  жапырақ 
бастамасы бар оқшауланған бөлігін залалсыздандырылған қоректік 
ортада өсіру əдісі. Бұл тəсіл вегетативтік жолмен яғни жыныссыз 
жолмен көбейетін өсімдіктерге қолайлы болып келеді. Апекс – өсу 
конусының  ең  жоғары  ұшы.  Апикальдық  меристеманы  өсіру  əді-
сімен бірге термоөңдеуді, хемотерапияны жəне вирустарды сарап-
қа  салуды  (тест  өткізу)  табысты  қолданылады.  Егер  де  апекс 
бөлініп  алынатын  өсімдікті  жылумен  өңдесе,  вирустың  көбеюі 

Өсімдіктер биотехнологиясы бойынша теориялық мəліметтер                        75 
тоқтап,  өсіп  шыққан  өркеннің  ұшында  вирус  болмайды.  Ал  сол 
меристемадан өсіп шыққан регенерант вирустан таза болады. 
Жылумен  өңдегенде  өсіп  келе  жатқан  өркен  ұштарында 
вирустың көбеюі күшті тежейді, сондықтан жаңадан пайда болған 
меристема  жасушаларында  вирустың  болмауы  мүмкін.  Жылумен 
өңдеу  нəтижелі  болу  үшін  донорлық  өсімдіктердің  жоғары  тем-
пературада (34-40
° 
С) өсуіне жақсы жағдай жасап, ұзағырақ ұстау 
қажет. Вирустардың 34-40
°
С температурасында көбеюінің тежелуі 
зат  алмасудың  өзгеруімен  байланысты.  Сол  кезде  жаңадан  өсіп 
шыққан өркендердің ұштары вирустан алыс болады. Бірақ барлық 
өсімдіктер  ұзақ  мерзімді жылумен  өңдеуге  шыдамайды.  Олардың 
өсуі бəсең болады жəне басқа да жағымсыз өзгерістер байқалады. 
Өсімдіктердің  түріне  байланысты  жəне  вирустың  түріне  қарай 
эксплантты 7 күннен 7 аптаға  дейін  жылумен  өңдейді.  Сонымен 
қатар  эксплант  вирустарды  тежейтін,  бірақ  өсімдіктердің  өсу 
қарқынын арттыратын заттармен өңделеді. Танаптық жəне жеміс-
көкөніс  дақылдарын  сауықтыру  үшін  термоөңдеу,  меристеманы 
өсіру  жəне  вирустық  тест  арқасында  сұрыптау  тəсілдері  қосыла 
аралас қолданылады.  
Жылумен  өңдеп,  меристеманы  өсіру  арқылы  алынған  мате-
риалда вирустың бар-жоғын міндетті түрде тексеру керек. Ол үшін 
түрлі  əдістер  қолданылады:  вирустық  ауруды  айқындаушы  өсім-
діктер;  серологиялық  əдістер;  электрондық  микроскоппен  көріп 
тану жəне иммуноферменттік талдау.  
Вирустық  ауруды айқындаушы  өсімдіктер.  Вируспен  зақым-
далған өсімдіктен бөлінген шырынды жапырақтарына тамызғанда, 
кейбір өсімдіктер ауруға тез шалдығады. Олар вирустың жұққанын 
арнайы  сезімталдық  реакция  арқылы  көрсетеді.  Бірақ,  бұл  əдіс 
өндіріс  масштабында  көптеген  өсімдіктерді  жылдам  жəне  тиімді 
талдауға жарамайды. 
Электрондық микроскоп арқылы өткізген талдау ұзақ уақытқа 
созылады. Бұл əдіс ғылыми зерттеулер үшін, мысалы вирустарды 
бөліп  шығарғанда,  жаңа  вирустарды  алғашқы  рет  анықтағанда 
қолданылады.  
Ауыл  шаруашылық  практикасында  көбінесе  серологиялық 
əдістері қолданылады. Олардың негізінде ағзадан тыс антигендер 

76                                                Тұрашева С.К., Оразова С.Б., Уəлиханова Г.Ж. 
 
мен  антиденелердің  əрекеттесу  реакциясы  жатады.  Арнайы 
жасалған  шыныда  өсімдіктің  тазартылмаған  сөлінің  бір  тамшысы 
антисарысудың бір тамшысымен қосылады. Жасушаның органоид-
тарында  адсорбцияланған  вирустар  оларды  серологиялық  реак-
цияға  қатыстырады,  нəтижесінде  тұнба  (агглютинат)  пайда  бола-
ды.  Бірақ  бұл  əдістің  анықтау  сезімталдығы  төмен  болғандықтан, 
оны тек қана жапырақтарда жоғары концентрацияда жинақталатын 
вирустарды аңықтау үшін қолдануға болады.  
Вирустарды  анықтаудың  ең  жақсы,  жылдам,  сезімталдығы 
жоғары əдісі – иммуноферменттік талдау. Талдау үшін өсімдіктің 
кез  келген  мүшесінен  алынған  материал  өте  аз  мөлшерде  жұм-
салады.  Бірақ  бұл  əдістің  жаппай  пайдалануы  түрлі  вирустарды 
анықтайтын  иммунодиагностикумдардың  жетіспеушілігімен  шек-
теледі.  Қазіргі  кезде  вирустарды  анықтайтын  нуклеин  қышқыл-
дардың молекулалық будандастыруына негізделген биосенсорлық 
əдіс (ДНҚ-, биочип) пайдаланылады.  
 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: