логиялық  топтастырылуымен

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
387 
белгілері  жатады.  Сонымен,  бұлшық  ет  жирылуы  сипаты  бойынша  бұлшық  ет  жұмысы  статикалық 
(орнықты)  немесе  динамикалық  (қозғалмалылық,  өсіңкілік)  сипатта  болады.  Дененің  немесе  оның 
мүшелерінің қозғалыссыз қалыпта сақталуы жағдайындағы бұлшық ет қызметі, сол сияқты қандай да 
бір жүкті дене қозғалуынсыз ұстау кезіндегі бұлшық ет жұмысы статикалық жұмыс (статикалық күш 
салу)  ретінде  сипатталады.  Статикалық  күш  салу  дененің  `р  түрлі  бейнедегі  қалпын  ұстауымен 
сипатталады, ал динамикалық жұмыс кезіндегі бұлшық ет күштенуі (ширығуы) дененің немесе оның 
мүшелерінің кеңістіктегі қозғалысына байланысты болады. 
Дене  жаттығуларының  елеулі  топтары  жаттығуда,  сол  сияқты  жарыстарда  қозғалыс  актылары 
белгілі  бір  ізді  жүйелілікпен,  қатаң  орнықтылықпен  стандартты  жағдайда  орындалады.  Белгілі  бір 
стандартты  қозғалыс  шегінде  ж`не  оларды  орындау  жағдайында  күш,  шапшаңдық,  төзімділіктің 
жоғары қозғалыс үйлесімділігінің көрсетілуімен нақтылы қозғалыс `рекетін орындау жетілдіріледі. 
Сонымен бірге, шапшаң қозғалыс реакциясын талап ететін (жеке сайыс түрлері, спорттық ойын-
дар),  қозғалыста  ауысып  отырылатын  жағдайларда,  орындау  жағдайлары  тұрақты  емес,  яғни  стан-
дартты емес ерекшелігімен сипатталатын дене жаттығуларының үлкен тобы айырмаланады. 
Стандарттылығымен  немесе  стандартқа  жатпайтындығымен  байланысты  қозғалыстағы  дене 
жаттығуларының  үлкен  екі  тобы,  өз  кезегінде,  циклдық  сипаттағы  (жүру,  жүгіру,  жүзу,  есу, 
конькимен, шаңғымен сырғанау, велосипедте ж`не т.б.) ж`не ациклдық сипаттағы (белгілі циклдарда 
міндетті  бір  ізді  қайталанусыз,  айқын  басталу  ж`не  қозғалыстың  аяқталу  көрнісі  бар  жаттығулар: 
секірулер,  лақтыру,  гимнастикалық  ж`не  акробатикалық  элементтер,  ауырлықтар  көтеру)  жатты-
ғуларға бөлінеді. Циклдық қозғалыс үшін жалпы т`н сипат, олардың барлығы `р түрлі жалғастырылу 
уақытымен  тұрақт  ы  ж`не  айнымалы  қуаттылықпен  орындалатын  жұмыс  болып  саналады.  Көп 
бейнелі  қозғалыс  сипаты  жұмыстың  орындалу  қуатын,  сонымен  бірге  бұлшық  ет  жирылу  күшімен 
ж`не  оның  амплитудасымен  байланысты  уақыт  бірлігіндегі  жұмыс  көлемін  барлық  уақытта  д`л 
анықтауға  мүмкіндік  туғыза  бермейді,  яғни  мұндай  жағдайларда  «қарқындылық»  термині  пайдала-
нылады. Жұмыстың созылу ұзақтығының шегі оның қуаттылығына, қарқындылығына ж`не көлеміне, 
ал жұмыстың орындалу сипаты организмдегі қажу үдерісімен байланысты болады. 
Егер жұмыс қуаттылығы өте жоғары болса, онда оның созылу ұзақтығы аз, яғни оның салдарынан 
организмде қажу тез орын алады. Циклдық сипаттағы жұмысты орындау кезінде спорт физиологтары 
максимальды  қуаттылық  зонасын  (мұнда  жұмыстың  созылу  ұзақтығы  20-30  секундтан  аспайды,  `рі 
қажу  мен  жұмыс  қабілетінің  төмендеуінің  көп  бөлігі  10-15  секундтан  кейін  басталады);  субмакси-
мальды  қуаттылық  зонасын  (20-30  секундтан  3-5  минутқа  дейін);  үлкен  қуаттылық  зонасын  (3-5 
минуттан  30-50  минутқа  дейін)  ж`не  біркелкі  қуаттылық  зоналарын  (мұнда  жұмыстың  созылу 
ұзақтығы 50 минут ж`не одан жоғары) айырмалап, айқындады. 
Адам  организміне  қоршаған  ортаның  `р  түрлі  қозғаушы  күштері  `сер  етеді:  оның  `р  түрлі 
бейнедегі қызмет түрлерін зерттеу барысында табиғат факторларының `серін ескермеу мүмкін емес 
(барометрлік қысым, ауаның газ құрамы мен ылғалдығы, ауа райы температурасы, күн радиациясы, 
яғни адамды қоршаған орта), биологиялық факторлар (қоршаған өсімдіктер мен жануарлар `лемі, сол 
сияқты адамның тұрмыстық, өндірістік ж`не шығармашылық қызметі н`тижелерімен байланысты). 
Сыртқы  ортадан  адамның  тіршілік  `рекеті  мен  дамуы  үшін  қажетті  заттар,  сонымен  бірге  тітір-
кендіргіштер (пайдалы ж`не зиянды) организміне түседі. Адам организмі функционалдық жүйелердің 
өзара  `рекеттестігі  жолымен  өзінің  ішкі  ағзаларының  қажетті  тұрақтылығын  сақтау  үшін  барынша 
`рекеттенеді. 
Тұтас  организмнің  барлық  органдары  мен  функционалдық  жүйелерінің  қызметі  `р  түрлі  тербелу 
диапазоны бар, белгілі бір көрсеткіштерімен сипатталады. Кейбір тұрақты шамалар бірқалыпты ж`не 
ед`уір қатты (мысалы, РН қан көрсеткіші 7,36-7,40, дене температурасы -35-42ºс аралығында, жүрек 
соғу көлемі –бір жирылғанда шығарылатын қан мөлшері -50-200³ см). 
Адам организміне `сер ететін `леуметтік-биологиялық ж`не табиғат қозғаушы күштері экология-
лық сипаттағы м`селелермен үзіліссіз байланыста болады. 
Экология  (грек  oikos  –  үй,  түрақ  +  foqos-ұғым,ғылым)  -  бұл  білім  саласы,  биологияның  бөлімі, 
ж`не оқу п`ні, сол сияқты кешенді ғылым. Экология организмдердің бір-бірімен ж`не табиғаттың өлі 
компоненттерімен өзара үйлестік қатынаста қарастырылады.  
Адам экологиясы оның табиғатпен өзара `рекеттестігі заңдылықтарын, денсаулықты сақтау ж`не 
нығайту проблемаларын зерттейді. Адамның өмір сүру ортасы жағдайына қандай т`уелділікте болса, 
табиғатта  адамға  т`уелді.  Қоршаған  ортаға  өндірістік  қызметтің  `сері  (ауа  атмосферасының, 
топырақтың,  су  қоймалары  мен  өзен,  көлдердің  өндіріс  орындарының  зиянды  қалдықтарымен 

жүктеу/скачать 7,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: