S Қолжазба қүқығында Жүсіпова jiaypa Қуандыққызы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының“Қазақ түбі” үлгілері

ӘӨЖ:  94  (574)+930,2(574)

Ъ *'

  S

Қолжазба қүқығында

Жүсіпова JIaypa  Қуандыққызы

Мәшһүр Жүсіп  Көпейұлының“Қазақ түбі”  үлгілері- 

тарихи дерек  көзі ретінде

07.00.09-тарихнама,  деректану ж эн е  тарихи  зертгеу  әдістері

Тарих ғылымдары ны ң кандидаты  ғылыми дөрежесін  алу үш ін 

дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан  Республикасы 

Алматы 

2002

Жұмыс  С.  Торайгыров  атындагы  Павлодар  мемлекеттік  университет! 

гуманитарлы 

институттьщ 

тарих, 

археология 

жэне 

этнология 

кафедрасында орындалды.

ҒЫ Л Ы М И  Ж Е Т Е К Ш І 

: 

тарих ғылымдарының докторы,  профессор

Құсайынов А.Қ.

Р Е С М И   О П П О Н ЕН Т ГЕ Р: 

тарих гылымдарыньщ докторы

Мұхатова О.Х.

тарих ғалымдарының  кандидаты 

Жандарбек 3.

Ж Е Т Е К Ш ІҮ Й Ы М : 

Қ Р   Ү Ғ А   Ш.  Ш .  У өлиханов  а т ы н д а г ы   тарих ж эн е

этнология  институты

Диссертация  2002 жылы 

2 2

  кдзанда 

сагат  14.00-де  эл-Фараби 

атындагы  Қазақ  Үлтгық  Университетінің  (480121,  Алматы  кзласы,  эл- 

Фараби даңғылы,  71)  жанындагы тарих ғылымдарының докторы  дөрежесін 

беру  жөніндегі  Д.  14А.  01.  26.  диссертациялық  кеңестід  мөжілісінде 

қоргалады.

Диссертациямен  өл-Фараби  атындағы  Қазақ  Үлттық  Университетінің 

гылыми кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2002 жылы 

ZH  йпһкШ-Шие.

 таратылды. 

/  .  ^

C\ ’ ^V2

 

f  

C

f  'f* *  e ^  ***-  Y 

■

4, fâ, 

cj

? .

 

-

Диссертациялық кеңестің гылыми 

хатшысы,  тарих ғьшымдарының

докторы  ,  профессор 

Омарбеков Т.О.

Ж Ү М Ы С Т Ы Ң   Ж А Л П Ы   СИПАТТАМ АСЫ

Тақырыптың  мадыздылығы.  XX  ғасырдың  соцғы  15  жылында 

орын  алған  ірі  саяси  оқиғалар  барысы  өлем  дамуы  тарихын  күрт 

өзгертті.  Дүние  жүзіне  үстемдік 

жүргізген  Кеңес  үкіметінің 

әкімшіл-әміршіл 

жүйесі 

жойылып, 

Төуелсіз 

Мемле-кеттер 

Достастығы 

өркениеттік  дамуы  жолына  түсті.  Нөти-жесінде 

Қазақстан  Республикасы  тәуелсіздігін  жариялады.  Біріккен  Үлттар 

Үйымына  кірген  дербес  мемлекет  ретінде  дүние  жүзіне  танылды. 

Қалай  болғанда  да  саяси  төңкерістер,  өзгерістер  қоғамымыздың 

рухани  гүлденуіне  жол  салып,  рух  бостандығы  түмшалаған 

халықтың тарихи  сана сезімнің оянуына негіз болды.

Кезінде  үлтжанды  азаматтардың  белсенділігмен  халықтың 

рухани  мүрасы  жиналып,  жүртшылықпен  таныстыру  істері  қолға 

алынды.  Ал  сол көптің мүддесі,  намысы  үшін  арпалысып  өткен дара 

түлғалардың  игі  істері  күні  бүгінге  шейін  халық  рухының  биік, 

еңсесінің жоғары болуына тікелей байланысты.

Деректанушы  ғалымдар  жергілікті  халықтағы  ауызша,  жазбаша 

деректерді  сол  елдің  тарихи,  рухани  дамуының  бірден-бір  кепілдігі 

ретінде  қарастырады.  Ел  тарихының  объективті  зерттелуі  деректану 

ғылымының дамуымен тікелей  байланысты.

Кеңестік  дәуір  заманында  деректану  саласында  зерттеу 

жүмыстары көбінесе біржақты зерттеліп (корші  елдер Ресей, Қытай, 

Орта  Азия  деректері  түрғысынан),  халықтың  төл  деректері  мүлде 

ескерілмеді.  «Мың  өліп  мың  тірілген»  халқымыздың  тағдыры 

іспеттес,  тол  мүра  да  қиянатты  көп  көрді.  Міне,  сондықтан  да 

сонау  ықылым  заманнан  бері  бүгінгі  күнге  дейін  жеткен  рухани 

байлығымызды қалпына келтіру,  ақиқатын тарих кедесіне  жарату, 

болашақ үрпаққа үлгі етіп қалдыру -  кім-кімге де парыз.

Үлттық  санасы  қалыптасқан  һәм  өткен  тарихынан  тағылым 

ала  білген  халық  қана  ез  дербестігін  сақтай  алады.  Үлттық  рухты 

шындайтын  да,  үлттық  идеологияны  қалыптастыратын  да,  тарихи 

сананы жаңғыртатын да  арна-жөдігерлер.  Осы  орайда тарихқа деген 

көзқарас 

тарихшы 

ғалымдарымыздың 

түжырымдарынан 

қүралатындығын  ескерсек,  Отан  тарихын жан-жақты  зерттеу  үшін 

ғалымдарымыздың  алдында  тарихи  дерек  көздерін  ашу,  зертгеу 

езара  салыстыра  отырып,  зерделеу  міндеті  түрғанын  айқын 

түсінеміз.  Өйткені  қазірдің  өзінде  халықтық  төл  мөліметгерге  аз 

сүйеніл,  қазак  тарихын  еуроцентристік  және  кеңестік  тапгық 

идеология  түрғысынан  жазған  кейбір  еңбектер,  сол  зерттеулерде

түжырымдалған  ой-пікірлер  уақыт  талқысына  үшырап,  сынға 

алынып  отыр.

М әселенің  тарихнамасы. 

Қазақ  тарихына  қатысты  мол  дерек- 

тердің  бір  шоғыры  Мәшһүр  Жүсіп  Көпейүлы 

(1858-1931  жж.) 

қолжазбаларында  жинақталған.  Бүл  арада  бір  назар  аударарлық 

мәселе,  М.Ж.  Көпеев  тек  ауыз  едебиеті  үлгілерін  жазып  алумен 

шектелмей,  кейбір  қолжазба  кітаптарын  да  тарихи 

фольклор 

нүсқаларын  (тарихи  өңгіме,  дастан  т.б.)  жазба-шежіре  вариант- 

тарымен, 

баспа 

бетінде  жарияланған  тарихшылардың  шежіре 

кітаптарымен, 

ғалымдардың 

зерттеу 

еңбектерімен 

өзара 

байланыстара  отырып,  кейбір  оқиғаларға,  түлғаларға  т.т  өз 

пікірлерін  білдіре  отырып,  біртүтас 

хронологиялық  жүйеге 

келтіріп  баяндауға  үмтылған.  Бүған  қарағанда  Мәшһүр  мүрасы 

деректанупіылық 

жөне  тарихнамалық  жағынан  қүнды  материал 

болып табылады.

Өмір  сүрген  заманының  тарихты  айту  дәстүріне  сай  Мәшһүр 

Жүсіптің  тарихи  мағлүматтар  сақталынган  метіңцерді  шежіре 

түрінде  баяндап  жазғаны  белгілі. 

Академик  М.Қ.  Қозыбаев  өз 

зерттеуінде  шежіре  сөзін  халықтың  тарихи  танымын  көрсететін, 

әрі  тарихи  сана-сезімді  қалыптастыратын  мағлүмат  көзі  деп 

қарастырады: 

“Айтарлықтай 

тарихи 

жазбасы 

(хроникалары) 

болмаған  халықтардың  тарихи  танымын  түсінуде  үжымдық  зерде 

(ата  дөстүр,  халықтың  аңыз-жыр  айтушылары,  генеологиялық  үлгі 

т.б.)  өзектілігі  арқасында  отбасы,  ру,  тайпа,  жалпы  алғандағы 

халықтың  шығу  тегін  жадында  сақтап  келген  аңыз,  әңгімелер 

маңызды  орын алады”  /1,  167/.

Белгілі  шығыстанушы  ғалым  В.П.  Юдин  өз  зерттеуінде 

фольклордағы  тарихи  әңгімелер  топтамасын  далалық  ауызша 

тарихнаманың  тарихи  білімді  жеткізудің  негізгі  формасы  деп 

көрсетеді:  “Ол-далалық  ауызша  тарихнама.  Тарихи  атқарушының 

(субъектінің)  өзінің 

откені  жөніндегі  жады.  Қазақстан  тарихын 

қалпына  келтіру  тек  осы  екі  тарихнамалық  дәстүрді  пайдалану 

арқылы  ғана  іске  аспақ.  Бірі  -  кәдімгі  жазбаша,  яғни  отырықшы 

елдердің 

мәдениетінің 

нөтижесі, 

екіншісі 

далалықтардың 

ауызшасы.

Далалық  ауызша  тарихнама  -   Дешті  Қыпшақ  көшпелілерінің 

тарихи  болімі.  Біз  үшін  Дешті  Қыпшақтың  шығыс  бөлігі  мүңғол 

заманынан  бері  көшпелілердің  ортақ  тарихи  зердесінен  бөлектен 

бастаған  ерекше  өлке.  Осы  себептен  тарихи  білімді  не  “ауызша 

дәстүр”  деп,  не  “аңыз”,  “хикая”  деп  анықтауға  болмайды.  Далалык 

ауызша  тарихнама  не  мифология,  не  фольклор,  мысалы,  батырлық

эпос  түрінде  үтылмауы  керек,  себебі  фольклордың  өзі  далалық 

ауызша тарихнамадан нәр  алған.

Осыны 

корсететін 

шығармаларды 

далалық 

ауызша 

тарихнаманың деректері,  қайнар  козі деп  белгілесе  болар  еді.  Олар 

Дешті  Қыпшақ  кошпелілерінің  тарихи  білімдерінің  тарауларынан 

қүралған  тарихи  әңгімелердің  жинағы  сияқты.  Бүл  әңгіме  тараулар 

“қария  сөз”,  яғни  ескіден қалған  көне  сәз деп  ерекше  аталған.  Осы 

белгісімен  бүл  деректер  шығыстың  кәдімгі  сарай  тарихнамасынан 

бөлектенбейді.Оларда  далалық  ауызша  жоне  шығыстың  жазбаша 

тарихнамасының элементтері аралас”  /2,  64-65;3,  18-19;/.

Ал  В.П.  Юдин  атап  корсеткен  екі  тарихнама  (далалық  ауызша 

жэне  жазбаша  шығыс)  дэстүрлері  Мөшһүр  мүрасында  езара 

байланыста  берілген.  Оның  үстіне  ғалымның  қазақ  елі  тарихына 

қатысты  барлық  мөлімет  көздерін  қамтуға  тырысуы  және  бүл 

тарихи  білімді  ғылыми  жүйелілік  түрғысынан  баяндауға  ұмтылуы 

қолжазбалар  қүндылығын  арттыра  түседі.  Отандық  тарих  ғылымы 

жазба  жәдігерлердің  жүйелі  түрде  зертелуін  қажет  етеді.  Біздіңше, 

бүл  бағытта  жүргізілген  жүмыстар  нәтижелі  болуы  үшін  тарих 

ғылымының  деректану  саласына  Мәшһүр  Жүсіп,  Н.Наушабайүлы, 

Қ.Халид,  М.Шорманүлы  т.б.  жазбаларының  өрқайсысы  жеке-жеке 

зерттеліп,  біртіндеп  енгізілуі керек деп  санаймыз.

Арабтанушы  А.Б.  Халидов  дүние  жүзінде  630  000  шамалы 

қолжазба  кітап  (түпнүсқа)  сақталынған  деп  анықтайды  /4,255/. 

Қазақ  қолжазбаларын  зерттеген  М.Бөжеев  пен  М.Ғүмарова 

Алматыдағы  Орталық  Ғылыми  кітапхана  қолжазба  қорында  және 

Әдебиет  және  Өнер  институты  қолжазба  қорында  көлемі  өртүрлі 

40  000  қолжазба  (түпнүсқасы  мен  көшірмесі  аралас)  3000  папкаға 

сидырылып  салынғанын  мөлімдейді.  /5,6/.  Ал  бүл  қорларда 

сақталынған  Мәшһүр  мүрасын  жете  зертгеген  М.  Бөжеев  ғалым 

қолжазбалары  колемі  30  томдай  болады  деп  көрсетеді.  /6,  127/. 

Мүндай  мол  қазынаны  игеру  ici  көп  жыдцық 

ізденісті 

қажетеінеді.  Ақын  шыгармалары  өртүрлі  себептермен  Қазан, 

Ташкент, 

Омбы, 

Санкт-Петербург, 

Томск, 

Орынбор 

т.б. 

қалаларына  тарап  кеткен.  Тіпті,  Париж  қаласынан  (2000  ж. 

мамырында)  вице-премьер  министр  Иманғали  Тасмағамбетовтың 

Мәшһүр  жазбасының  бір  түпнүсқасын  тауып  өкелгені  де 

баршамызға  мөлім  болып  отыр.  Дәл  мүндай  іздестіру,  арабша 

нүсқаларды 

тәржімалау 

(транслитерациялау), 

жариялау 

жүмыстарының  өзі  келешек  үрпаққа  жалғасып,  іргелі  ғылыми 

ізденістер  бағытын тудыруы мүмкін.

Мөшһүр  Жүсіп  мүрасының  зерттелу  тарихына  шолу  жасасақ, 

көбінесе  өдебиетші  ғалымдар  зерттеген  әдеби  мүрасы  ғана  ғылыми

6

ортаға  мөлім  болғанын  андаймыз.  Тек  түпнүсқамен  жүмыс 

жүргізген  ғалым,  академик Әлкей  Хақанүлы  Марғүлан  ғана  1940  ж. 

басылып  шыққан  мақаласында:  “Мәшһүр-Жүсіп  жинаған  тарих, 

әдебиет  материалдары  өте  бағалы”,  -  деген  түжырым  жасайды  /7,4; 

8,91;/.  Мөшһүр  қолжазбаларында  Кеңесарытану  саласы  бойынша 

сақталынған  мәліметтерді  (кейіннен  жинақ  ретінде  қүрастырылған 

№  1330 

папка)  Орталық  Ғылыми  ісітапхана  қолжазба  қорынан 

іздеп  тауып, 

аударып,  жан-жақты  пайдалана  білген  ғалым  Е.Б. 

Бекмаханов 

та 

М.Ж. 

Көпеев 

мәліметтерінің 

географиялық 

нақтылығына,  тарихи  шынайылығына  жоғары  баға  берді  /9,  52/. 

Алайда  1952  жылы  орын  алған  «Е.  Бекмаханов  ісін  Мөшһүртануға 

да көп  қиьпщық келтірді.  1984-1986  ж.  жарияланған  Ә.Х.  Марғүлан 

зерттеулерінен  /10,171-175;11,353;12,174-181;/  басқа  ешбір  ғылыми 

еңбектерде  Мәшһүр-Жүсіптің  деректанушылық  көзқарасы  мен 

қызметі  мулде  қарастырылмады.  Кеңес  өкіметі  жүргізген  саяси 

қуғыңдау  шаралары  және  ғалым  шығармаларының  ескі  араб 

жазуында  жазылуы  1952-1991  жылдар  аралығыядағы  тарихшы 

ғалымда-рымыздың  Мәшһүртану  бағьггына  қосыла  алмауына  себеп 

болды. 

Бүл 

орайда 

сөз 

ортасыіща 

дауысты 

дыбыстары 

корсетілмейтін  оқылуы  қиын  ескі  хадим 

жазу  дәстүріне 

Мәшһүрдің  өз  жазу  ерекшеліктері  қосылғанын  ескеріп,  қолжазба 

метініндегі  кейбір  сөздер  сол  текстегі  контекстік  мазмүнына  сай 

өзгертіліп 

төржімаланатынына 

ден 

қоямыз/13,15-16;4,165- 

174;14,108-121;15,6-60;16,12-19,48,49/.  Мысалы,  “Мухаммед”  сөзі 

кейде  “Махмуд”,  не  “Мехмед” деп те  оқыла береді.

Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана  байланысты  Мәшһүр 

жазбалары  жеке-жеке  кітаптар  болып  басылып,  мерзімді  басылым 

беттерінде 

шағын 

қолжазба 

мәтіндері 

жарияланып 

келеді 

/17;18;19,60-67;20;21;/. 

Мәшһүр-Жүсіп 

мүрасының 

басылған 

шағьш  бөлігімен  ғана  таныс  болғанның  езінде-ақ  ғалымдар:  М.Қ. 

Эбусеиітова,  Ж.О.  Аргықбаев,  М.  Алпысбесүлы  т.т.  қолжазба 

мөліметтерінін  тарихилығын  жоғары  бағалап,  ғалым  жазбала-ры 

негізінде  ғылыми  жинақтар  мен  оқулықтар  даярлап, 

М.Ж. 

Копейүлына 

арналган 

ғылыми-теориялық 

конференцияларға 

белсене  қатысьш  отырды  /22,369;23,70;24,266;3,260;25,209;26,11,63- 

69,71-74,82,138,146,247,699-701,714;8,368;20;21;/.

Соңғы жылдары  Мөшһүртану бағытында тарих ғылымы  саласы 

бойынша  Алпысбесүлы  М.  (1999  ж.  Қарағанды)  мен  Жүсіпов  Е.Қ. 

(2000ж. 

Астана) 

кандидаттық 

диссертадияларын 

қорғады. 

М.Алпысбесүлы  қазақ  шежіресіне  арналған  еңбегінің  бір  тарауын 

тікелей  Мәшһүр-Жүсіптің  “Қазақ  шежіресі”  туындысын  зерттеуге 

арнайды.  Жүсіпов  Е.  ғалым  жазбаларындағы 

тарихи  түлғалар

7

туралы  мәліметтерге  сүйеніп,  сол  тұрғыдап  оның  тарихтану, 

түлғатану  көзқарасын  қарастырған.  Алайда  бүл  екі  іргелі  зерттеу 

иелері  де  Мөшһүр-Жүсіптің 

қолжазба  мэтін-дерін  жеке  тарихи 

зертгеу  нысаны ретінде  зерделей  алмаған.  Бүд жүмыста да  Мәшһүр 

маглүматтары  толық  қамтылмай  тек  жинақталып,  шолу  түрінде 

ғана  берілген.  Сол  себепті  Мәшһүр  мәтіндеріне  арналган  арнайы 

ғылыми  еңбектің  жоқтығы  біздің  зерттеуіміздің 

тақырыбының 

өзектілігін  күшейте  түседі.  Қорыта  айтқанда,  Мәшһүрдің  “Қазақ 

түбі”  тақырыбында  жинақталған  мәтіндердің  кімнен,  қашан 

алынғаны 

т.с.с. 

мәселелері 

Отандық 

тарих 

ғьілымында 

қарастырылатын  болса,  Мәшһүр-Жүсіптің  деректану, 

тарихнама 

салаларына  қосқан  үлесін,  үлттық  тарих-намадағы  “Қазақ  түбі” 

үлгілерінің  алар  орнын межелей аламыз деген  ой түйіндейміз.

Зерттеудің  мақсаты  мен  міндеттері.  Еңбектің  басты  мақсаты 

“Қазақ  түбі”  үлгілерін  деректану  түрғысынан  зерделей  отырып, 

қолжазба  мәтіндердегі  тарихи  мағлүматтарды  ғылыми  таным 

арнасына  тарту  болып  табылады.  Осы  мақсатты  жүзеге  асыру  үшін 

зерттеу жүмысы темендегідей  міндеттерді шешуді кездеді:

-  Мәшһүр  мәліметтерін  жинастыру  барысында  қолжазбалар 

мен  көшірмелерді  іздеп  табу,  жинақтау,  реттеу,  әулеттік  архив 

тізіміне  (каталогына)  енгізу,  арнайы  жондеуден  (реставрация- 

лаудан өткізу);

-  М.Ж.  Көпейүлы  шығармаларын  баспа  бетінде  бастыру  үшін 

ғалымның  еңбектерін  хадим  жазуынан  кириллицаға  көшіру,  ХІХ  ғ. 

аяғы  — XX  г.  басы  аралыгындағы қазақ  әдеби  тілінің  орфоэпиялық 

ерекшеліктері  мен  орфографиялық  зандылық-тарына  сай  мәтінді 

редакциялау, 

жиналған 

материалды 

езара 

текстологиялық 

сараптаудан  откізу  арқьшы  түпнүсқалы  мәтінді,  немесе  неғүрлым 

түпнүсқаға жақьш көшірмені баспасоз  беттерінде  жариялау;

-  М.Ж.Көпеев  жазбаларын  зерттеу  барысында  салыстармалы 

анализ,  тарихи  объективтік  түрғысынан  “Қазақ  түбі”  деректерінің 

тарихи мөнін ашу, тарихилығы мен шынайылығын  анықтау;

-  Мәшһүр-Жүсіп  омір  сүрген  заманын  таныту,  тарихшылық 

кезқарасы  қалыптасуына  эсер  еткен  жазбаша  шығыс  тарихнама 

(шежіре),  далалық  ауызша  тарихнама  (тарихи  фольклор),  батыстық 

тарихнама дәстүрлері ықпалын  корсету;

-  Ғалымның  қолжазба  кітаптарының  жазылу  тарихына  назар 

аударып,  1907  ж.  Қазанда  басылған  және  т.б.  кітаптарында  берілген 

мөтіндердің 

алғашқы 

түпнұсқасын 

табу, 

Мөшһүрдің 

кітап 

жазудагы өз  ерекшелікгерін  айғақтау;

-  Қолжазба  материалынын  деректемелік  қүндьшығына  назар 

аудара отырып,  үлттық тарихнамада алар  орнын  айқындау.

8

Зерттеудің  мерзімдік  шегі 

Мәшһур  Жүсіп  жазбаларындағы 

түркілік  кезеңнен  (ҮІІІ  г.)  бастап,  Қазанда  түңгыш  рет  кітабы 

жарияланған мерзімге  (1907 ж.)  дейінгі кезенді қамтиды.

Диссертацияның  деректік  негізін  М.Ж.  Көпеев  қолжазбалары 

мен  кешірмелері  қүрайды.  Ғылым  Академиясының  Орталық 

Ғылыми 

Кітапханасындағы 

сирек 

кездесетін 

кітаптар 

мен 

қолжазбалар  қорындағы тізімі:  №  1170  (а),  №  1170  (б),  №  1171,  № 

1176,  №  1177,  №  1178,  №1645.  Сол  қордағы  кэшірмелері:  №228, 

№334,  №  378,  №  664,  №  829,  №1173,  №  1174,  №1327,  №  1623,  № 

1661. 

Сондай-ақ  М.О.  Әуезов  атындағы  Әдебиет  және  Өнер 

институты  қолжазба қорындағы  №65,  380,  950  ...лапкалар  ғылыми 

таным  арнасына  тартылды.  Бүған  қоса  Павлодар  қаласындағы 

ғалымның  немересі  Қ.Ф.  Жүсіповтар  жанүясының  еулеттік 

қолжазба  архиві:  Мөшһүрдің  №  1,9  томдары,  Мәшһүр  Жүсіптің 

үлы  Мүхаммед  Фазылдың 

№  3,5,7,8 

томдары, 

Жүсіпүлы 

Жолмүратгың  №  1-4,6,9  топтама  бумалары  сарқа  пайдаланылды. 

Мөшһүр-Жүсіп  мағлүматтары  қосымша  дерек  көзі  ретінде  эл- 

Фараби  атындағы  Орталық  Республикалык,  кітапхана  сирек 

кездесетін  кітаптар  қорындағы  Шербина  А.,  Кононов  Н.,  Гуляев 

еңбектеріндегі деректерімен салыстырылып қарастырылды.

Диссертация 

нәтижелерінің 

басым 

көпшілігі 

қүжат 

мөліме'гтерімен,  ғылыми  зерттеулер  тұжырымдарымен  салыстыру 

жүмысьшың жемісі болып табылады.

Дисеертацияның  методологиялық  негізівде  ғылымдағы  деректану 

саласындағы 

дәстүрлі  әдіс-тәсілдер,  гарихи  түжырымдар  мен 

жаңашыл  концепхщялар  басшылыққа  алывды.  Зерттеу  барысында 

автор 

деректанушы 

ретінде 

қолжазбаларды 

өндеу, 

түптеу, 

реставрациялау  (өулеттік  архивке  түскен  жазбаларды  овдеу,  түптеу, 

желімдеу,  беттерін  номірлеу,  папкаларға  салу  т.т);  бүрынғы 

орфоэпия  мен  қазіргі  орфография  ерекшеліктерін  сақтай  отырып, 

мәтінді  редакциялау;  бірнеше  кэшірмені  жэне  түпнүсқаны  өзара 

салыстыру  арқылы  мәтінді  қайта 

қалыптастыру,  мэліметтерді 

жүйелеу  жэне  сүрыптау  эдістерін  пайдаланды.  Сонымен  қатар 

М.Ж.  Көпеев  үлгілерінен  осы  ретпен  алынған  мағлүматтарды 

зерделеу  ісінде  салыстырмалы  анализ,  тарихи  хронологиялық  әдіс, 

объективті-аналитикалық талдау тәсілдері қолданылды.

Зертеу  нысанасына  белгілі  ғалымдар: 

Ә.Х.  Марғүлан, 

Е.Бекмаханов,  В.П.  Юдин,  С.Г.  Кляшторный,  Т.К.  Бейсембиев, 

М.Қ.  Әбусейітова  ,  М.Қ.  Қойгелдиев,  Б.  Көмеков,  Қ.М.  Атабаев 

т.б.  еңбектері негіз  болды.

Диссертацияның ғылыми  жаңалығы.  Мәшһүр-Жүсіп  еңбектерін 

Отандық  тарих  ғылымының  деректану  саласынан  зерттелуінің  өзі

9

бірегей  ғылыми  жаңалық  болып  табылады.  Нәтижесінде  тұңғыш 

рет  М.Ж.  Көпеев  қолжазбаларының  көпшілігі  түтас  қамтылып, 

ғалым  жинақтаған  мол  мүра  біргүтас  тарихи  білім  шоғыры  ретінде 

қарастыруға  мүмкіндік  туды.  Бүған дейін  ғалым  нүсқаларының  тек 

5-8%-ті  ғана  жарияланып,  транслитерациялық  кемшіліктері  бар 

мәтіндер  ғана  тарихшылар  зерделеуіне  берілген  болатын.  Кейінгі 

тарихи  ғьшыми  зерттеулерде  де  (Жүсіпов  Е.Қ.,  Алпысбесүлы  М.,) 

Мәшһүр  мағлүматтарын  игеру  барысында  тек  белгілі  бір  шағын 

мақсат  козделді.  Ал  бүл  мәтіндер  қашан,  қай  жерде,  қалай 

жазылды, 

ғылыми  сипаттамасы, 

Мөшһүрдің  бүл  дерекгерді 

жазудағы  өз  ерекшеліктері  т.т  мэселелері  ешбір  зерттеулерде 

қарастырылмады.  Сол  себепті  Мөшһүр-Жүсіптің  тарихшылық 

көзқарасы да шашыраңқы сипатта баяндалды.

Диссертация  жүмысының  тағы  бір  қүндылығы,  Мошһүр 

жазбаларын  тарихи  дерек  көзі  ретінде  жан-жақты  қарастыру 

мақсатында  ғылыми  ортаға  беймөлім  қолжазба  мәтіндері  тікелей 

түпнүсқада  лайдаланылды.  Көшірмелерімен  қоса  есепке  алғанда 

бүл  дерек  база  3500  бетті  (шамамен  175  б.т.)  қүрайды.  Мәшһүр- 

Жүсіп  жазбаларын  зерттеу  барысында  мынадай  тың  түжырымдар 

мен  қортындылар жасалынды:

-Мөшһүр-Жүсіл  Көпейүлының  дерек  жинастыру  бағытында 

жүргізген  жүмыстарына  шығыстық  жазбаша  тарихнама-шежіре 

жазу дөстүрі негіз болғаны ескеріледі;

-Ғалымның  деректанушы 

ретінде 

қолжазба 

материалын 

жүйелеуі,  сүрыптауы;  тақырыптарын  белгілеуі;  кезендерге  жіктелуі; 

беттерін  нөмірлеуі;  кітал  түрінде  жинақтап,  қүрастырылуы; 

кітаптың 

мазмүны  берілген  соңғы  парағында  пайдаланылған 

мәтіндердің  тізімін  беруі  т.т.,  оның 

шығыстық  шежіре  мен 

батыстық тарихнама дэстүрлерін қатар  игергенін таныта түседі.

-Ел  тарихын  көбінесе  (80-85  %  материал)  халықтық  фольклор 

үлгілері негізінде баяндауға үмтылуы  М.Ж.  Копеевтің тарихтану коз 

қарасында  далалық  ауызша  тарихнама  мағлүматтарын  негізгі  дерек 

көзі ретінде қарастырғанын көрсетеді.

-Қазақ  тарихына  арңалған  мөтіндердің  қолжазба  кітабыңда  бір 

хронологиялық  жүйе  ретімен  орналасуы  жөне  әр  қолжазбадағы 

материал  мазмүнының  ел  тарихын  өртүрлі  вариантта  баяндауына 

назар  аударылып,  шежірешініц  тарихи  оқиға  туралы  айтылған 

өртүрлі 

көзқарас-пікірлерді 

қамтуға 

тырысқаны 

ескеріліп, 

ғалымның ғылымда шпоралистік,  позитивистік батыс тарихнамасын 

жақтағаны  айғақталды.

10

*

1

-Қорытылган  қыруар  материалды  сараптау  нәтижесінде  “Қазақ 

түбі”  нүсқаларының  үлт  тарихнамасында  өзіндік  орны  бар  тарихи 

дерек козі  екендігі айқындаіщы.