S Қолжазба қүқығында Жүсіпова jiaypa Қуандыққызы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының“Қазақ түбі” үлгілері

11

кездегі  саяси  оқиғалар  барысымен  салыстырылған  кезде  ғана 

ашыла  тұседі.  Ақынның дүниеге  келіп,  білім  алып,  есейген  уақыты 

(1858-1874ж.) 

қазақ  даласында  жүргізіліп  жатқан  түбегейлі 

өзгерістерге  сай  кедді:  Қоқан  хандығы  ықпалы  жойылып,  60-80

ж.  Бүхар  қаласы  Орта Азиядагы  мәдениеттің,  ғылымның  ошағына 

айналып,  Ресей  отарлау саясатын  түпкілікті  баянды  етуге  үмтылды. 

Сол  себепті  Бүхардағы  “Көкілташ”  медресесін  бітірген  Мәшһүр 

Жүсіп  көзқарасыдда,  дүниетанымында  шығыстық  тарихнама 

дестүрі  -  шежіре  ықпалы  зор  болды.  Кейінгі  емір  сүрген 

жылдарында  М.Ж.  Көпейүлы  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинап, 

Қазақстан  территориясының  басым  бөлігін  салт  атпен  аралап  өтіп, 

Ресей  мен  Еуропа  мәдениетін  жетік  білген  зиялылармен  араласып, 

орыс  тілін  үйрену  арқылы  Батыс  өркениетімен  танысады.  Осы 

арқылы 

Мәшһүрдің 

тарихшылық 

көзқарасында 

шығыстық 

(шежіре),  батыстық  (хронология)  дәстүрлер  орын  алғанын,  алайда 

автордың  көбінесе  халықтық  төл  мәліметтерге  (далалық  ауызша 

тарихнама деректеріне) ден қойғанын зерделей түсеміз.

“1.2  Дерек  көздері” 

тараушасында  Мөшһүрдің  ҚТ  жазуда  М.М. 

Хайдар  Дулати  еңбегін  (парсы  тілінде  Бүхар  кітапханасында 

/27,96;/. 

Әбілғазының 

“Түрік 

шежіресін” 

(түпнүсқалық 

шағатайлық 

көшірмесін, 

Қазан 

басылымын, 

Қазимбек 

аудармасын),  Ш.Ш.  Уәлихановтың  1904  ж.  басьшған  еңбегін  (1881

ж.  Мейрам  Жанайдаровтан  алған),  1910  ж.  шыққан  Қ.  Халкдтың 

“Тауарих  Хамсасын”,  1911  ж.  Ш.  Қүдайбердіүлының  “Түрік, 

қырғыз,  қазақ  һәм  ханлар  шежіресін”,  В.Е.  Недзвезкийдің  1905  ж. 

Верныйде  басылған  естелік  кітапшасын, 

А.Кенесариннің  1889ж. 

кітабын,  В.В.  Вельяминов-Зернов  зерттеуін,  1870ж.  Петербургте 

жарияланған  В.В.  Радлов  кітабыи,  “Айқап”  журлы  мен  “Дала 

уалаяты”  газетінде шыққан мақалаларды пайдаланғаны  корсетіледі.

Кейінгі  ХҮІІІ-ХІХ  ғғ.  Оқиғалар  туралы  ауызша  естуімен 

жазып  алынған  Қанжығалы  Саққүлақ шешен  (Сәбелең),  Қаракесек 

Бердалы 

қожа, 

СүйІндік 

Мейрам 

Жанайдарүды, 

Сыздық 

Кенесарыүлы, 

Көшекеүлы  Күдері  қожа,  Уақ  Есмағамбет 

(Кенесары,  Сыздық  төлеңгіті),  Майлы  Жәдігер  Сымайыл  (1837- 

1847  ж.  котерілістің  куәгері),  Науша  батырдың  шөбересі  Қадыр, 

Нүрсиет Байғозыүлы т.б.  өңгімелері ҚТ  үлгілерінде  қолданылған.

“1.3  Қолжазбалар 

тізімі”  тараушасында  ҚТ  еңбегін  қүраған 

мәтіндердің  қолжазбалары  ғылымда  түңғыш  рет  жинақталып, 

түпнүсқа  мен  көшірмеге  жіктеліп,  ғылыми  сипаттамасы  беріледі. 

Түпнүсқалар  қатарына  Алматыдағы  Орталық  Ғылыми  кітапхана 

қолжазба  қорындағы  (одан  әрі  қарай  -  ОҒКҚҚ),  Павлодардағы 

Қ.П.  Жүсіповтар  жанүясының  әулеттік  мүрағатыңдағы  (одан  әрі

қарай  КПЖӘМ)  Мәшһүрдің  өз  қолымен  жазылған  барлығы  17 

қолжазбалары  алынған.  Ал  ОҒКҚҚ  мен  ҚПЖӘМ  Ә.  Диваевтың, 

Ә.Х.  Марғұланның  (ҚТ  №  829  папка),  Е.  Бекмахановтың  (№  1330 

папка),  Т.  Тогаевтың,  Жолмүраттың,  Фазылдың  т.б.  кошірм- 

ешілердің  жазбалары  барлығы  21  папка  материалын  қүрайды. 

Ғылыми  сипаттама  беру  барысында  түпнүсқаның  инвентарлық 

нөмері,  мөр жазуы,  бет  саны,  парақ  кәлемі,  жазу сиясы,  қолжазба 

ақауы  т.с.т.  жақтары  көрсетілсе,  кошірменің  ОҒКҚҚ  қалай,  қашан 

түскені,  кім  таисырғаны,  жазу түрі,  көшіруші  мен  жинаушы  есімі, 

сақталу сипаты т.т айқындалды.

“1.4  Зертгелу  тарихы” 

тараушасында  ҚТ  еңбегінің  зерттелу 

тарихы  сөз  болып,  Мәшһүр  мүрасын  зерттеген тарихшы  ғалымдар: 

Ә.Х. 

Марғүлан, 

Е.Б. 

Бекмаханов, 

Н. 

Мыңжанүлы, 

М.Қ. 

Әбусейітова,  Ж.О.  Артықбаев,  М.  Алпысбесүлы,  Е.  Жүсіпов 

еңбектері  қарастырылды.  “1.5  Жалпы  мазмүны”  тараушасында  ҚТ 

жазбаларындағы  1907  ж.  дейінгі  оқиғалардың  жалпы 

мазмүны 

беріліп,  ер  кезең  бойынша  қолжазбалар  материалына  шолу 

жасалынған.  “1.6  “Қазақ  түбі”  еңбегінің  Отавдық  тарихнамада 

алатын 

орны” 

тараушада  бірінші  тарау  бойынша  айтылған 

пікірлерді  жинақтай  отырып,  XIX  ғасыр  аяғы  мен  XX  ғасырдың 

басы  аралығында  жазылған  ҚТ  үлгілері  Отандық  тарих  ғылымы 

дамуына  өз  үлесін қосады деген түжырым жасалынды.  Оның үстіне 

Мешһүр  Жүсіп  Көпейүлының  шежіре  жазу  дәстүрі  (“Қазақ 

шежіресі”,  Алматы, 

1993)  кейінгі  шежіре  авторларына: 

X. 

Мадановқа,  Қ.  Салғараүлына,  Ж.  Тілекеге,  М.  Сөрсекеге,  Өкпеүлы 

Көрімтайға үлгі-өнеге  болғаны көрсетіледі /28;29;30;8;31;/.

“Мәшһүр  жазбаларындағы  Отан  тарихы  туралы  деректер” 

атты 

екінші  тарауда  ҚТ  жазбаларындағы  тарихи  материал  кезендерге 

жіктеліп  баяңдалынды.  Адамзат  жаратылысынан  1907  ж.  дейінгі 

оқиғаларды  әңгімелеген  ҚТ  үлгілері  өр  қолжазбадағы  мөтіндердін 

жазылу  ретіне, 

көлеміне,  мазмүныиа,  топтастырылуына  сай  11 

кезеңге жіктеліп қарастырьшады: Адам Ата  — Ел хан  (ҮІІІ  ғ.  дейін);

2)Ел хан  -  Қондыкер  (ҮІІІ-ХІғ.)  ;  3)  92  баулы  Қыпшақ  (ХІ-ХІІ  г.);

4)  Шыңғыс хан  -   Жәнібек Барақүлы  (ХІІІғ.-ХҮ  ғ.);  5)  Жәнібек хан

—  Салқам  Жөңгір  (ХҮ  ғ.о.-ХҮІІ  ғ.а.);  6)  Әз  Төуке-Абылай  сүлтан 

(1680-1734ж.);  7)  Абылай  хан  (1734-1781);  8)  Уәли-Саржан  (1781- 

1836);  9)Кенесары  (1837-1847 ж.);  10)  Қоқан  (ХҮІІІғ.а.-1864 ж.);  11) 

Патшалы  Ресейдің отарлау саясаты (1864-1907);

Қарап  отырсақ,  бірінші  кезең  бойынша  жазылған  деректің  көбі 

Әбілғазының  “Түрік  шежіресінен”  алынғаны  ашылады.  Әбілғазы 

шежіресінің  бірнеше  үлгілерін,  оның ішінде  шағатайлық  нүсқасын 

қолданған  Мөшһүрдің  “Түрік  шежіресі”  мөтіндері  1871  ж.  Демезон

12

нүсқасын  негізге  алған  Б.  Әбілқасымов  аудармасымен  (Алматы,

1992,  Ана  тілі  баспасы)  салыстырғанда  толығырақ  әңгімелеп, 

мазмүнының  кейбір  түстары  ғана  қысқартылып  беріледі.  Мәселен, 

екеуінде  де  Адам  Атадан  Яфеске  (Жаббасқа)  дейінгі  кісі  аттары 

пайғамбар  деп  аталынады.  Алайда  Б.  Әбілқасымов  аудармасында 

Түрікті патша болды деп  көрсетсе,  ҚТ:  “Жаббастың  ең жасы  үлкені 

Түрікті  хан  көтеріп,  соның  аузыиа  қараған.  Мүның  нөсілінен 

болған  ханларға  хақан  атадды.  Туріктер  заманында,  көшіп-қонып 

жүретүғын  жүрт  болды”,  -  делінеді  /32,223(262; 135);33,12;/.  Б. 

Әбілқасымов  шығаргаи  “Түрік  шежіресінде  Оғыз  ханның  алтын  үй 

жасатқаны  ғана  мәлімделсеДТ  жазбаларында  Уыз  ханның  (Қазан 

көшірмесінде  Оғыз  хан деп те  жазылады  -   Л.Ж.)  жасатқан  үйі  киіз 

үй деп көрсетіледі /32,235(278,141);33,24;/.

ҚТ  екінші  кезең  бойынша  араб  шапқыншылығы  (ҮІІІғ.),  оғыз 

мемлекеті  (ІХ-ХІ  ғ.)  тарихын  шежіре  сөзі  арқылы  баяндап, 

сахабалар  мен  Қондыкер  жүрты  туралы  аңыз-әңгімелер  беріледі. 

ҚТ 

№ 

1176  (110  бет),  ҚТ  №  1177 

(III  бет)  нүсқаларында 

Мәшһүр  Жүсіп  Аныс  (Әнес,  Ан  хазірет),  Ақкөсе,  Мөлік, 

Имамбайыр  т.б.  сахабалардың түркі жүртынан  (арабтардан  емес,  92 

баулы  Қыпшақтан  шыққан  адамдар  екенін,  Мүхамбет  (Мухаммед) 

пайғамбар  заманында 

кәиірлерм ен 

соғы с

  жүргізгенін  айтады 

/34,108(152;55)-111(155);32,256(299)-261 (304; 154);35,250-256;36,1 ;37/. 

Шежірелердегі  Қондыкер  заманы 

тарихын  танытатын  пүсханы 

зерделеген 

Мәшһур 

Жүсіп 

оларды 

Осман 

түріктерімен 

байланыстырады:  “Ел  ханның  балалары  -  Қондыкер  жұрты.  Ол 

қайда  десеңіз,  Асламбол  (Стамбул-Л.Ж.)  халифаты  қол  астында” 

/38,79-80;  39,10-21,25;/.  М.Ж.  Көпейүлының 

“Атасының  аты 

білінбей  өз  аты  шыққан  ерлер”  атты  ҚТ  мөтініне  назар  аударған 

Ә.Х.  Марғүлан  Қондыкер  шежіресінің  шығуына  негіз  болған 

оғыз  тайпаларының  (ІХ-ХІғ.)  Түркия  жерінде  (ХҮ  ғ.а.)  орнығып, 

Осман түріктері атанғанын айғақтайды /11,352-354/.

ХІ-ХІІ  ғғ.  Қыпшақ  хандығының  тарихы  ҚТ  92  баулы  Қыпшақ 

заманы  ретінде  айтылады:  “Әркім  білімі  жеткен  жерден  сөйлеу 

керек.  Күнбатысы-Сырдария,  күншығысы-үзын  аққан  Ертіс, 

оңтүстігі  —Жетісу,  Семиреченский  өзені,  солтүстігі  -  Еділ,  Жайық. 

Сол торт  судың  арасы  заман  қадимда Дөшті  Қыпшақ  жүртының 

қонысы  еді.  Сол  Қыпшақтан  92  ру  ел  тарайды.  “Қьггай  көп  пе, 

Қыпшак  көп  пе?”-деп  мақал  болған  себебі  сол  ...  Сарыарқадағы 

оба дейтүғын  үйілген  көп  тас,  қалмақтың  өлгеніне  арнап  шығарған 

жаназасы  екен...  Абад  бір  қадірлісіне  адам  сорты  (суреті) 

сықылдырып  сын тас қояды екен”/39,112-113;32,13(25)-15(29)/.

14

Бұл  жерде  назар  аударарлық  бір  мәселе,  М.Ж.  Көпеевтің  1907

ж.  кітабында  сез  болған  бүл  “қалмақтың  тастарын”  Ә.Х.  Марғүлан 

түркі 

қағанаты,  кышиақ  хандығы  тарихымен  байланыстырады 

/40,20-24,28-32/.  Иакинф  зерттеуі  (Бичурин  Н.Я.)  мен  Қытайдың 

“Тан-жу”  шежіресі  бойынша,  түркілер  өлген  адамының  тасқа 

қашалған 

түлғасын  қойып, 

марқүмның  өлтірген  адам  санына 

байланысты  ескерткіш  алдына  сонша  тас  үйеді  /40,31/.  Уақыты 

жағынан  бүл  тас  мүсіндерді  түркі  қағанатына  да  (ҮІ-ҮІІ  ғ.), 

Қыпшақ  хандығына да  (XI-XII  ғ.)  жатқызуға  болады /40,20/.

Сонымен  қатар  Ә.  X.  Марғұлан  осы  зерттеуінде  Көпеев  М.Ж. 

т.б.  шежірешілердің  осындай  жаңсақ  пікір  (түркілік  сын  тасты 

қалмақтікі  деп  корсету)  білдіруіне  ХҮІ  ғ.б.  Сырдария  қалалары 

үшін  Шайбанилар  мен  қазақ  хандарының  тартысы  себеп  болғанын 

ашып  керсетеді:  “ХҮІ  ғ.  басы  Бүхара ишандары:  “Қазақтар  тастан, 

киізден кісінің түлғасын  жасайды,  соған табынады.  Олар  мүсылман 

емес”,-деп  фөтуа  шығарды.  Оған  қарсы  қазақ  білгіштері  (Қасым 

хан,  Ақ  -Назар):  “Ол  тасты  жасайтын  біз  емес,  қалмақ  деп 

айтыңдар”,-деген  соң,  барлық  обалар,  мүсін  тастар  “қалмақтікі” 

аталып кетті”  /40,50/.

ХІІІ-ХҮ ғ.  аралығын қамтыған моңғол  билеушілері тарихын  ҚТ 

төртінші  кезең  ретінде  жеке  қарастыруымызға  тура  келеді.  Өйткені 

ҚТ  №  1176,  ҚТ  №  1645  нұсқаларында  ХІН-ХҮ  ғғ.  Шынғыс 

үрпағы  тарихы  мүлде 

айтылмастан, 

бірден 

Қазақ  хандығы 

билеушілері  (ХҮ-ХҮІІ  ғ.)  сез  болады.  Сондай-ақ  ҚТ  Әмір  Темір 

Көреген,  Едіге  мен  Тоқтамыс  заманын  әңгімелеген  аңыз,  дастан 

мағлүматгары  да  бүл  кезең  тарихын  толықтыра  түседі  /41,187- 

188;38,79;42,3;32,1-2;43,716(113)-720(117)/.

ҚТ  № 

1173  нүсқасында  (406-408  б.)  Әбілғазы  “Түрік 

шежіресінен”  /33,51-52,118-119;/ делме-дәл  кешірме  мәтіні  беріліп, 

Шыңғыс  ханның  Жүлдыз  ханға  дейінгі  арғы  ата-тегі,  Шыңғыстан 

Жәнібек  Барақүлына  дейінгі  Жошы  әулетінің  тарихы  жалаң 

генеалогиялық  тізбек  түрінде  таратылған.  Енді  бір  ҚТ  №1170  “а”, 

ҚТ  №  1177  нүсқаларында  қосымша  дерек  түрі  ретінде  мазмүны 

жағынан  “Моңғолдың  қүпия  шежіресімен”  үндесіп  жаткан  В.В. 

Радловтың  “Қазақ түбі”  атты аңызы /44,275-279/ пайдаланьшған.

Ал  ҚТ  №  1178  үлгісінде  Мәшһүр  Жүсіп  жазба  дерек  орнына 

ауызша 

естуі 

бойынша 

жазып 

алған 

мәліметті 

үсынады: 

“Шыңғысханүлы-Жошы  хан.  Бүл  Жошы  ханның  балалары:  Бату 

хан,  лақабы  “Сайын  хан”;  бір  баласы  Шайбани  хан;  бір  баласы 

Тоқай  Темір;  бір  баласы  Бөрке  (Бүрік)  хан.  Бүлардың заманында 

Мауралінхәрдегі,  Дәшті  Қыпшақ  үшке  бөлініп:  Ақ Орда,  Көк  Орда, 

Алтын  Орда  атанды”  /35,49(80);45/.  Сонымен  қатар  ҚТ  шежірелік

15

кестелерінде  тарихи  бұрмалаулар,  қателіктер  де  қатар  кездеседі. 

Мәселен,  Орыс  ханды  (Үрыс)  Бату  ханның  (Сайын)  үрпағы  дегі 

көрсетіп  /35,244(287)/  Алтын 

Орда  билеушісі 

әз 

Жәнібек 

Өзбекұлын  (1342-1357)  9  баласы  бар 

қазак  ханы  Жәнібек 

Барақүлымен  қатар  қояды  /46,83;47,344(430);48,649,79-80;25,56- 

59;/.

Бесінші  кезеаді  қамтитын  ҚТ  үлгілері  Қазақ  хандығы  тарихын 

көбінесе  ноғай-қазақ  қарым-қатынасы  тарихынан  бастайды:  “Әз 

Женібек  -  Жиренше  шешен  заманындағы  хан,  жаны  биік 

ноғайлының ханы  болған. Жайық  бойында  ордасы  болған.  “Мұның 

хан  күнінде  казақ  та  бүған  қараған”,-  деседі”/35,176(313)/.  Он  сан 

Ормамбет  би  халқы  Сарыарқаларына  отан  түтқан  заманларда 

Түркістан  атырафында  32  баулы  Озбектің  үруына  бірар  жымғытлар 

көшіп-қонып  отан  түтқан  екен.  “Қазақ  зиянды”  атанған...  Сол 

ноғайлы  елінің  қыздарын  ықтиярсыз  тартып  алып,  қатынқылған 

екен.  Батырлары  ноғайға  кеп  қиянат,  жапа  қылған  екен.  Ногайлар 

үй  қылып,  енші  берін,  қайтадан  ноғайлының  ханы 

Тоқтамыс 

ханды  Едіге  батыр  елтіріп,  елін  шапқан  екен  /27,98,100;/”.  Бүл 

шежіре  мөліметтеріне  қарағанда,  казақ  шежірешілерінің 

Алтын 

Орда  (Бату  үлысы)  мен  Ноғай  Ордасы  халықтары  тарихын  бөліл 

жармай  қарастырғаны байқалады.

Хандар  шежіресі  ҚТ жылнамалық тізбек  бойынша  баяндалады. 

Мүнда  Жәнібек  (Керей  хан  есімі  кездестірілмейді  -  Л.Ж.), 

Мурындык,  Қасым  Ақназар,  Шығай,  Тәуекел,  Есім  мен  Түрсын, 

Салқам  Жөңгір  тарихы  бір -біріне  жалғастырыла  әңгімеленеді.  Ара- 

арасында  қысқаша  шежірелік  мәліметтер  келтірілген  Жәдік 

Жәнібекүлы,  Таһир,  Тоғым,  Бойдас,  Ондан  Бойдасүлы,  Ораз 

Онданүлы  т.т.  казақ  хандары  ретінде  айтылады.  Қазақ  хандары 

туралы  жазылған  Мәшһүр  шежірелері  /50,69-71;51,22-23;52Д46- 

148;53,20-21;/  Ш.Ш.  Уәлиханов,  В.В.  Вельяминов-Зернов,  Қ. 

Халид,  Ш.  Қүдайбердіүлы,  Әбілғазы,  М.М.  Хайдар Дулати  (Қасым 

хан  туралы  пікірлсрі)  еңбектеріне  сүйеніп жазылғандықтан  тарихи 

шынайылығы көбірек сақталынған.

1680-1734 ж.  аралығында  болған  тарихи оқиғалар шоғыры жеке 

алтыншы  кезең  тарихы  ретінде  әңгімеленеді. 

ҚТ  нүсқаларында 

Тәуке ханның  ата-тегі;  қазақтың үш жүзінің кошіл-қонған жерлері; 

қанішер  Абьшайдың  (Абылай  хан  ата-  сы)  әз  Тәукемен  билікке 

таласып,  Үргенішке  кетуі;  1120  ж.  (1708  ж.)  Тәуке  ханның  офат 

тауып,  моласы  Шідерті  озені  бойына  қойылғаны;  1723  ж.  Ақтабан 

шүбырынды  оқиғалары;  Тәуке  ханнан  соң  Үлы  жүзді  Теле  би, 

Орта  жүзді  Сөмеке, 

Әбілмәмбет  билеп,  “Эбілкайыр  заманында 

Кіші  жүз  елі  орысқа  бүрынырақ”  бағынғаны  (1731  ж.)  туралы

16

шежіре, 

тарихи 

әңгімелер 

мол 

мағлүмат 

ұсынады 

/47,93(87;346);52,85-87;32,247(290)-248(291);35,1-3,92-93,148,;54,6/.

Жетінші  кезеңді  қамтитьш  деректердің  бір  бөлігі  С.Дәуітулы, 

С.Ақтаев  қүрастыруымен  “Абылай  хан”  жинақтарында  /18;55,70;/ 

басылды.  ҚПЖӘМ дерегі бойынша,  Абылай  Әбілмөмбет заманында 

1734-1740ж.  “көзге  түсіп,  ауызға ілінді”  /56,2;/.  Абылай  хан  заманы 

деп  топтастырылған  қолжазба  мөтіндерінде  Абылайдың  арғы  ата- 

тегі  мен  өулеті  (9  ханымынан  тараған  үрпағы),  далалық  тарихи 

сананың  ауызша  сипатта  сақталуына  байланысты  “жасанды 

оқиғалары”  (Теле  би  түйесі  мен Дәулеткелді бай жылқысын  бағып 

есеюі)  аралас  берілген өмірбаяны,  48 жыл  ел билеуі,  шығарған заң- 

жоралғылары,  1750  ж.  ор  Жөнібекпен  бірге  Троискіде  базар 

аштырганы,  Абылай  хан  заманындагы  атақты  билер,  батырлар, 

сүлтандар  тарихы  хақында  мол  материал  шоғырланған  /19,63- 

67;20,62-65;57,125,251-252;58,79-246/.

Мәшһүр  Жүсіп  ханның  сыртқы  саясатта  Ресей  мен  Қыгайға 

алма-кезек 

бағынып, 

екі 

мемлекетке 

қатар 

бейтараптық, 

мәлімгерлік  саясат  үстану  арқылы  Абылайдың  ел  төуелсіздігін  іс 

жүзінде 

қалпына 

келтіргенін 

ашып 

көрсетеді: 

“Орыспен 

жауласлады,  ел  болды.  Шүршітпен жауласпады,  ел  болды.  Екеуіне 

де  тіл  болды  /18,324/.  Қалмақты  Сарыарқадан  аударған,  басына 

қара  қан  жаудырған  Абылай  болатын.  Қалмақты  су  сепкендей 

қылды.  Шүршітпен жауласпады.  Ақ  үйліге  (аманатқа-Л.Ж.)  Әділді 

беріп,  елдесіп,  шүршіт  ханы  Абылайға  “Ежен”  атын  байлады. 

Орыспен  жауласпады,  елдесіпті 

/59,14(8)/.  Керей  төресіне 

“күңлік” ,  найман  торесіне  “уаңлық”  арғын  тересіне  “ханлық” 

атағы  берілген  шүршіт  ханы  Еженнің  екі  жорасы.  Сонда  Арғында 

ханлық  алған  екі  төре:  бірі  -   Абылай,  бірі  —  Бокей.  Абылай  көп 

дөурен сүрген.  Бөкей дәурені аз  болған,  хан  сайланысымен  бір  жьш 

жарымнан  үзамай  орысқа  бағынған.  1750  жылдары  Бөкей  ханның 

келгені Арқаға /35,42(71;89/”.

1781-1847  ж.  аралығың  қамтыған  сегізінші  кезең  мағлүматтары 

көбінесе  Орта  жүз  тарихын  ғана  танытып,  Кіпгі  жүз  тарихындағы, 

кейбір  көтерілістерге,  (1827-1829  ж.  Науша  Қаржауүлы  мен 

Қайыпқали  Есімовтың  Ішкі  Ордадағы, 

1836-1838

  ж.  Қ.Есімов  пен 

И.  Таймановтың  Кіші жүздегі  қозғалыстары)  шағын дерек берумен 

шектеледі.  ҚТ  үлгілерінің 

бәрінде  Үлы  жүз  тарихы  (1781-1864) 

кейінгі 

оныншы  кезеңге  енгізілген.  ҚТ  Уәлі  хан  билігі,  Ресейге 

бағынуға  қарсы  болған  кейбір  рулардың  (керей)  Қытайға  (1810  ж.) 

қоныс  аударды,  Баянауылға  10  шенеунігі  бар  қытай  елшілігі 

сапары,  Ғүбайдолла  мен  Торайғыр  бидің  түтқындалып,  Омбыға 

жөнелтілуі,  Саржанның  көтеріліс  үйымдастырьш,  орыс  өскерімен

17

теке-тірес  үрыс  жүргізуі,  Ташкент  бегінің  қастандығынан  қаза 

табуы  т.т.  оқиғалары  тарихи  оңгімелер  арқылы  соз  болады 

/60,201;41,188-189;61Д-8;62,188-189;/.

Тогызыншы  кезең  (1837-1847)  Түтастай  Қ.  Қасымүлы  көтерілісі 

тарихьш  зерделеуге  арналған  .  Мүнда да  Кенесарының  арғы  ата- 

тегі  мен  әулеті,  Ақтау  үрысы,  Қараөткелді  (Ақмола)  қамап  өртеуі, 

Орта жүздегі  саяси  ахуал  (елдің екі жікке  бөлінуі),  Қоңырқүлжамен 

күрес,  Созақты  шабуы  (1841  ж.) 

Кіші  жүз 

рубасыларымен 

араздық  (1844-1845  ж.  “Жасауылқырған”),  Үлытау,  Кішітаудан  Шу, 

Қаратауға  қоныс  аударуы  (1845),  Қамауға  (Қамал)  бекінуі, 

Ньюхалов  отрядының көтерілісшілерді қоршауға алуы,  1846-1847 ж. 

қырғыз  манаптарымен  жауласуы  шежіре,  дастан  (Нысанбайдың 

“Кенесары-Наурызбайы”),  тарихи  әңгіме  арқылы  баяндалынған 

/63,41-44;64,196-199;39,121-122;65,12/. 

Бүл  мағлүматтардың  бір 

бөлігін  Е.Б. 

Бекмаханов 

1947  ж. 

монографиясында  тиімді 

пайдаланған.

ҚТ 

варианттарындағы  оныншы  кезең  (1848-1864  жж.) 

материалының 

шын  мәтіңдегі  хронологиялық 

шегін  шартты 

түрде  қабылдап,  XYI-XÎX  ғғ.  Бүхар  мен  Қоқан  хандары  тарихын 

1848-1864  ж.  оқиғалардың  алғы  -   шарты  ретінде  қабылдауымызға 

тура  келеді.  Өйткені  Үлы  жүз  тарихы  ХҮ1ІІ  ғ.  80-жылдарынан 

бастап,  Қоқан,  Бүхар  билеушілері  тарихымен  тығыз  байланыста 

орбиді.  Шайбанилар  (ХҮІ ғ.)  мен  Аштарханилар  (ХҮІІІ  ғ.)  әулеті 

тарихын  шъшдыққа  балаган  М.Ж.  Көлейүлы  өз  тарихын  таза 

ХҮІІІ  ғ.  бастайтын  Қоқан  хандарының  шығу тегіне  (Алтын  Бесік 

Бабыр  баласы 

деген  шежіреге) 

күмөнмен  қарайды.  Қалай 

болғанда 

да  Орта  Азия  тарихымен  жете  таныс  ғалымның  ҚТ 

қүрастыруында  Кенесары  өлімінен 

кейінгі  саяси  жағдайды 

түсіндіру  үшін  хронологиялық  түтастықты  өдейі,  мақсатты  түрде 

“бүзып”,  шьнъістық  мағлүмат  көздері  арқылы  Үлы  жүз  тарихын 

жан-жақты  ашуға  тырысқанын  бағамдаймыз.  Сонымен  қатар  бүл 

топтамада 

Сыздық 

торе 

жастық 

өмірбаяны, 

Шоқан 

мен 

Сүлтанғазы  Болатүлының  Черняев  отрядымен  бірге  Ташкента 

алуға  қатысқаны,  Кенесары  өулеті  (Ахмет,  Жафар)  тарихы  туралы 

деректер 

де 

орын 

алады 

/66,78-79;67,862-885;32,94-99,126- 

140;68,107;/.

Он  бірінші  кезең  (1865-1907  жж.  аралығы)  тарихына  қатысты 

ҚТ  жазбаларьшың  түпнүсқалық  жүмыстың  жазба  мәтіндері  аз 

сақталынған. 

Кітаптары 

мен 

басиасез 

мақалаларынан 

озге 

автордың өз  заманы туралы мәлімдеуі көп кездесе  коймайды.

Баса  назар  аударарлық мөселе,  1865-1907  ж.  саяси  оқиғалардың 

жиынтығы  1907  ж.  Қазан  кітаптарында  қысқаша  шолу  түрінде

жинақтальш  берілген.  Бүл  басылған  кітаптарының  алғы  сөзі 

“Айқап”  журналы  мен  “Дала  уалаяты”  газетіндегі  мақалаларының 

соңғы  түйіні  ылғи  ақ  патшаны  өділ  билеуші  ретінде  “ресми 

мадақтауларға”  арналады.  Ал  шын  мәнінде  “Хал-ахуал”  мен 

“Сарырақаның  кімдікі  екендігі”  кітаптарының  толық  мазмүны 

Ресейдің  отарлау  саясатын,  яғни  патша  билігін  толық  ешкерелеуге 

бағындырылған.  Осы  кітаптары  арқылы  Мәшһүр  Жүсіп  қазақ 

зиялылары  арасынан  (1907  ж.)  түңғыш  рет  Ресей  отарлауын  ашық 

түрде  еынаған.  Түжырымын  дәйектеу  үшін  ғалым  алдымен 

Сарыарқаны мекен қылған халықтардың  (Мық,  Шерміш,  Қыпшақ, 

Ноғайлы,  Қалмақ,  Қазақ)  тарихына  шолу  жасап,  қазақ  халқының 

бүл 

жердің  занды  мирасқоры  екендігін  делелдейді.  Ресей 

әкімшілігі  жүргізіп  отырған  сот,  салық,  сайлау  зандарының  ел 

бірлігін  бүзып  отырғанын,  қоғамдағы  әлеуметгік  кереғарлықтьі 

тудырғанын мәлімдейді.

“М.Ж. 

Кепейүлы 

қолжазбаларындағы 

деректанушыльщ 

көзқарасы”  деп  аталынатын  үшінші  тарауда  ҚТ  авторының 

тарихшылық  көзқарасы  жан-жақты  қарастырылады.  Мешһүр 

Жүсілтің  деректанушы,  олкетанушы,  жер 

тарихын 

зерттеуші, 

шежіреші,  тарихшы  ғалым  ретінде  білдірген  ой-пікірлері  сараптауға 

салынды.  Мәшһүрдің  ғылыми  дүниетанымының  қалыптасуына 

шығыс  оркениеті  (мүсьшмандық  медресе  түлегі)  мен  Еуропа 

мөдениеті  (орыс тілін меңгеру арқылы)  өсер  етті.

Мөшһүр-Жүсіп  еңбектері  арасынан  ғалымның  жалпы  қазақ 

тарихына,  ауызша  тарихқа,  шежіре  создеріне  берген  ғылыми 

көзқарасы  да  кездеседі:  “Біздің  бүл  қазақта  тасқа  таңба  басқандай 

анық  шежіре  жоқ.  “Оқуға  сенген  үмытшақ”  деп  оқуды  керек 

қылмаған.  “Жазуға  сенген 

жаңылшақ”  деп  жазуды  керек 

қылмаған.  Оқу  мен  жазудың  жоқтығынан  жазылған  шежіре 

болмаған.  Естігенін  үмытпайтүғын,  қүлағының  тесігі  бар,  үқпа 

қүлақ  жандар  болған.  Сондай  жандардың  айтуыменен  кеудесі  хат, 

естігені,  коргені  жад  болған  қариялар  кейінгіге  ауыздан  ауыз  алып 

айтумен үлгі-есиет қалдырған”  /32,258(301);69,9;/.

3.1  Дерек  жинастырушы  ретінде  деректер  үсынуда  Мөшһүр- 

Жүсіп  бергі  VIII-XIX

ff

.  тарихи  оқиғаларды  баяндауда  жер-су 

атауларына 

көбірек 

сүйенеді. 

Кенесары 

топтамасында 

Кенесарының  соңғы шайқастары  туралы  айтпастан  бүрын  Алатауда 

қоныстанған  Үлы жүз  бен  қырғыз  тайпаларының  орналасуы,  өзен- 

таулары,  асулары, жер  бедері,  географиялық картасы,  соғыс  барысы 

туралы мәліметтерді  байланыстырып  беріп отырады  /64,197-198;/.

Мәшһүр  шежіресі мазмүны,  жазылу реті,  жүйеленуі жағынан  өз 

замандастары 

Қ.Халид, 

Ш.Қүдайбердіүлы 

зерттеулерінен

19

өзгешеленеді.  Пайдаланған  дерек  көздерінің  басым  үлесін  есепке 

алсақ,  Қ.Халид  шығыс,  Ш.Қүдайбердіүлы  батыс  мағлүмаггарына 

көбірек  сүйенген.  Ал  Мәшһүр-Жүсіп  алдымен  халықтық  төл 

мәліметтерге  иек  артады.  Оған  қоса  М.Ж.Көпеев  өзі  келтіріл 

отырған 

фольклор  үлгілерін  таза  тарихи 

шындық  ретінде 

қабылдамайды,  тек  тарихи  материал  ретінде  үсынады,  топтама 

жинақтық  бір  мөтіні  ретінде  пайдаланады.  Замандасы  Шәкөрім  өз 

шежіресінде  ауызша  деректердің  ақ-қарасын  салыстырып  қарамай, 

шынайы  тарихи  негізін  сараптамай  шындық  ретінде  зерделеуі 

бірқатар жаңсақтыққа,  қателікке жол берген.

Мәшһүр  мәліметтерімен  салыстыра  қарал,  жазба  деректердің  де 

“жасавды”  бүрмалауларға  түскенін  көрсетуге  мүмкіндік  аламыз. 

Мәселен,  ҚТ  жазбаларындағы  “Олжабай  батыр”  топтамасы  аңыз- 

әңгімесінде  “Шүршітқырған”  үрысы,  Баянауылдағы  “Шүршіт- 

қырған”  жер  атауы  соз  болады.  Ал  қытай  жинақтарындағы  Хауаха 

мен  Хадаха  (қытай  генералдары)  мәліметтеріңде  қытай  әскері  ылғи 

“жеңістерге”  жетіп,  тіпті  Баян  тауының  батысында  Абылай  қолын 

талқандаған-мыс деп айтыла береді.  /10,171 ;70,110;/.

3.2. 

Дерек  зерттеуші  ретінде  Мәшүр  өзі  жинастырған,  не  ел 

арасында  кездескен  мәліметгерге  талдау  жүргізіп,  салыстырып, 

шынайылығын, 

тарихилығын 

тексеріп 

отырады. 

Аныстан 

бастайтын  шежіре  үлгісін  келтіре  отырып,  Шэкөрімнін  осы  бір 

варианты  сынаған  пікірін  /71,70;/  (қазақ  арабтың  үрпағы  емес) 

келтіріп,  жер  атауына  (Домбы  Ата)  сүйеніп,  бүл  шежіренің 

тарихилығын,  шынайылығын  (Тарихымызда  Аныс  кезеңін  VII- 

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: