С. Т. Иксатова қылмыстық ҚҰҚЫҚ ерекше бөлім

Қазіргі қолданылып жүрген Қылмыстық кодексте бөтеннің мүлкін ұсақтап талан-таражға салғаны үшін қылмыстық жауаптылық көрсетілмеген. Мұндай іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық ретінде қарастырылады. Тонау немесе қарақшылық жасағанда талан-таражға салынған заттың құнына қарамастан ондай іс-әрекет қылмыс деп танылады. Талан-таражға ұшыраған мүліктің бағасы мемлекеттік өткізу бағасымен, егер мүлік нарық немесе комиссиялық бағамен алынса, осы бағалармен есептелуі қажет. Талан-таражға түскен заттың бағасы белгісіз болса, онда оның бағасы сарапшының қорытындысы бойынша анықталады. Қазіргі жаңа Қылмыстық кодексте талан-тараждың ерекше түрі-ерекше құнды заттарды талан-таражға салуды қылмыстың затының ерекшелік белгісіне байланысты жеке құрам ретінде бөліп қараған. Талан-тараждың осы түрінің заты болып ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттар танылады. Бұларға археологиялық қазбалар нәтижесінде табылған ерекше заттар, көркемдік маңызы ерекше заттар (картиналар, скульптуралық шығарма, әр түрлі нәрселердлен жасалған көркем бұйымдар), көне кітаптар, сирек қолжазбалар, архивтер, сирек кездесетін коллекциялық байланыс маркалары, көне мәнеттер, ордендер, ғылым немесе мәдениет үшін аса құнды құжаттар жатады. Заттар мен құжаттардың ерекше тарихи, көркемдік немесе мәдени жағынан құндылығы, олардың ақшалай бағасымен бірге тарихи, ғылыми немесе мәдениет үшін және бар немесе жоғына байланысты сарапшылық қорытындысы арқылы анықталады. Қылмыс объективтік жағынан ерекше тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды талан-таражға салу, талан-тараждың тәсіліне (ашық, жабық, күш қолдану арқылы, алдау немесе сенімге қиянат жасау) қарамастан жүзеге асырылады. Мұндай әрекеттерді істеу ұрлық, алаяқтық, иеленіп кету немесе ысырап ету, тонау я болмаса қарақшылықпен жасауы да мүмкін. Ерекше құнды заттар мен құжаттарды талан-таражға салу сол заттарға кінәлы адам толық иелік еткен уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Қарақшылықта бұл қылмыс шабуыл жасаған сәтінен бастап аяқталған деп есептеледі. Осы көрсетілген қылмыс құрамын-ұрлық, тонау немесе қарақшылық нысандары арқылы істеген 14-ке толған адам осы қылмыстың субъектісі болып танылады, ал талан-тараждан басқа нысандармен осы қылмысты істеген жағдайда-қылмыстың субъектісі болып-16-ға толған азаматтар танылады. Көрсетілген қылмыс құрамы субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен және пайдакүнемдік мақсатпен жүзеге асырылады. Ерекше құнды заттар мен құжаттардың бұзылуы немесе бүлінуі деп дұрыс сақтамаудан олардың тарихи, ғылыми немесе мәдени құндылықтарының едәуір тозуы, іске жарамдылығының кемуі, оларды бұрынғы қалпына келтірмесе немесе қайта өңдемесе, түзетпесе пайдалануға жарамайтындығын айтамыз.