серілікке  деиінп  жс»нс  идап

сүраса  керек.  Ол  адам  нотадан  сауатгы  көрінеді.  Тәттімбет  күйлерін

кайтадан орындап беруге және нотаға түсіруге келісім береді.  Генерал

болса, ол тек күйшінің қолын қысып риза болғанның белгісі деп өзінің 

жібек зонтигін сыйлайды.

Міне,  бүл  жолдардан  Ахмет  Жүбанов:  «Тәттімбеттің  тек 

күйшілігі  ғана емес, бір жағынан ақын, шешен адам болған. Тәттімбет 

жасынан  «сері»  аталған»  деп,  бағалайды.  Мүнымен  бірге  Ахмет 

Жүбанов  алғаш  рет  «сері»  деген  үғымға  салнқалы  баға  беріп, 

ұғымдық  мәнін  анықтаған:  «сері»  шын  мәнісінде  тек  әдемі  киінуші, 

ала-құла  ер-тұрманды  ат  мінуші,  тек  осылар  арқылы  көзге  түсуші 

емес,  -  бір  жағынан  үлкен  өнер  иесі,  «адамдарға  жақсылық,  жазба 

указсыз  берген  Құрметгі  өнерге  еңбегі  сіңген»  деген  атағы  да  бар 

деген.  Бұл  арада  айта  кететін  бір  нәрсе  -   Құрманғазы  да,  Сейтек  те, 

Түркеш  те,  басқалары  да  әдемі  киініп,  әсем  ат  мінуден  қашпас  еді. 

Бірақ  олардың  Тәттімбеттей  мүмкіншілігі  болған  да  жоқ.  Бұл 

жағынан,  қазақтың  халық  композиторлары  ішінде  Дәулеткерей  мен 

Тәгпмбетпң өмір жолдары басқарақ», - деп түйін жасаған.

Алып  қарасақ,  серілік  өнердің  бүкіл  бір  ауылға,  жалпы  халыққа 

тамашапап, өздерінің көкейкесті мәселелерін бір сәт болса да ұмытып, 

бойы  мен  ойын  сергітуге  мүмкіндік  бергені  байқалады.  Серіліктің 

ресми  мектебі болмағанымен,  олардың  пір тұтқан ұстаздарының  өнер 

тәрбиесін  дарытуға  мол  ықыласының  бар  екені  зерттеу  үдерісінде 

аңғарылды.  Мәселен,  Тәттімбет  әу  басында  домбыраны  әкесі 

Қазанғаптың  інісі  Әліден  үйренеді.  Әлі  асқан  домбырашы  болған 

деген  лебіз  біздерге  де  жеткен.  Бүл  орайда  өнер  қуған  тұлғалардың 

шығармашылығы  мен  гүмырнамасы  жайлы  аңыздар  да  ел  ішінде 

кеңінен тарап отырған. Соның бәрі — Арқада белгілі  «Бозайғыр» күйін 

орындауда  Әліге  ешкім  жетпейтіні  жайлы  әңгіме.  Әлі  «Бозайғыр» 

күиін  қүдық басында отырып тартқан  деиді.  Күидің дыбысын  есіткен 

бір  үйір  жылқы  өзінен  өзі  кісінеп,  қүдық  басын  әңкі-тәңкі  қылады. 

Тек  Әлі  күйді  тоқтатқан  кезде  жылқылар  да  кісінеуін  тоқтатып, 

қайтадан  астаудан  су  ішуге  келеді.  Сол  қүдық  кейін  «Әлі  таргқан» 

атанып  кетеді.  Байқап  отырсақ,  серілік  өнердің  ауқымына  цирк  онері 

де  кіріп  кеткен.  Мүнымен  бірге  Тәтпмбетпң  серілік  дәрежесінің 

өсуіне  үстазы  Әлі  көп  еңбек  сіңірген.  Өнердің  бүл  педагогикалық 

түсын  әулет  деңгейінде  деп  қабылдап,  ресми  үстазы  болмағанымен, 

қазақ еліндегі үлттық нәрдің бір көрсеткіші  ретінде атап өтуді орынды 

деп  есептейміз.  Серілер  туралы  педагогикалық  дастандар  дала 

сахарасында  кең тараған. Соның бір мысалы, Тәттімбеттің Есіл бойын 

аралап  жүріп  бір  үйге  түсуі.  Ол  үидін  боижеткені  домбыра  тартатын 

өнері  бар екен.  Ілулі түрған домбыраны  колына  алып Тәттімбет тарта

жөнеледі,  бір  кезде  сыргган  бойжеткен  юр.п  келш,  домбыраны 

қолына алып, езінше құлағын ретке келтірт, бірнешекүи тартады.

Халық  педагогикасы  ол  ер  адамдар  мен  қыз  балалардын  өнер

ерекшеленді

бұл  завдылык  тек  енерлі  адамдардь,  қарым-қатынасқа  түсу.мен

жүзеге  асады.  Тарихымызда  ондай  мысалдар  өте  көп  кездеседі.

Мәселен, Біржан мен Саранын айтысқа түсуі және т.б.

Ахмет  Жұбановтын  зерггеуінде  Тетгімбетпн  «Былқылдақ» 

биінін  шыгу  тарихы  осы  оқиғамен  байланысты  делінғен.  «Басында 

қызды  балғын  керген  Тетгімбет,  оның  күйге  күймен  жауап  беруіне 

қарай,  іштей  сескенуге  айналады.  Қалай  да  қыз  алдаінда  еркекпң 

абыройын  сақтап  қалудын  не  бір  жолдарын  оилаиды...  Юлз 

қырқыншы  күйді  шалғаннан  кейін,  Тетпмбет е п п н   шешш,  бір 

күида 

оң  аяғының  үлкен  башпайымен  орындайды.  Қыз  Тәтпмбетпң 

істегенін  істей  алмайды.  Өйткені  ислам  дішшң  бұйыруы  боиынша

м __ — 

» / > п т  і и   \ / т н и  

ПМЯСЯ 

баска ешбір денесін  керсетуге  құқы

жоқ».

цаіп 

------ ~ _  # 

" 

-

л и „ ,   «Былқылдақ»  күйі  -   кандай  адамды  да  болмасын  қиял 

қүшағына  баурап,  кеңілін  ғарыш  әлеміне  үмтылдырып,  шарыкгау 

сезіміне  белеп,  рухани  тоят  табуға  қозғаушы  күш.  Өнер  кеңіспп 

аркылы  адамнын  рухани  леззат  алуына  асқан  жігер  беруі,  сершпелі 

әуезбен  орындалуы,  күйдегі  дыбыс  келемішң  ауқымдығы,  кеи  тұста 

шарыктау  қарқынының  төмендеуі  елемдік  классика  талабынан 

керінеді  деп  пайым  жасау  артық болмас.  Мүның езі -  б ш м   беру  мен 

тербиенін  құралы.  Біздің  зертгеу  еңбегіміздегі  «білім  мен  тәрбие 

амалы»  дегеніміздің  өзі  сыртган  міндетгелетін  амалдар  емес,  енер 

кеңістігінің  ішкі  мүмкіндіктеріндегі  құндылыкгардың  өзін  амалдар

тобына жатқызған орынды деп есептедік.

Кейінде  «Былқылдақ»  күйі  -   «Қыз  Жібек»  операсында  Шара

билеген бидің әуезіне аиналып кеткен.

Тербие  мен  білім  беру  іс-ерекетінде  әннің,  өнердің  алатын  орны

белек.  Ән  айту арқылы  адам  өзінің кейбір сезімінің кезеңдерін сыртқа 

шығарады.  Негізінде  өнер  қуу  үшін  ән  шырқалмаған.  Серілік  пен 

салдық  дәстүрдін  нысаны  болып  келетін  ән  алдын  ала  жасалған, 

қүрылған  жоспармен  жүзеге  аспайтыны  белгілі.  Олай  болса,  сал- 

серілік  дәстүрдін  басымдық  керсеткіші  -  оның жағдайға  байланысты 

туатыны.  Сал-серілік  енерін  кеңестік  дәуірде  дәріптеу  Ахмет 

Жұбановқа  оңайға  түспеген.  Онын  бір  мысалы  ретінде  Тәттімбетпң 

серілік  енерінің  оңтайлы  тұстарын  талдай  отырып,  қорытындысында 

былай деп бағамен түжырымдайды:

-  Түсіндіре  кетуді  тілейтін  жай  — «Былқылдақты»  башпайымен

тарту  былай  түрсын  екі  қолдың  саусақтарымен  тартып  шығуға  да 

оңай түспейді;

-  Домбыра  тартуда  аспапты  басына  қайтып  қағу,  артына  үстап 

отырып  ойнау,  домбыраның  бетін  тықылдатып  шерту  -   бәрі  де  тек 

көзбен  көріп,  фокус  ретінде  ләззат  алмаса,  дыбыстық,  музыкалық 

жақтарынан ешбір этикалық нәтиже бермейді.

- Еркек пен әйел айтысса да, домбыра тартылса да, үнемі еркекке 

ғана жеңдіретін,  кешегі  әйелді қорлаған заманның заңының денесінде 

қалған таңбаның айғағы.

Көріп  отырғанымыздай,  Ахмет  Жұбанов  сал-серілік  дәстүрдің 

өзіне  таитық  дүниетаныммен  баға  беріп  отыр.  Біраз  талдаулары 

оңтайлы  болғанымен,  зерттеушінің  ең  соңғы  бөлімдерінде  жоғарыда 

келпрілгендей ой-тұжырымдар ғалымның Кеңес үкіметінің саясатына 

алаңдап  отыруы  мен  олардың  кейбір  талаптарын  «қанағаттандыру» 

мүддесін байқай аламыз.

Егер  А.Жүбановтың  жоғарыда  біз  талдап  өткен  материалдары 

болмағанда,  сал-серілер  жайлы  ғылыми  негіз  жасауымыз  қиынға 

соғар  еді.  Кеңестік  дәуірде  таптық  дүниетанымды  қару  ретінде 

пайдаланып, Тәтпмбетпң салдық өнерін кейінгі  үрпаққа мәдени  мұра 

репнде  алып  қалғаны  бүгінгі  этномәдени  тәлімнің  мазмұны  ретінде 

қолдануға толық мүмкіндігіміз бар.

Бүгінгі  зерттеушілер  мен  көне  көз  қариялардың  айтуына 

қарағанда әншілік,  ақындар мен  сал-серілік  өнер арасында  әжептәуір 

айырмашылықтар  бар.  Серілердің  сыртқы  киім  киістері  салдармен 

салыстырғанда  әлдеқайда  бірқыдыру  түрақты.  Олардың  дәстүрінде 

елден  оқшау  киіну,  айшықгы-айшық,  әлем-жәлем  сәнмен,  жарқ-жүрқ 

етпе көрініс-пішіннен бойларын аулақ ұстау байқалады.

Ал,  салдар  болса,  неғұрлым  әшекейлі  киім  кисе,  соғүрлым 

өздерінің  басқалардан  оқшау  бағыт-бағдарын  айқындай  түседі.  Ер 

адам  болғандарына  қарамай,  шалбарларының  балақтары  кең  болып, 

жарқылдақ моншақтармен әрленіп, әлемішті жасаулары  мен мұндалап 

тұрады.  Жалпы  бас  киімдерінен  бастап,  барлық  киімдері  әртүрлі 

түстерден  кең  пішіліп,  сүйретіліп  жүретін  сәнде  болады.  Бас 

киімдеріне  қалың  үкі  қадап,  қымбат  тастармен  көмкеріліп  келеді. 

Салдар 

серілермен 

салыстырғанда, 

топ-тобымен, 

атқосшы- 

жолдастарымен  жүретіні  байқалады.  Әсіресе,  ойын  -   сауық  бар 

жерлерге әуестігі аңғарылады. Оны біздер М.Әуезовтың «Абай жолы» 

эпопеясындағы  Біржан салдың Абай аулына келуінен байқаймыз.

Этникалық мәдениетте онтологиялық сарын басым  болып  келеді. 

Оны  басты  себебі  дала,  сахарадағы  адамның  табиғатқа  деген,  оның

25

тылсым  күшіне  деген  дүниетанымы,  болмыстық  деңгеиі  өркендеп 

отырған.  Жалпы  алғанда,  қазақ  этносының  жырларында 

ас 

қаһарманы - тәңірден тілеп алған жалғыз үл. Оның өзін де әке, шешесі 

діңкелеп  қартайған  кезде  және  баласыздыкгың  зардабы  өткен  кезде 

барып  көреді.  Кейбір  жырларды  әулие-әнбиелерге  түнеп,  бала 

солардың шапағатымен дүниеге келеді. Олар кейде Баба Түкп шашты 

Әзиз,  кейде  Ғайып  ерен  Қырық  шілтендер.  Бүл  |   әрідеп  көк  тәңір,

берідегі ислам нанымдарының нышаны.

Эгностық  код  әуез  әуеніне  негізделеді.  Осының  бәрі  дерлік

әнмен  өріліп,  жыр  өрнегімен  айтылады.  Жырдың  басқа  жанрлардан 

баска тек өзіне тән сарыны болады.  Батырлық дәстүрді насихатгаушы 

осы  жырлар.  Ерекше  нақышпен айтылатын  барлық жырлардың  ортак

оқиғасы төмендегідей: 

^ 

^

1.  Болашақ  батырдың  шешесі,  кейде  аюдың,  кеиде  аидаһардың

етіне, кейде жолбарыстың жүрегіне жерік болады.

2.  Батыр үл дүниеге келгеннен-ақ, басқа балалардан ерекше көзге

түсер  қасиеттері  кездеседі.  Бала  айлап  емес,  күндеп  өседі.  Ат  жалын

тартып мінгесін-ақ, ол слін жаудан қорғауын арман етеді.

3.  Батырлардың  бөрі  өзінің  батырлығын  жасынан  танытады.

Халқын  басқа  елдердің  шабуылынан  аман  сактауды  негізгі  мақсат 

түтады.  Жолда  қанша  қиыншылық  көрсе  де  төзіп,  ақыры  жеңіп 

тынады.  Кездескен  бөгеттерден  кейде  өжет  ерлігімен,  кейде 

айласымен,  тіпті,  тәжірибелі  жандардың  көмегімен  де 

қүтылады. 

Қиындыққа мойып, жасып қалмай, тез шабуылға әзірленеді.

4.  Әуезбен  айтылатын  бүл  жырлардың  қазақ  халқына  тән 

кодының  бір  пернесі  -   елдік  мәселесі.  Анықтап  айтсақ,  қүлаққа 

жағымды 

әуезбен 

патриоттық 

тілек-мүдде 

мәністері 

тыңдармандардың  жүрегіне,  сезімдеріне  оң  әсерін  тигізеді.  «Елдің

күші -  бірлігінде» деген этностық код басымдық мәнде.

5.  Өз  елін  терең  сүю  мотиві  жыр  өрілімінде  ерекше  сезіммен

айтылады.  Психологиялық  жағынан  басқа  халықтарда  кездеспейтін

үдемелету үрдісі  аңғарылады.

6.  Үлттық нақыштың бір сипаты — батырлар жырындағы  әйелдер

мәселесі.  Көбінесе,  батырлардың  ерліктері  үйлену,  немесе  жау  алып 

кеткен  әйелдерін  іздеумен  тікелей  байланысты.  Батырлар  жырында 

жар  іздеу  мәселесі  ғашықтықтан  туған  мотив  емес,  отбасын  қүру 

амалы  іспетті  болып  келеді.  Отбасын  қүрудың  басты  мақсаты  -  

келешекке  батырдың  өзіндей,  не  өзінен  асып  түсетін  үрпақ  қалдыру 

тілегіне 

келіп 

тіреледі. 

Қобыландыдан: 

Бөгенбай, 

Киікбай; 

Алпамыстан:  Жәдігер;  Тарғыннан:  Әжігерей,  Айтқожа  т.б.  Бүлардың 

кейбірі ерлігін әкесінен де асырып жібереді.

26

7.  Қазақ  халқының  кодын  айқындайтын  тағы  бір  ерекшелігі  -  

батырлар  жырында  кездесетін  жорыққа  мінетін  аттарының  айрықша 

бапталып  күтілуі.  Олардың  сұлулығы,  қуса  жетіп  (әні  шапшаң 

ырғақпен  айтылады),  қашса  озатын  жүйріктігі,  жуан-жуас  беріктігі 

шебер  сурет  реңімен  келеді.  Кей  тұста  тәңірлік  наным  нышаны 

аттарда  ерекше  қасиетгер  дарытып,  әр  нәрсені  күні  бүрын 

болжағыштық ес бітіріп сипатгайды. Жалпы қысылғанда қанат бітетін 

дәрежеде  бейнеленеді.  Жырларда  жақсы  атқа  көп  орын  беріліп, 

оларды  әр  жағынан  алып,  батырмен  қоса  дәріптеп  жырлайтыны 

байқалады.

8.  Қазақ халқының  онтологиялық кодын  айқындай түсерлік тағы 

бір  белгісі  -   батырлар  жырындағы  аңшылық.  Мәселен,  Қамбар 

батырдың  негізгі  кәсібі  аңшылық  болып  сипатгалады.  Бүндай 

қүбылыстан  әрісінде  халықтың  бастау  кәсібі,  күн  көріс  қамы 

аңшылық болғаны даусыз.

Қорыта  келгенде,  қазақ  халқының  XV  ғасырда  Алтын  Орда 

құлаған  соң  қүралған  Ноғайлы  деп  аталған  хандық  түсындағы 

Қыпшақ, Қаңлы,  Қоңырат, Үйсін, Арғын, Найман, Алшын  руларының 

батырлары  жайлы  ауызша-жазбаша  шыққан  жырлардың  әуездік 

сарыны  адамның  әлем  тану  іскерлігіне  бағытталған.  Сондықтан  бүл 

нысанды  онтология  аспектісіне  жатқызуды  біздер  орынды  деп 

есептеп,  сал-серілік  өнер  барлық  өнердің  даму  шегінің  өркендеуінен 

туған  бөлігі  деген  қорытынды  жасауға  мүмкіндік  алдық.  Оның 

алғашқы әдіснамасы онтологиялық деңгей екені айқындалды.

Бұдан шығар қорытынды -  әр биоәлеуметтік әлемтану үдерісінде 

өзінше  жинақталған  біліми-ғылыми  сипаты,  түсінігі  бар  дегенге 

саяды.  Сал-серілік  дәуірдің  өнер  мектебінің  педагогикасында  сонау 

XV  ғасырдан  XIX  ғасырдың  екінші  жартысына  дейін,  өрлеу  кезіне 

дейін  қамтылған  уақыт  пен  кеңістік  аралығындағы  ән,  музыка,  жыр 

және  тағы  басқа  салалардағы  танымал  тұлғалардың  өзінше  әлемге 

көзқарасын  аңғарудың  мүмкіндігі  байқалды.  Әр  өнер  иесінің  әлем 

қабылдау  деңгейі  бір-біріне  үқсамайтындығы  -   гносеологиялық 

деңгейдің  өкілі  екенінің  айғағы.  Сол  себепті  ойлау,  тану,  іс-әрекеті 

өнер мектебінің  педагогикасында  әлемді  түйсіну  шама-шарқына  орай 

дамытылады  дегенді  дәйектейді.  Егер,  әлемтану  іс-өрекетінде  рухани 

құндылықтарды 

әлемтану 

үдерісіне 

қабыстырып 

сана-сезімге 

жинақтай  алса,  әр  биоәлеумет  өнер  саласының  айтайын  деген  ішкі 

мұратын  авторлардай  түсінері  сөзсіз.  Өкінішке  орай,  әр  адам  өзінің 

жеке 

басының 

танымдық 

өрісін 

басқалардан 

биік 

қойып 

отыратындықтан  (Единица  кеткенде,  не  болады  өңкей  нөл...

А.Қүнанбаев),  өнер  саласының  кереметтерін  үға  алмайтын  деңгейде

27

калады  Өнер  мектебінің  сан-салалы  жанрларының  әрісінен  берп 

заманға  денінгі  алатын  орны,  елемтануға  көмеп  ерекше  екен.не 

Г к т ^   артық.  Әлемтану  енер  кеңіспгінде  ерб.р  жеке  „

ң

әлеуметтік 

өміріне 

жағымды 

әсер 

етеді. 

р

п едагоги калы қ 

едіснамасын кебінесе ескі  емірден осы заманға әкелер

тарихн  «елінің  куесі  ретінде  ауыз  едебиеті  жанрларынан  .здеген 

орынды  Алдыңғы  онтологиялық  деңгейдеп  езіндік  этностың  коды 

бар  екеніне  кезіміз  жеткен  сияқты.  Сол  секілд.  гносеологиялық 

денгейде  де  халықгың  тек  езіне  тен  коды  жеке  түлғалардын  шпа

кабылдау  мүмкіндікгеріне  бағынышты  екендігі  анықгалды. 

М

ү

н

ы

м

е н

бірге  халықгық  сипат  арқылы  сол  халыкгың  б ш м і,  енері,  тарихы, 

д і н і  

нанымы,  телім-тербие  нышандары  баиқалатыны  зерггеу 

барысында  аңғарылды.  Халықгық  сипат  езіюң  боиына толып  жатқан 

сипатгы 

сыйғызып 

жататыны, 

деуір 

тынысын 

танытатыны

гнпсеплогиялық  деңгейге  қозғаушы  күш  екеш  де  белплі  болда.

____ „п.гопмапялпмн 

іпығүы

  мен  дамуынан  тарихи

көмескі

ір да байқалып отырады. Сол деуірдегі тарихи шындықтардың 

болса  да  сілемдерден  керініс  табылады.  Әрине,  аталған 

жырларды  тудырушылар,  бірақ  олардың  аттары  бимелім  тұлғалар 

өздерінің  елемтану  үдерісінің  шама-шарқымен  жырларды  емірге 

әкелгені  белгілі.  Міне,  осы  нысаналы  ішкі  қалыпты  гносеологиялық

деңгей дейміз. Танымдарының тағылым деңгейі.

Қазақ ауыз әдебиетінде этностық поэмалармен қатар сүиіспендік,

махаббат  тақырыбына  арналған  поэма-жырлар  да  аз  емес.  Оған

жататын  шығармалар:  «Қозы  Көрпеш  -  Баян  Сұлу»,  «Қыз  Жібек», 

«Күлше  қыз -   Назымбек»,  «Мақпал  қыз»,  «Айман-Шолпан».  Аталған 

лиро-эпикалық  шығармалардың  ішінде  ел  арасына  енімен,  жыр 

мақамымен  кеп тарағаны:  «Қыз Жібек»,  «Қозы  Керпеш - Баян Сүлу», 

«Айман-Шолпан».  Бұл  шығармалардың  басты  тақырыбы  -   бірін-оірі 

риясыз  сүйетін  екі  жастың  арасындағы  ыстық  махаббаты.  Оқиғаның 

барлық  құрылым  жүйесі  сүйіспендік  меселесіне  бағындырылады. 

Лиро-эпикалық шығармаларда тұрмысқа қатысты автордың және оны 

кейінгі  елге  таратушы  түлғаның  елемге  қатысты  түсінігі  анық 

байқалады.  Жырды  құрастырған автордың елемге жеке түсініпн мына 

бір  құбылыстардан  аңғару  қиын  емес:  Қыз  Жібектің  сен-салтанаты, 

«кісі  бойы  кроваты»,  «күймелі  арба»,  «кигені  атлас,  қырмызы)  жене 

т.б.  Көркем  шығарма  еуезімен  жырланғанда  тыңдармандардың  ой- 

сезімдерін  қай  бағытқа  жетектеу,  қандай  іс-ерекетп  құптау,  не даттау 

ол  сол  адамның  елемтану  амалының  деңгейіне  тікелей  байланысты. 

Бұл  гносеологиялық  деңгейдің  нақгылы  көрінісі.  Аталған  дастанды 

күрастырушы  тындарманның  екі  жастың  қосыла  алмау  себеп  -

салдарын  іздеуге,  одан  адамға  аяныш  сезім  тудыруға  бағыттайды. 

Қоғам  қандай  сипатқа  құрылса,  лиро-эпикалық  жырларды  да  сондай 

өлшеммен  таниды.  Ғашықтық  жырларда  әуез  сарыны  батырлар 

жырларынан  ерекше  сазды,  аяныш  сезім  тудыруға  шақталған  болып 

келеді.  Төлегеннің  трагизмге  дейінгі  кезеңде  алты  қазбен  қоштасып, 

ата-анасын,  інісін  еске  түсіретін  элегиялық  көңілдің  қайғы  шерін 

аңғартатын  монологін,  жаны  нәзік  адам  екенін  кез-келген  адам 

түсінсе,  гносеологиялық  деңгейдің  түзулігін  аңғарады.  Ғашықтыққа 

екі  адамды  байлап,  оның  кедергілерін  тек  адамдар  арасынан  емес, 

табиғат  бөгеттерінен  келтіріледі.  Барлық  кедергілерден  жеңіске 

жеткізер тұсы- махаббатқа беріктігі, шын сүюшілігі,  бас бостандығын 

іздеуі,  сұлулығы,  ақылдылығы,  керекті  жерлерде  қайраттылығы. 

Лиро-эпос  жырын  гносеологиялық  деңгейде  танудың  алгы  шарты 

оның  батырлар  жырынан  ерекшелігі.  Батырлар  жыры  Отанды  сүю, 

Отан  қорғау  тұрғысында  жырланса,  ал  лиро-эпикалық  жырлар 

түрмыс-салтқа  көп  тоқталып,  соны  шебер  түрде  көрсете  алушылық

байқалады.

Жырлардың  ішіндегі  лиро-эпикалық  жырларды  ажыратудың 

басымдық көрсеткі штері төмендегідей:

1.  Жыршылардың ауыл-ауылды  аралап,  шарлап  жүріп  гашықтық 

дастандарды жыр етуі және халықтың түрмысын жырға арқау  ретінде 

өлеңге қосуы;

2.  «Қой  үстіне  боз  торғай  жұмыртқалаған  заманды»  көксейтін 

сарында болып келуі.

3.  Халықтың  мұң-шерін,  қалың  бұқараның  арман-тілегін  атадан 

балаға жеткізуші ілгерішіл мұраттардың ұсынылуы.

4. Жыршылық дәстүрден шежіре желісінің өріліп берілуі;

5.  Жыршыны  ентелей  түсіп  тыңдаған  жұрттың  сілтідей  тынып, 

тыңдауы, оны қос шекті домбырамен айтуы.

6.  Тыңдармандардың  жыршы  сарынына  ілесіп,  оны  қошаметтеп 

толассыз қолдап отыруы.

7.  Жырдың  әрдайым  асқақ,  ақылгөй,  таза,  әсем  ыргақтың  неше 

алуан қасиетін бойына жинай алатын қуатының әсер етуі.

8. Жырлардың түтасымен халық меншігінің болуы.

Қорыта  келгенде,  жырларды  тану  іс-әрекеті  өзіңді  қоршаган 

әлемді  түйсінумен  бара-бар.  Міне,  осындай  қатысымдық  үдерісте 

рухани  қуат  берерлік  этностық  салт-дәстүрлер  ешбір  сырттан 

әшекейлеусіз  нұсқалы  сипатта  елес  береді.  Әлем  туралы  түсінік 

ақиқатты мәнде қабылдануын біздер гносеологиялық деңгей демекпіз. 

Үшінші  аксиологиялық  деңгей  болып  табылады.  Өнер  мектебінің 

педагогикасында  аталған  деңгейдің  алатын  орны  айрыкша.  Бүл

денгейлікте  әлем  туралы  сурет,  түсінік  адамнын  өзін  қоршаған 

табнғаттың  тұрмыстық  ерекшелігін  қалыптастыру  үдерісін  сезінуі, 

үғуы.  Сонын  нәтижесінде  әр  адамнын,  жалпы  бір  этностың  мәдени- 

әлеуметтік орта қүрып, өздеріне тән әлем жасап, оның нысаналы және

күлықты  (субъектілі)  мәдени  қарым-қатынас  қүруына  жетеюшлік

рөлінің болуымен  көрінеді.  Сөйтіп, жыршылар әлемінің сөз өнері мен 

әуез  өнерінің  қосындысынан  «Өнерпаз  халықпыз»  деген  түжырым 

шығары  сөзсіз.  Әр  халыктың тек  өзінің  кодына  тән,  шығармашылық 

қабілетіне  орай  қүлыктылық  белсенділігі  сол  этносқа  ғана  тиесілі 

өлем  жасап  береді.  Өнер  мектебінің  мүншама  қүндылығынан  әлем 

жағдайының  шынайы  бет ажары  айқындалып,  этностың  мәдени-өнер

мектебінің қызмеп әсер ететін қалыпқа жетіледі.

Этнос  құрамындағы  әр биоәлеумет өзінің жырлардан алған,  сал-

серілердің  толғау  жырлары  мен  өлеңдерінен  алған  іп ш   эстетикалық 

қүндылықтары,  жағымды  қуат  сезімдері  рухани  шабытқа,  оңтаилы 

тебіреніске  келтіреді.  Сөйтіп,  тән  мен  жанына  өнер  кеңіспгінен  нәр 

алып,  өзін  ғарыштық  кеңістікте  жүргендей  өршіл  өмірсүйгіштік 

бағдарға 

бағыттайды 

«мен 

өнерлімін, 

таланттымын» 

деген 

түжырымын  өмір  тәжірибесінде  тиімді  қолдануға  құлшыныс  пайда

болады

Көптеген  этностық  құрам  өкілдеріне  еріктілік  деген  ұғым 

түсініксіз,  немесе  оның  мәні  бұрмаланып  қолданылып  жүргені 

байқалады.  Семантикалық  вакуум  -   этномәдени  кеңістігінде  өзін 

жайлы,  рахатты  сезімге  бөлей  алатындай  қалыпты  құра  білу  үдерісі. 

Оның  бір  айғағы  -   айтып  отырған  өнер  педагогикасының  кез-келген 

жанрын бүгінгі, XXI ғасырдың қазақ халқының өкілдеріне тыңдатсақ, 

семантикалық  вакуум  өз  міндетін  атқара  алмасына  көзіміз  жетеді. 

Мүның  өзі  адамның  керекті  жерінде,  оның  жаны  өнер  көздерінен, 

ғылым тетіктерінен  қажетті қуат алуларына тікелей бағынысты.  Міне, 

осы  тепе-теңдік  заңдылығының  бұзылуынан  адам,  бүкіл  бір  халық 

өнер 

мектебінен 

қүр 

қалып, 

өршіл, 

өмірсүйгіштік 

қабілет 

орнықтырудың  орнына,  өмір  сүргісі  келмейтін  күй  кешеді.  Әуез, 

музыка,  сөз  қүдіреті  адам  жанына  дауа  болып,  оның  ғарышпен 

байланыс  жасауына,  өзінің  өмірде  Бақыт  қүсын  табуына,  маңызды 

рөлін  белгілеуге  көп  көмегін  тигізеді.  Бұл  -  еңбектеген  баладан 

қартайған  қарияға дейінгі субъектілердің қажетті рухани нәрі.

Б.И.Қарақұлов, 

ән 

әлемінің 

симметриялық 

жүйесін,

В.Т.Мещеряков  үйлесім  және  үйлесімділікпен  даму,  мифология  мен 

онтология 

қатысы 

жайлы, 

В.И.Вернадский 

ғылыми 

пайым 

планетарлы  қүбылысқа  тең,  Б.Д.Кокумбаева  тұрмыстық-салт  және 

қазақ  халқының  лирикалық  өлеңдерінің  арасындағы  байланыс,

қоғамдағы  сал-серілердің  атқаратын  рөлінің  қызметі,  сал-серілердің 

ритуальды-магиялық  қызметі  секілді  ғылыми  еңбектерде  жалпы 

музыка  өнері  туралы  соны  тұжырымдар  мен  түйіндер  түйген.  Бірақ, 

сал-серілердің  өнер  мектебі  туралы  арнаулы  зерттеу  еңбектердің, 

түбегейлі  ғылыми  ізденістегі  зерделі  жүмыстардың  сирек  кездесетіні, 

тіпті  кездескен  жағдайда  оның тек бір  екі  орайлы  ой,  айшықтарымен 

аяқталып  отыратыны  баиқалды.  Мүнымен  бірге  Мүқан  Төлебаевтың 

да  музыка әлеміне  қосқан  үлесін  зерттеген  ғалым  Ж.Ә.Төлебаеваның 

еңбегін атап  өту  орынды  болмақ.  Ралым  М.Төлебаевтың  өнер туралы 

дүниетанымын  қалыптастырған  әлеуметтік  жағдайларды  атап  өтеді. 

Өнертанушы  түлғаның  педагогикалық  және  шығармашылық  жолын 

айқындап, оған сипаттама береді.  Сөйтіп, М.Төлебаевтың музыкалық- 

педагогикалық мүрасының басты шарттарына тоқталады.

Ж.Таубальдиева 

музыка 

арқылы 

оқушылардың 

ізгілікті 

дүниетанымын  қалыптастыруды  аиқындап  берген.  Бұл  еңбекте  де 

«Әбу  Насыр  әл-Фараби  өнер  кеңістігі  жайлы  әдіснама  мен  әдістеме 

ілімдерінің  тығыз  байланыста  екендігі  анықталған.  Ғаламдағы  екінші 

Үстаздың  ғылыми  кредосы  болмыстың  бастамасына  сай  келу 

кағидасының басымдық мәні ашылған.  Әл-Фараби ілімінің теориялық 

білімінің  негізгі  қоры  -  өмірде  бар  заттар  мен  құбылыстар,  білімпаз 

олардың  «қалай  және  қайдан  шыққанын»  білуден  бастау  керек  деп 

атауы.  Өнер  мектебінде  ойлау,  өзінің  түсінігін  тексеру,  әуенді  сазды 

зерпггеу,  оның  мағынасын  ұғу  секілді  ұғымдар  тіректік  рөл 

атқаратынына  да  тоқталған.  Зерттеуші  аталған  музыка  өнеріндегі 

гылыми  негіздің  бүгінгі  өнер  мектебіне  де  жат  еместігін  баса  айтып 

өтеді. Оны төмендегі түзіліммен көрсетеді:

- Халықтың  музыкалық практикасынан  туындайтын  үстанымдар. 

Бұл  ұстанымдарды  индукция  әдісін  қолданып  шығаруға  болады. 

Олардан  қорытынды  салдарлар  шығарылуы  үшін  дедукциянын 

қажеттілігі  ескеріледі.  Қазақша  үғымға  түсірсек,  индукция  -  

жалқылау,  дедукция  —  жалпылау.  Жырлардың  композициялық 

қүрылым-жүйесін 

жеке-жеке 

түсініп, 

оны 

түтастыққа 

алсақ, 

Ж.Таубальдиеваның айтып отырған түжырымы пайда болады.

-  Өнердің  халыққа  қажеттілігі  және  оның  адам  жанына 

дауасының дөрежесі;

- Әл-Фарабидің үсынысындағы екі форманы  негізгі  нысанаға алу:

1. Зерек шәкіртгерге сараланып алынған  музыка;

2. 

Орта 

оқушыларға 

арналған 

репродукциялық 

білім 

теориясының нысандары көрнектілік, техникалық жабдықтар.

31

Сөйтіп,  Ж.Таубальдиева  музыкалық  іс-әрекетгің  ерекшеліктерін 

ескеріп,  қалыптастырудың  құрылымына  төмендегідей  құралдардың

жиынтығын үсынады:

1. Эмоционалдык-мотивациялық;

2. Мазмүндык;

3. Мінез-күлықгық.

Аталған  музыкалық  іс-әрекеттің  ерекшеліктерін  ескеріп,  оқушы 

бойындағы  өнерді  дамыта  отырып  қалыптастырар  құрылымдардың  3

түрлі құралдарына өзінше сипаттама береді:

1.  Эмоционалды-мотивациялық  құрам-музыкалы  педагогикалық

іс-әрекеттердің  маңызды  құбылыстарын  тұсіну,  тану,  ұғыну,  ынта- 

ыкылас  қою.  Музыкалық  білім  алу  арқылы  ізгілікті  көзқарасын, 

дүниетанымын  қалыптастыру.  Оған  қолайлы  жағдай  жағымды  өнер 

өрісінің  таралымын  туғызу.  Мазмұндық  құрам  —  қойған  мақсат  - 

оқушыларды  музыка  арқылы  танымдақ  музыкалық  әрекет  қабілетіне 

дамыта  отырып,  музыкалық  теорияның  және  оның  практикалық 

жағынан  ұғынып  түсінуге,  талғам  сезімдерін  арттыра  отырып, 

әдістемелік  бағыт  алады.  Сезімталдық,  жауаптылық,  адалдық, 

қамқорлық,  ой  елегінен  өткізушілік,  шығармашылық,  сараптамалық 

ой  көздерін,  сезімдерін  арттыру.  Мінез-құлықтың  құралы  — музыка 

сабағында  вокальдік,  хормен  ән  айту, тыңдау,  дидактикалық ойындар 

арқылы  шығармашылық  қабілеттілігін  дамыту.  Жеке  тұлғаның 

музыка 

арқылы 

іс-әрекеттегі 

белсенділігін 

көтеру. 

Сөйпп, 

Ж.Таубальдиева  «Оқушылардың  музыка  арқылы  гумандық  қасиетін 

қалыптастырудың құрылымдық моделін» ұсынады.

Ж.Таубальдиеваның  «Оқушылардың  музыка  арқылы  гумандық 

қасиетін қалыптастырудың құрылымдық моделі»:

Құрамдары

Эмоционалдық-

мотивациялық

Өлшемдері

Әнді  сезіммен  шын 

күйінде 

қабылдау, 

сөзбен  әуен  үйлесімі 

арқылы 

тану.

әдемілікп

Шығарманы

тари хи-ә л еу м етп к

өмірмен

байланысына

жеткізе

өнер

көз

отырып

ізгілікке баулу

Көрсеткіпггері

Музыка

табиғат,

әлемімен,

жануарлар

дүниесімен,

музыкалық

шығармаларға

арқылы

ӨСІМДІК

жан-

музыка 

арқылы 

айналадағы 

адамдармен,

әлеуметтік 

ортамен

Мінез-қүлы қты қ

Мазмұндық

Әннің

көркемдік  I Музыка

ерекшеліпн,

музыкалық

табиғат

құбылыс

арқылы

көрінісі,

құрылымын  аша білу,  | маңыздылығы

ерекшеліктері

мен

пән

құрылымын 

оймен тани білу

ұғылып,  орта  тану, 

есту,  эмоционалдық

сезімге

экологиялық

бөлену,

танымның  жағымды 

тұстарын 

сезіну. 

Өнер  арқылы  жалпы 

адамзаттық

құндылықтарға 

жетілу.

Әнді  есте  сақтауға,  Өзінің

халықтық

қаита 

тыңдауға

белсенділік  көрсету.

Әдептілікке,

ұстамдылыққа,

мейірімділіке,

қ ү л шы ны сты л ы ққа

бағдарлау__________

музыкасын

қүрметгеу,

гумандық,

патриоттық  қасиетті 

дарыту

Қорыта келгенде, сал-серілік өнер арқылы тәрбие берудің тарихы 

ежелгі  дәуірден  басталған.  Өкінішке  орай,  ежелгі  дәуірден  бүгінгі 

күнге  дейінгі  бұл  мәселенің  сабақтастығы  көрсетілмегені  жайлы 

белгілі бір түйін жасау қиын.  Сал-серілер арқылы тәрбие беру амалын 

жүзеге  асыру  үшін  қазақ  халқы  арнаулы  мектеп  ашпаса  да,  оның 

орнын  ел-жұрт,  орта  ауыстырып  отырған.  Сал-серілердің  табиғат 

аясынан  өздеріне  рухани  нәр  алуы,  табиғаттың  бір  бөлігі  ретінде 

өздерін сезінуі онтологиялық деңгейге жеткізген.

Сол  секілді  қоршаған  ортасына,  әлеуметтік  сипатқа  ақиқатты

түрғыда  ән  шығару,  күй  арнау,  қойылымдар  құру  және  т.б.  амалдар

арқылы  танымдық тағылымдар  түйінделіп  отырған.  Бүндай  іс-әрекет 

сал-серілерді гносеологиялық деңгейге бағдарлаған.

Өзінің  өнеріне  ортадағы  болып  жатқан  қүндылықтардан  қуат

алуы  және  жамандықтан  бойларын  сақтауы  сияқты  амалдар  сал-

33

серілердің  аксиологиялык  деңгейге  ұмтылуына  қолайлы  жагдаи 

туғызған.

Көріп  отырғанымыздай,  сал-серілік  дәстүр  арқылы  этномәдени 

тәрбие  берудің  теориялық  негізіне  қатысты  біздер  тарихшы- 

философтардың  және  өнертану  ғалымдардың  еңбектеріне  талдау 

жасап  өттік.  Талдау  барысында  байқағанымыз,  сал-серілік  дәстүр 

жайлы  оның  этномәдени  тәрбие  берудегі  тарихы  туралы  уәжді, 

ғылыми  түжырымды  кездестіру  қиын.  Сал-серілік  дәстүр  арқылы 

тәрбие  берудің  тарихына  көз  жүгіртсек,  біздер  бұл  материалдардан 

кезеңге  бөлгендікті  немесе  оның  ғылыми  негізін  жасаған  құрылымды 

даяр күйінде қолданылмағаны анық екендігін пайымдаймыз.

1.2.  Сал-серілік  дәстүр  арқы лы   этномәдени  тәрбие  берудің

тұж ы рымдамасы

Бүгінгі  күні  дәстүрлі  этномәдениеттің  құндылықтарын  танып 

білу, оның даму принциптерін ұғыну адамзаттың тыныс тіршілігіндегі

ең керекті тарихи қүбылыстар.

Этномәдениет  адамзаттың  тыныс  тіршілігінің  мән-мағынасын, 

абырой-атағын,  жеткен  шыңын,  жетер  қиялын,  пайымды  идеалын,  әр 

қүбылыстың  өзіндік  бастау  тарихын  көрсетеді.  Этномәдениеттің 

бүгінгі  ахуалын  әлемдік  мәдени-рухани  процестерден  тысқары 

қарастыра  алмаймыз.  Қазіргі  әлемдік  мәдениетте  оның  ізгілік  яғни 

рухани  адамгершілік  мазмұн  позициясын  зерделесек,  тығырыққа 

тіреліп,  өгейсіну  мәдениеті  қалыптасып  отырғаны  шындық.  Өйткені, 

адам өз айнала-дүниесін ғана емес, өз-өзі яғни өз болмыс мазмұнын да 

жатсынып,  мәдени  жалған  күндылықтарды  шын  құндылықтан 

ажырата  алмай  күн  кешуде.  Ал  нақтырақ  келсек,  біздегі  мәдениет, 

оның  ішінде,  әсіресе,  үлттық  мәдениеттің  бүгінгі  жағдайы  және 

үлттық  мәдениеттің  «құлдырауы»  туралы  әңгімелердің  естілуі 

әлеуметтік 

экономикалық 

дамуымыздың 

құрылымындағы 

өзгерістерімен  және  батыс  мәдениеті  құндылықтарына  бет  бұрыспен 

тікелей  байланысты.  Бұл  орайда бірнеше факторды атауға болады.  1  -  

Батыс үлгісіндегі  көпшілік  мәдениет тағыны.  2 -  Біздің идеологиялық 

тұжырымдамамыздың  әлі  түзілмегені.  Көпшілік  мәдениет  тасқынын 

сараптаусыз 

қабыл 

алушылықтың 

байқалуы. 

Идеологиялық 

түжырымдамамыздың  әлі  түзілмегенін  ең  алдымен  этномәдени  даму 

түжырымдамамыздың жоқтығынан деу керек.

Бүгінде  дүниежүзінде  өрбіген  саяси  оқиғалар  мен  әлеуметтік 

үдерістердің  күні  ертең  қандай  нәтиже  берері  өркениетті  елдердің 

назарынан  тыс  қалмауда.  Саясатта,  экономикада,  мәдениет  пен 

идеологияда  жскелеген  үлттар  мен  халықтар,  мемлекеттер  арасында

34

бейбіт  қатар  өмір  сүру  принципі  сақтала  ма?  Әлде  ол  өзгеріске 

үшырай  ма?  Дүниежүзі  елдерінің  бір-бірімен  келешектегі  қарым- 

қатынасы 

және 

өзара 

ықпалдастығы 

қандай 

өлшемдермен 

анықталатын болады? Міне, осы тектес сауалдарға XXI  ғасырға қадам 

басқан  өркениетп  қоғамның  интеллектуалды  өкілдері  ерекше  көңіл 

бөліп  келеді.  Үлы  өзгерістер мен  қоғамдық дағдарыстар түсында  кез- 

келген  халық  өзінің  мәдениеті  мен  өркениетінің  өркендеу  барысына, 

оның  тарихи  тағдырына  мән  беріп  ой  тоғытқаны  орынды,  өйткені 

дүние  жүзінде  өркениетпң  дамуы  мен  олардың  өзара  бәсекелесуі 

қоғамның,  мемлекетоң,  жеке  адамның  өмірі  мен  түрмысына 

жаңалықтың 

жаңа 

лебін 

әкеліп, 

жаңаша 

әлеуметтік 

ахуал 

қалыптастыруы  ықтимал.  Өткен  тарихсыз  болашақ түл  екені  белгілі. 

Үрпақ тәрбиесі ертеңді күтпейді.

Бізге қажеті -  жаны да,  қаны да қазақы, халықгың тілі  мен дінін, 

тарихы  мен  салт-дәстүрін  бойына  ана  сүпмен  бірге  сіңірген,  туған 

жерін  түлетуді,  егеменді  елінің  еңсесін  көтеруді  азаматтық  парызым 

деп үғатын үрпақ тәрбиелеу.

1995  жылы  Ж.Наурызбай  Қазақстан  Республикасының  Білім 

министрлігі  оқушыларға  мәдени-этникалық  білім  беруді  жүзеге 

асырудың  әдістемелік  негізін  жасау  бағдарын  зерделеген.  «Жалпы 

білім  беретін  мектептер  түжырымдамасы»,  «Арнаулы  орта  білім 

түжырымдамасы», «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларын еңбекке 

оқыту  мен  тәрбиелеу  түжырымдамасы»  т.б.  бағдарламалар  ғылыми 

негізделгенін,  олардың  тәжірибеде  сыннан  өткенін  саралап  өтеді. 

Жалпы 

этномәдени 

тәрбие 

беру 

іс-әрекетіне 

Қазақстан 

Республикасының ғалым-үстаздарының қосқан үлттық біліми-ғылыми 

қүндылықгарын  түгел  қамтып,  оған  өзіндік  түжырым  жасағаны 

біздердің де зерттеу еңбегімізге сүйеніш демекпіз.

Еңбегіміздегі  тірек  үғым 

«этномәдениетке» 

Ж.Наурызбай 

төмендегідей түжырым жасайды:

Мәдени-этникалық білім беру мақсатын жүзеге асыру үшін,  яғни 

жан-жақты  мәдениетгі  түлғаны  қалыптастыру  үшін  мемлекеттік 

қүрылымдардан айтарлықтай күш-жігерді, оның ішінде үйымдастыру, 

қаржыландыру  және  басқа  мәселелерді  қажет  ететін  мәдени- 

этникалық  білім  беру  кеңістігін  қүру  керек.  Бүл  -   шексіз-шетсіз 

жүмыс.  Бірақ,  олардың  ішінен  мән-мағынасы  мен  маңызына  қарай 

заңдарды 

жетілдіру, 

үйымдастыру, 

үйлестіру  және 

бақылау; 

қаржыландыру  мен  материалдық-техникалық  жағынан  қамтамасыз 

ету;  кадрлар  даярлау;  ана  тілінде  оқыту;  оқулық  шығару;  тіл  қуатын 

арттыру  және  тіл  мәдениетін  көтеру;  басқа  үлт  тілдерін  дамыту, 

шаралары нағыз көкейкесті шаралар болып табылады.

35

Сал-серілік  дәстүр  арқылы  этномәдсн»*  гәрбие  беру  іс-әрекетке 

арнайы  пайымдарды  біздер  Ж.Наурызбай  еңбегінен  кездестіре 

алмаймыз.  Бірақ,  жалпы  «этномәдени тәрбне  беру» ұғымына  ғылыми 

негіздеме  жасағаны  анық.  Біздер  де  сол  негіздемеге  сүйеніп,  бұл 

мәселенің көкейкестілігінің өткір екеніне көзіміз жетті.

Тұжырымдаманың  басты  мақсаты  -   сал-серілік  дәстүр  арқылы 

этномәдени тәрбие беру іс-әрекетінің ғылыми негізін қүру.

Міндеттері  -  жалпы  білім  беретін  мектептердегі  білім  мазмұнын 

пайдалану;  сыныптан  тыс  өтілетін  іс-шаралардың  мүмкіндігін  ашу; 

түжырымдаманың  өзіндік  құрылымын  жасау;  ондағы  басымдықта 

қолданылатын нысандарды іріктеу.

Сал-серілік  дәстүр  арқылы  этномәдени  білім  беру  жалпы  білім

ауқымында 

көп 

нүсқалы 

және 

бейімділікті 

өркендетуге,

гуманитарлық бағдар жасауға, олардың білім мазмұны арқылы ұлттық

тәрбие  мен  білімді  ғылыми  негізде  тұтас  қабылдауына  жол  ашу.  Бұл

орайда  сал-серілік  дәстүр  болашақта  10-сынып  оқушыларына  білім

мазмұнының  бір нысаны  сапасында қабылданары  сөзсіз.  Атап айтсақ,

ертеден  қалыптасқан  дәстүрімізде  Біржан  сал  мен  Ақан  сері

шығармашылығы  оқ>  іықтан  орын  алып  келеді.  Бірақ,  екі  тұлғаның

шыгармашылығы  коммуникативтік  өлшеммен,  таптық,  антогонистік

пайымдама  сарынымен  жазылып  келді.  Сол  себепті  біздердің  зерттеу

енбегіміздің  ғылыми  негізін  құрған  онтологиялық,  гносеологиялық,

аксиологиялық 

деңгейліктер 

оқушыларға 

сал-серілік 

дәстүрді

этномәдени  тәрбие  беру  мазмұнында  іске  асыруға  тірек  болады.

Алдымен бүл  мәселені  шешу үшін не көздейді? — деген сауалға жауап 

берген орынды.

Қазақ этнопедагогикасындағы қазақ халық философиясының рөлі

зор.

Философия  (дүниетаным)  -   адамдардың  қоғамға,  қоғамдағы 

өзінің  орнына,  әлемге  көзқарастар  жүйесі.  Философияның  басқа 

гылымнан  ерекшелігі:  әлемге  өзінің  қатысы,  өзіндік  бағасы,  оның 

нормасы  мен мүраты т.б. (субъективті таным-түсінігі).

Халықтық  философия  -   халықтық  астрономияны,  медицинаны,

кеңістік пен  уақытты  қабылдауды, тыйым  және сенімді, дүниетаныды 

қамтиды.

Халықтық  философия  —  ұлттық  сана-сезімге  бағдарланған 

көзқарасты  анықтаушы;  жүйеленбеген,  стихиялы  түрде  халықтың 

әлемжасаушы білімінің жиынтығы.

Қазақ халық философиясының кейбір элементтеріне тоқталайық:

- уақыт пен кеңістіктің байланысы (ұзақ, алыс-жақын);

36

-  табиғат  өзгерістерінің  адамдарға  әсері  (жыл  мезгілдеріне

сипаттама);

-  тыйымдық  ырымдар  (қоғамға,  адамға,  табиғатқа  байланысты), 

үлкен адамның жолын кеспе, қазған жерді ашық тастап кетпе т.б.

-  ұлттық  астрономия.  Ай  күнтізбесі  -   12  ай.  Астрономиялық

ырым.

- шамандық. От —

 тазалықтың күші. Бабалар аруағына табыну;

-  жасқа  жыныстық  талаптар.  15-16  жастағылардың  жауынгерлік 

парызын  өтеу.  Қорыта  айтқанда,  философия  -   ғылымдардағы 

зертгеудің  өдіс-тәсілдерін  жинақгаушы,  этностық  болмыс-бітіміне 

байланысты  мәселелердің  басын  біріктіруші.  Халықтың  қарапайым 

дүниетанымыныц  келе-келе  белгілі  бір  ғылымның  тірек  көздеріне 

сүйену  арқылы  жаңаша  (қоғамына  қарай)  тұжырым  жасаудан 

этнопедагогика философиясы  құрылған.  Әлем туралы,  болмыс жайлы 

көзқарастар жылдардан жылдарға  ауысу кезеңінде іріктеліп отырады.

Мәдениэтникалық  тәрбие  беру  кеңістігі  әр  қоғамда  әргүрлі 

дамиды.  Мемлекетпк  білім  беруге  қамқорлығы  мәдени  мәргебенің 

деңгейіне  қатысты  жүзеге  асып  отырады.  Оның  көрінісін  мынадай 

деректемелерден  көреміз:  1)  Білім  беру  дағдарысы  (80  ж.).  2) 

Қазақстан  Республикасындағы  этноұлттық  жағдаяттар. 

3)  30-

жылдардағы  ұлтгық  мектептердің  жойылуы.  4)  Үлттық  тілді

білмеушілік,  5)  Жатсыну,  6)  Кез  келген  ұлттардың  өмірлік

тәжірибесінің 

бірегейлігі. 

7)  Білім 

берудің 

көпмәдениеттілік 

тәжірибесі.  8) Эвроцентризм мәселелері.

Жіктемемен берілген  8  мәселе  этномәдени  тәрбиені  таза  күйінде 

жүзеге асыруға үлкен кедергі келтіріп келеді.

Үлтгық тіл және этникалық мәдениет тәлімі -  үйлесімді дамудың 

негізгі бөлімі дей  отырып,  этномәдени тәрбиенің мәні  айқындалынуы 

көзделеді.  Тәрбие  берудің  әлемдік  деңгейіндегі  жалпыадамзатгық 

құндылықгар 

дәстүрі 

мен 

ұлттық 

тәлім-тәрбиенің 

жүйесін 

қалыптасгыру ұдайы этномәдениетке үстемдік етеді.

Тәрбие берудің  қазіргі  заманға тән талабы  өзге  мәдениетгі  тану, 

онымен  өзін  байыта  түсу  секілді 

іс-әрекетпен 

байланысты. 

Мәдениетгердің  өзара  үштастығы,  әсері  жағдайында  ғана  әрбір 

жекеленген  мәдениеттердің  принциптері  мен  ерекшелі ктері  айқын 

толыға  береді.  Эгномәдени  білім  оқыту  мен  тәрбие  жүйесінің  жай 

ғана  бөлшегі  емес,  мәдени  және  тілдік  саналуандық  идеяға 

негізделген  техникалық  және  ақпараттық  жарақтанудың  әлемдік 

деңгейін  дәстүрлі  мәдени  қүндылықтармен  үйлестіретін  оқыту  мен 

тәрбиенің ұлтгық жүйесін құру дегенді білдіреді.

Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  бүкіләлемдік  тәрбиелеу 

міндетгеріне  ынталандыру  және  оларды  тұлғалық  мәдени  тілдік 

қажеттілігін  қанағаттандыру  төмендегі  іс-әрекет  арқылы  жүзеге 

асады:

- барлық адамдардың теңдігі мен қүқығына сый-қүрмет көрсету;

- бүкіл әлем балаларымен одақтық, ынтымақтық сезімде болу;

- күш пен биліктен басқа мүдделерді көздеу;

-  сүхбатқа  қатысушыны  үғу  мен  оның қарым-қатынасқа түсе  алу 

іскерлігі,  қайшылыққа  келген  тұсты  әміршілдікпен,  зорлықпен

шешпеу;

-  өзінің  мәдени  дәстүрлерін  түсінудің  дағдысы,  басқаларды 

қүрметтеу, ескішіл ағымнан сақтану;

-  этномәдени  тәрбие  — бұл  білім  моделі,  ұлттық  мәдениет  пен 

тілінің  және  өзіндік  этнотоптың  тұрмыстық  жағдайлары  мен  басқа 

халықтардың мәдениетін меңгерудің бағдарының кеңеюі.

Қорыта  келгенде,  этномәдени  тәрбие  алдымен  ұлттық  сипатта 

дамып,  содан  кейін  14  жастан  әрі  әр  ұлттың,  әлемдік  халықтардың 

мәдениетін  меңгеруге  ұмтылдырады.  14  жасқа  дейін  әр  ұлт  өкілінің 

баласы  өзінің  ана  тілінде  этникалық  мәдени  дүниетанымын 

өркендетуге міндетті.

Этномәдени  тәрбие  берудің  негізгі  қағидалары  халықтық 

педагогикамен  сәйкес  келеді.  Десек  те,  халықтық  педагогикада  ең 

бастысы  сабақтастық қағида екенін ескерген орынды. Әр үлттың өзіне 

тән  тәрбие  беру  негізінің  қаланатыны  белгілі.  Олай  болса,  әр 

халықтың  тәрбие  беру  үдерістерінің  әдіснамалық  негіздері  және 

мақсаттары  мен  міндеттерін  айқындаумен  қатар,  этномәдени  тәрбие 

берудің 

мазмұны 

арқылы 

ізгілікке 

тәрбиелеудің 

қағидалары 

тәжірибенің  іс-әрекетіне  ендірілген.  Мұнда  әр  тұлғаның  этномәдени 

тәрбие  алуына  мүмкіндіктер туып,  жаңа әлемдегі  жаңа  Қазақстанның 

өркениетті  елдер  қатарына  қосылуына алдымен ұлттық сипат ұялатар 

қагидалары төмендегі түзілімдер болып есептеледі:

1.  Адамды  сүю  қағидасы.  Әрбір  жеке  адамды  қүрметтеу,  жеке 

психологиялық,  интеллектуалдық  өзіндік  ерекшеліктерін,  сонымен 

қатар,  денсаулығын,  жағдайын  білу,  оның  дұрыс  дамып  жетілуіне 

қамқорлық  жасау,  гуманистік  идея  негізінде  этномәдени  тәрбие  алу 

қүқығын  қорғау,  жан-жақты  жарасымды  дамуына  жағдай  туғызу 

адамды  сүйе білу қағидасының негізіне алынады.

2. Табиғатпен үйлесімділік қагидасы.  Бұл қағида адам табиғаттың

бір 

қүрамды 

бөлігі 

ретінде, 

оның 

дамуына 

биологиялық,

психологиялық,  экологиялық  ықпал  жасау  қажетті  орта  болатынын 

көрсетеді. 

'  *  . .

3.  Мәдени  сәйкестілік (лайықгылық, үйлесімділік) қағидасы  Бұл 

қағида  жеке  тұлғаның  дамуына  арнайы  біліми,  мәдени  органың 

болзъін талап  етеді.  Этномәдениеттің  (тіл,  өнер,  дін, діл,  тұрмыс т.б.) 

бірліпн 

және 

дүниежүзілік 

өркениетгің 

ұлттық 

және 

жалпыадамзаттық мәдениет жетістігінің  өзара бір-біріне  ықпал жасау 

және  бірін-бірі  рухани  байыту  мүмкіндіктерін,  жеке  тұлғаның 

адамгершілік  тұрғыда  өзін-өзі  дамытудағы  ең  күшті  қүрал  екенін

білдіреді.

4. Тұтастық қағидасы. Бұл жеке тұлғаның этностық болмысының 

әлеуметпк, адамгершілік, жалпы мәдени және кәсіби құзыретгілігінің 

ұдайы  дамуының  бірлігімен  сипатгалады.  Әрбір  адамды  өзіндік 

дербестілікке,  өзіндік  ерекшелікке  бағдарлап,  қоғамдағы  әлеуметгік 

іс-әрекеттерді  өзара  кіріктіруді,  интеграциялауды  қарастырады. 

Осыған  байланысты  бүгінгі  Жаңа  әлемдегі  жаңа  Қазақстанда  білім 

берудің  мемлекеттік  және  мемлекетгік  емес  білім  берудің  әр  түрі 

құрылып,  болашақ  ұрпақтың  барлық  мүмкіндіктерін  қанағаттандыру

көзделеді.

5.  Үзіліссіздік  -  ұдайы  дамушылықты  жүзеге  асыру  қағидасы 

Мұнда  әэтномәдени  тұлғаның  әлеуметгік-педагогикалық  жүйе 

үдерісішң  бірізділік  және  сабақтастығын  іске  асыруы  бағамдалады. 

Жеке  тұлға  өзінің  интеллектуалды  әлеуетінің  ұдайы  дамып 

отыратындығын  қазіргі  және  болашақгың  табыстарына  сәйкес 

бағалай  алады,  қоғамдағы  жеке  тұлға  мен  мемлекетгің  бір-бірімен 

тығыз үндестігін қамтамасыз етуге ынталы болады.

6.  Ізгілікп  адамгершілікті  тәрбиеге  шығармашылықпен  қарау

қағидасы.  Бұл  педагогикалық  үдірістің  гуманизациялануына  ықпал

жасайды.  Жеке  тұлғаның  әрбір  емір  кезеңдерін,  іс-әрекетінің

барысында  және  оның  жалпы  өмірінің  дамуы,  шығармашылық

әлеуепнщ  деңгейіне,  кәсібилігіне  қарай  толығып  отыруы,  оның

жалпы  қабілеттерінің  өнімді  нөтижеге  бағдарлануына  мүмкіндік 

туғызады.

7.  Үрпақгар  сабақтастығы  қағидасы.  Аға  ұрпақ  пен  болашақ 

ұрпақтың  арасында  ешқандай  байланыс  болмаған  жағдайда  әрбір 

жаңа ұрпақ өткен мүраны, дәстүрлерді, орын алған жетістікті  білмесе, 

оны  сақтамаса  қоғамның  алға дамуы  мүмкін  еместігі  ақиқат.  Осыған 

байланысты  жаңа ұрпақ бұрынғының  құндылығын  сақтап,  болашаққа 

жеткізіп,  жаңа  жаңалықтармен  байытып,  дамытып  отырады.  Бұл 

сабақтастықта  үрпақтар  бірлігінде  халықтар  дәстүрінің  өміршеңдігі 

нақтыланып,  жаңа  ұрпаққа  тәрбие  беру  арқылы  жаңа  қарым-

қатынастардың  өзгешеліктері  айқындалып,  жеке  тұлғаның  тұлғалық 

қалыптасуына негіз болады.

39

8. 

Шәкірттердің  өз  құрбыларымен  және  педагогтарымен  өзара 

қарым-қатынастық, тұлғалық бейне қағидасы.

Соңғы  ондаған  жылдар  ішінде  педагогикалық-психологиялық 

зерттеулер  білім 

беру  арқылы  тәрбиелеу  оқушылардың  жас 

өзгешелігін  ескерумен  қатар,  олардың  жеке  тұлғалық  дербес  те  дара 

ерекшеліктерін,  мінездемелерін  білу,  есегпее  алынуы  өте  маңызды 

екені басты нысанада болғанын дәлелдейді.

Тұлғаның  этномәдени  сұранымының  қоғамдағы  басымдығы 

туралы  ереже қабылдау - әр тұлғаның біліктілігін заңдастыруға басты 

себеп.

Қоғамдағы  этномәдени  келісімді  қамтамасыз  ету  негізінде 

мемлекеттік саясатты іске асыру басты нысанада екені ескеріледі.

Мәдениетті 

жаһандандыру 

жағдаятын 

құндылық 

ретінде 

тәжірибеге ендіру әр халықтың ғылыми тапқырлығына бағынысты.

Білімді  мәдени  үйлесімділік  институты  ретінде  қабылдауды, 

ұлттың өзіне тән тұрмысын дамытуды,  сақтауды жүзеге асыру  әр ұлт 

ауқымында қарастырылады.

Көп  ұлтты  мәдечи  қондырманы  тұтастық  кешенде  шешуге 

ынталы  екені  байқалады.  Бұл ұлттық нақышты толық қамти алмайды. 

Сондықтан  көпұлтты  мәдени  қүндылықтар  этностық  дәрежеде  іске 

асырылды.

Сал-серілік 

дәстүр 

арқылы 

тәрбие 

берудің 

іс-әрекетін 

Ж.Наурызбай  ұсынған  нұсқада  алғанымыз  дұрыс  деген  қорытынды 

шығардық:

1.  Табыстаушылық  (ұлттық  мәдениетті  өркендеу,  сақтау  және 

дамыту). 

>-'

2.  Даралаушылық (адамның,  этникалық  топтың  немесе  этностық 

үлттық-мәдени 

қажеттіліктерін,  жеке  тұлғаның  ерекшеліктерін 

айқындау).

3.  Ынтымақтастық  (мәдениеттердің  өзара  бірлігін,  кірігуін, 

байытуын,  жеке  тұлғаның  әлемдік  және  ұлттық  мәдениет  жүйесіне 

ұмтылысын қамтамасыз ету).

Болашақ  оқулық  материалына  өзек  болар  тұжырымдарды 

саралағанда,  төмендегідей  білім  мазмұнының  түзілімі  оқулық

қүрастырушыларға,  авторларға  ұстаным  ретінде  қызмет  атқаруға 

жарайды деп есептейміз.

Тұжырымның басымдық мазмұны:

1. Ақан сері

2.  Біржан сал

Сыныптан тыс жумыска:

40

1. Мәди Бапиұлы -  арқаның арысы. Мәди өте жас кезінен  бастап 

көкпар  тартудан,  ақсүйек  ойнаудан,  аң  аулаудан,  айтыстан, 

палуандықтан,  жіп  есуден  теңдесі  болмаған.  Арғы  түбі  Қаз  дауысты 

Қазбек  биден  тараған  атақты  Алшынбайдан  туған  Бапиұлы.  Мәди 

Бапиұлы  -   алдыңғы  этномәдени  дәстүрді  жалғастырушы  өкіл. 

Нақтылап айтсақ, Қаз дауысты Қазбек, Төле би, Сырым шешен, Бертіс 

би  толғамдарын,  шешендік  сөз  маржандарын,  Біржан  сал  мен  Ақан 

сері, Үкілі Ыбыраи,  Балуан Шолақ, Абаи әндерін,  Тәттімбетгің иірімі 

терең  күйлерін  жадына  сіңіріп,  ұлт  рухы  жүрегіне  дарыған  тұлға. 

Сондай-ақ,  ол  -  кейінгі  толқын  ұрпаққа  «Алпамыс»,  «Ер  Тарғын», 

«Қозы  Көрпеш  -   Баян  сұлу»,  «Қыз  Жібек»,  «Еңлік  -  Кебек»,

«Қалқаман  -  Мамыр»  тәрізді  қисса-дастандарды  ауызша  нақышына 

келтіріп айтқан жырпш.

Мәди  Бапиүлының  әншілік-композиторлық,  импровизаторлық 

өнері  Қоянды  жәрмеңкесінде  көкке  өрлеп,  Сарыарқа  аспанын 

тербетіп,  қалқыта,  шарықтата  шырқайды.  Сарыарқаның  сұңқарын, 

сайраған  тотысын  Атбасар  түрмесіне  ауыстырады.  Аяғын  кісендеп, 

колын  шынжырлап  Мәдиді  Атбасарға  жаяу  айдап  апарады.  Мәдидің

өксік  зары  ішкі  күиікке  аиналған  атақты  «Қаракесек»  әні  бүгінде  де 

халық арасында кең айтылды.

Мәдидің  «Қаракесек»,  «Үшқара»,  «Мәди»  секілді  тағдырынан

мәлімет  берер  өлеңдері  бүгінге  дейін  жиі  айтылып,  дәстүр 

жалғастығын тауып келеді.

Сегіз  серінің  тобында  Сейітжан  сал,  Қүшан  сері,  Нияз  сері,

Шәрке  сал,  Дайрабай  күйші,  Қобылан  әнші,  Шынияз  әнші,  Аббас

батыр,  Сәду  батыр,  Өске  ақын,  Орынбай  ақын,  Көрпе  ақын,  Біржан 

сал сынды дүлдүлдер болған.

Сегіз  серінің  шын  аты  —  Мүхаммед-Қанафия  Баһрамүлы

Шақшақов  қазақ халқында айрықша туған дарын.  Орыс,  араб,  парсы,

түркі тілдерін жетік білген. Өзі ақын, өзі әнші, батыр, саятшы, мерген, 

зергер, өрімші.

Сегіз  сері  1830  жылы  Омбының  тілмаштар  дайындайтын  Азия 

мектебіне  түсіп,  1936  жылы  поручик  шеніндегі  мәртебеге  ие  болды. 

Сегіз  сері  әнші  Біржан  салдың  үстазы.  Сегіз  сері  Нияз  серімен  Кіші

жүз  еліне  Еділ-Жайық  бойына  өтеді.  Исатай-Махамбет  бастаған  үлт- 

азаттық көтеріліске куәгер болады.

Жоғарыда  айтылғандардан  шығатын  төрбие  жүмысының  негізгі 

міндетгері төмендегі бағытта көрсетілген:

Эстетикалық  талғамды  дамыта  алуды  үлттық  этномәдениет, 

салт-  дәсгүрін  айқындайтын 

парасаты 

мен 

үлттық  санасын

41

тәрбиелейтін нысандарды қазақ тілінде танып-білу, өз халқының өнер 

(сал-серілік) тарихына құрметпен қарауды жүзеге асыру;

-  Эстетикалық  тәрбие  беру  және  тәрбиелеу  түчсырымдамасына 

негізделген ізгілікті-адамгершілік білім мен тәрбиені дарыту;

-  Эстетикалық  білім  мен  тәрбиені  ұштастыру,  жоғары  әлеуетті

сананы дамыту;

- Өнер арқылы жан-жақгы тәрбие алуына мүмкіндіктер жасау. 

Жоғары  аталған  міндеттерді  жүзеге  асыру  эстетнкасының

талғамын дамыту үрдісінде шешуші орын алады.

Сыныптан  тыс  ұйымдастырылатын  іс-әрекеттер  оқушылардың 

белсенділігін  артгырып,  олардың  рухани  дамуына,  шығармашылық 

ынта-ы қыласының  жетілуіне,  жалпы  мәдениетке  бағдарлануына, 

қазіргі  кезеңнің  жалпы  нарық  экономикасы  жағдайында  бәсекелестік 

қабілетплікке бейімделуінің субъект ретінде мүмкіндіктері жасалған.

Нәтижесінде  адамды  «орнындаушы»  құрал  есебінде  ұстаудан 

арылып,  адамды  —  эстетикалық  талғамы  дамыған  мәдениетті  адам 

дәрежесіне көтеру маңызды құндылық деп санаймыз.

Тұжырымдаманың алғашқы сатысы — ойлау әрекетін дамытарлық

қозғаушы  күші.  Олай болса,  ұстаз  оқушылардың қабылдану әдістерін

алты деңгейде  қарастырып,  ойлау,  іс-әрекеттердің негізгі  құрылымын 

мынадай жүйеде сақтауды көздейді.

Бірінші,  ішкі  ойлау  әрекеті  жоқ,  тек  жұрттың  қүбылыс-пішін 

әрекеттерін  кайталаушылық.  Оқушы  өзінің  ішкі  ойын  қажетке 

жаратпайды, жұрт не істесе соны істейді.

Екінші, ішкі ойлау әрекеті сезімді алға қою арқылы жүзеге асады. 

Бүл  оқушылар  -   әміршіл-әкімшіл  өктем  педагогиканың  құрбандары, 

өздерінің  ішкі  «мен»  деген  құқысын  айта  алмайтын,  жұргтың  пікірін 

өз  мүмкіндігімен  іштей  салыстара  алмайтын  оқушылар.  Бұларда  тек 

Қүлдық 

психология. 

Кез-келген 

ортадан 

төмен 

деңгейдегі 

мұғалімдердің  басқаруына:  «Сіздікі  дұрыс  емес»  деп,  қарсылық 

білдіре  алмайтындар.  Болашақга  мұндай  адамдар  басқару  ісіне 

араласса,  халықтың  соры  болатындар.  Себебі,  бұлар  білімсіздіктен, 

дұрыс  пен  бұрысты,  оң мен терісті,  ізгілік пен  надандықты,  асыл  мен 

жасықты  ажырата  алмай,  халықтың  сан  ғасырлар  бойы  жиған-

тергендерін,  қүндылықты,  рухани  байлықтарын  өз  жұмыстарына 

субстанция (тірек) қыла алмайтын пақырлар.

Үшінші, 

ішкі 

ойлау  әрекеті 

-  ездерінің 

ақыл-ойларына 

сүиенепндер:  бірақ,  бұлардың  ақыл-ойлары,  парықтық  биікке, 

тереңдік,  кеңдік  дәрежеге  көтеріле  алмағанадықтан,  өз  мақсаттарына

дөп  жете  алмайды.  Мұндай  оқушылар  тек  бір  істің  бір  қырын  ғана 

нысанада ұстайды, барлығын тұтастыкта ұстай алмайды.

Төртінші, 

ІШКІ 

ойлау  әрекеті 

-  

іш к і 

қабілетгілікті

қажетпліпмен  үндеспре 

дамуға бағыттайтындар 

Бұл  оқушылар  тео

ішкі

Оқушылардь:

белгілі бір чжырммдь, жака ' мірге

ЛГРДе  езгерте  алмайды,  бірак 

бүрынгы  ү й р е і к ^  Т е

теевдерщ,  б.л.мш  тек  лсегілд,ру  дережесінде  калады.  Бір  с „ б е „  

айтқанда, тәяарибеден басқа сүйенері жоқтар.

Бесінпи,  ішкі  ойлау әрекеті  -  рухани жан  а и . т  

____

тздкл* 

өшмді

  нөтижеге  жеткізуге 

айтқанда:

«Жан  тәнге  үи  болғанда  «Жан  тәнге»  жетекшілік  жасауға 

үмтаілатындар».  Бүл  оқушыларға  табиғи  (атавизм),  перцептив 

(қабылдау 

әдістері), 

апперсепсе 

(түйістіргіш) 

әдістері

б

З

Т

Г

  ҚаЛаНҒаВДар’  ӨЗД£Р*  өнеРлі>  бойларында  дарындары 

барлар.  Бүларға  үстаздардың  жеке  жүмыс  беріп,  олардың  ойлау

әрекепн  өз  қабілет,  қажеггілікгеріне  сай  жүмыспен  (интенсив) 

оағытгап отырулары көзделеді.

ГЯНЯ АЛ1ЪШШЬІ’  ІШКІ  ойлаУ  әРеке™  -   әрбір  оқушының  дарындылық 

—

"   ЖОҒарЫ  нәтижеге  көтерілу  қағидаларының  меңгергу

оұл  қағидалар  әр  оқушының 

классикалық  филосо(Ьияға  суйенг#»

нің жүиесін,  қүрылымын,  заңдылығын,  түжырым-түйінін,  мүдде-

атын аиқын түйіндеу әрекеті арқылы жүзеге асады

Жоғарыда  берілген  ішкі  ойлау  әрекетінің  олшемдері  мынадай

суоъекплерден тұрады:

оқушының

шығаруәдісі; 

'

- әрбір тақырыпты оқушылар тұтастықта түйсіну амалы;

- әрбір курстың үсақ тақырыпшаларын оқушылардың жіктеу

қорғау амалы; 

3 ’

- оқу арқылы ішкі рухани ой-түйіндеріне екшеп отыру амальг

- оқушының әрбір курсты меңгеру үрдісінде берілу амалы.

П

г

и

и

і

і

і

і

 

_____ ________ _______ ____________

шешу

фактыны  жинайды.  оны  азінін  піігі

* 

 ----- ншижесінде

ауызша,  жазбаша  коммуникатив  жүйелерінің  біліктілігік  деңгейіне 

жетш, танымын толықтырып отырады.

Ол  үшін  коммуникатив  (қатыс)  жүйесі  төменгі  матрицамен 

межеленеді: 

у

43

I. Субъект:

- тотемдік (ырым)

- нұр (ізгі)

- ыңғаи

- оқшау ойлау (локально-созн.)

- конструктивті ойлау

- шығармашылық ойлау

Сал-серілік 

дәстүрдегі 

кездесетін  қасиеттер  -  

онтологиялық  денгейдің 

көрсеткіші

- перцептив (қабылдау әдісі)

- мнестикалық (есте сақтау)

- имажетив (дарындылық қабілет)

- ажырату (бір теорияны екіншіден)

- аналогын табу

- ассоциациялы қабілетті шығару (дерексіз ұғымды көз алдына 

сурет сияқты қабылдау)

- негізгі ақиқатқа жету

- дәлелін табу, жаңалықты қорғау

- белгілі бір ойды екінші бір ойға аудару (тәржімелеу)

Енді 

осы 

қатыс 

жүйесін 

жүзеге 

асырудың 

әдіснамасы 

(методологиясы) мынадай тізбекте:

I. Танымдылық (когнитив)

1. Перцептивті әдіс:

- әңгіме әдісі 

Сал-серілік 

дәстүрдегі

- лекция 

гносеологвялық  децгейді

- диалог 

калы птасты раты н касиет

- монолог

- нүсқау (инструктаж)

- оқу (чтение)

- дыбыстық жаттығу (фонология)

2.  Көрнектілік:

- демонстрация

- иллюстрация

- көрсету (показ)

- плакат-проекция

- схема

- диаграмма

- матрица

- сызу

3. Тәжірибешілік:

- фото

44

- жаттығу

- зертханалық тәжірибе

- еңбек өрекеті

" машықты ширату (делегировать способность)

II. Гносеологиялық аспекті 

1. Рецептивті:

- иллюстрациялы-түсіндіру

- репродуктивті (қайталау)

- проблемалы:

ізденіс,  эвристика,  эмпирикалық,  зерттеу  (исследование)

зертхана  (адамның  өзі  ойлап  талдауы  зертханалық  жұмысы). 

Оньі 

тәржімелеу (бір істі екінші бір сапаға аудару).

Ш. Әр оқушының ез жұмысын ұйымдастыра білуінің әрекетгері:

1. Оқшау әдісі (локально-созн.):

- жал қы л ау-жал пы л ау

- силлогизм

- сүрыптау

- жіктеу

- түйіндеу (резюме)

IV. Басқару (оқушы өзін-өзі басқарады):

-  өз-өзінің  қабілеті  мен  қажетін  үндестіре  отырып,  мүмкіндігіне 

қарай даму бағыты

-  басқаны  басқару  ұшін  қабілеті  мен  қажетін  үздіксіз  өсіру 

бағыты.

! 

V. Өзін-өзі ынталандыру:

; 

1.  Мадақгау  (өзін-өзі  іпггей,  сырттай,  мәртебесіне  сай  бағытгау,

I 

асырып  жібермей,  бойындағы  қасиетгерін  екшеп,  бұл  әрекет  әр

оқушыға  сенім,  өзімшіл  көтеріңкі  көңіл-күй,  асқақ  оптимизм 

ұялатады):

- сарыны (мотив)

- сендіру (келесі адамды)

- көндіру (өзінің тұжырымын дәлелдей отырып)

- талап ету

- детермендеу

- абстрактылау

- талдау-жинақтау

- салыстыру

- даралау

- саралау

Сал-серіпік 

шыгармашылығын  оқу іс- 

әрекетіне қатысты 

қасиеттер

45

- ескерту

- марапаттау

- жазалау

2. Оқуға ынталану (әр оқушыға өздігінен)

- ойын арқылы (өте сирек, өйткені ойын ойлау әрекетіне қайшы

- пікір сайысы (диспут, полемика)

- кенеттен

VI. Әр оқушының өзін-өзі  бақылау әдісі:

1. Реттеу

- жазбаша-ауызша

- жекеше

- жұптық әрекеттестікте 

жүктеу/скачать 7,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: