С. Т. Каргин педагогика ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 7,84 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 7 І Р И 1 и д и і і і і і г л т / о гтт т» «ж ------------- -----^ .
- Щ жансұлулығы Х‘
Оқушының өзін-өзі іштей - топтық әрекеттестікке тексеру мүмкіндігга ұпггауға қатысты - ұжымдық әрекеттестікке - фронтальды - бригадалы - нольдік кесінді (нулевой срез) - аралық кесінді (промежуточный срез) - бақылау, қортындылау (контрольный срез) - бағдарламамен тексеру. қасиеттер # ^ -
Р л і к өнердің оастау көзі -
ғарыштан қуат алуы оның басты оелпсі мұратын айқындайтын дәрежесі. Мұратьш айқыңдау арқылы өнер несі күш-қуат, шабыт, сезіну, ләззаттану, рухтану секілді қаснеттерге ие болады. Мәселен, Біржан салдың 10-15 шақырымға 7 І Р И 1 и д и і і і і і г л т / о гтт т» «ж ------------- -----^ . . . * жетуі
мойынның жуандай түсуі, шынылардын дірілдеуі жвне т.б. Б»л ұстанымы. Ал суретгі лсазыиыюл (Қ араңы з 13ПЛ1КП ұстаным, эстетикалық әсер, ымы, өнердің іске қосылуы дегенді 46
ғарыштық қуат Щ жансұлулығы Х‘:- сезіну
рухтану Сурет 1 - сал-серілік дәстүрдегі ізгілік сипаты Аталған тұжырымдаманың ғылыми тірегі
- Қазақстан Республикасының мектептерге ұсынған мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру әрекеті. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер адам санасындағы күрделі жаңғыру үдерісімен астаса жүріп жатыр. Мұның өзі іргелі және әмбебап білімді қайтадан саралап, оның өрісін едәуір кеңейте түсуді, сөйтіп, бүл істі білім беру жүйесі арқылы жүзеге асыруды талап етеді. Қоғамда бүпнп таңда тәрбие берудің өндірісті қамтудан этномәдени-эстетикалық, этикалық, ізгілікті мүратқа қарай ойысу жолындағы келелі міндеті барлық мектептерде қайта қарастыруды көздейді. Гуманитарлық тәрбие беру адамның әлеуметгік-этномәдени тұрпатын сомдау тәсілі ретінде көрінеді. Өйткені, ол жеке тұлғаның дамуындағы сыңаржақтылық пен
толымсыздықты еңсеруге жәрдемдеседі. Әр оқушыны өнерді игеру түғырына жетелейді. Сол арқылы оның ішкі қуатын ашуына деген мүмкіндігін кеңейтеді. Әлеумет - халық деген сөз. Мұнда ішкі әлеует басымдықта болса, адамның өмір суретіне сара жол ашылады. Гуманитарлық этномәдени 47
тәрбие беру адамдардың әлеуметтік-экономикалық мінез-кұлқына, этносаралық, әлеуметтік, мемлекетаралық жай-күйіне тікелей ықпал етеді • Жаңа
мемлекетгік тектестікті, артықшылық берілетін құндылықтар (аксиология) жүйесін және азаматтардың өмірлік бағдарын, ізгілікті қоғамның рухани бііімін дамытады. Аталған парадигма өлшемдері ұстазды үздіксіз ізденіске жетелейді. Бізге өнер арқылы білімдендіру мен тәрбиелеудің тарихи негіздерін, теориялық маңыздылығын, оның
заңдылықтарын (онтологиялық, гносеологиялық, аксиологиялық) ұрпақ төрбиесінің эстетикалық талғамын ізгілікті ұстанымға бағыттау үдерісінде қоғам дамуына қосқан үлесіміз деп есеіггеуге болады. Эстетикалық талғамын сал-серілік (білімдендіру мен тәрбиелеудің мазмұны) өнердің ұтымды тұстарын білік пен тәрбие құралы ретінде алу тұрғысында тәрбиелеу қажет. Ал бейімдендіру мен тәрбиелеу үдерісін дұрыс ұйымдастыру қызметі ұрпақтар ауысу барысында жинақталған (өнердің білімдендіру мен тәрбиелеуге) білім мен тәрбие қорын (эстетикалық талғамды ұштауға) беру жүйесі болып табылады. Әрбір даралық тұлғаны ұлттық және әлемдік кұндылықгы білудің сара жолына (эстетикалық талғам кещстігіне) салудың және оның жалпы адамгершілік, ізгілік тәрбиесінің қозғаушы күші диалектикалық қарама-қайшылық заңдылығымен сипатталуы; Ж.Аимауытовтың саналы сезім,
саңылау түйсігін дамьгг^ түжырымдамасы; эстетикалық тәрбиенің құндылық теориясы: пәнаралық баиланыс теориясы ретінде ұсынылады; тарихи ұлтгық сана-сезім теориясы; осылардың бәрі - философиялық деңгейде иснамалық жалпы педагогикалық, этнопедагогикалық тәрбие заңдылыкгарына және жеке тұлғаның эстетикалық талғамын дамыта алуына негізделіп жасалған; отандық және әлеуметгік әдебиетгерге талдау жасау Қазақстан Республикасының және шетел
мемлекетгерінің тәжірибелерін жинақтау негізінде құрылған. талғамның әрбір тұлғаның ішкі интеллектуалды м, тұлғалылық сонылыққа бағыттылық педагогика, арлық құрамдық бөліктері, құндылықтары, мәдени ірқылы білімдендіру және тәрбиелеу кеңістігіндегі -әрекеттің шығармашылық амалдарын жинақтап, тәрбиелеу - ұсынылып отырған тұжырымдаманың непзіне алынган. ™ С УаҚЫТГа сал-сеРілік аркылы тәрбиелеуде жеке іштеи 48
ұштастығы мен сабақтастығын стандарт бойынша өтілетін (өдебиет музыка, тарих және т.б.) басқа пәндермен сабақтастығын нығайту - эстетикалық талғамды саралауды негізге алу арқылы жүзеге асырылады. Оқушылардың сыныптан тыс (басқа да мекемелерге қатысты) меңгеретш енер арқылы білімі мен тәрбиесі олардың әр саладағы қарам-қатынасы, іс-әрекеті негізінде өздігінен білім алуына өздіпнен тәрбиеленуіне, өзін-өзі дамытуына ықпал жасайды жәнё жеке түлғалық, эстетикалық шығармашыл мүмкіндіктерін үлтгық сананы әлемдік санамен үштастыру негізінде дамытады. Біздің пайымдауымызша, эстетикалық түлғалық, бағытгылық құндылықтар негізіне жататындар: а) парасатгы адам - орта ретінде жас үрпақтың жеке түлғалық эстетикалық дамуына жол салушы және оның өнері мен білімін- тәрбиесін түтас өркендеуіне бағдарлаушы; ә) шығармашылық мәдени орта мәдениетті адамды (үлттық дәрежеде) дамыту құралы бола алатындығы. Эстетикалық қүндылықтардың мәдени феномен
(басқаға үқсамайтын даралығы) бола алатындығын дәлелдейді. Эстетикалық қабылдау эмоциясын үтымды өзара әрекетгестік үрдісте, эстетикалық күндылықтарды бағалау түрғысында жоғары сынып оқушыларының түлғалық мақсат жүйесі ретінде эстетикалық талғамын дамытушылық бағытта қалыптасады. Оқушылардың эстетикалық бағытта өзін жеке тұлға ретінде тани білуі, өзінің өзіне ғана тән жеке қасиеттерін айқындай білуі, олардың ізплікп-адамгершілік ережелерді, қасиет-сапаларды меңгере
- білепндігін көрсетеді. Тұжырымдаманың әдіснамалық негіздерінің жеке мақсатгары мен міндеттерін айқындаумен қатар, эстетикалық тәрбиені меңгерудің заңдылықтарын қайта ұлтгық мәдени деңгейінде қарастыру қажеттігі туындайды. Мұнда дара тұлғаны эстетикалық талғам дәрежесіне ынталандыру және кейбір өзгерістер енгізуде эстетикалық тәрбие негізгі құралы ретінде төмендегі жалпы қағндаларға негізделеді: 1. Өзіне өнер тетігін ашып берген барлық әлемді билеуші Құдіретп табиғатты сүю қағидасы. Өзін - оның бір бөлшегімін деп сезінуі.
_ Адамзат құндылығын игеру қағидасы. Өзін қоршаған адамның бәріне құрметпен қарау, оларда кездесетін өнерлі қабілеттіктерді бағалауға ынталану, ізгілікті-адамгершілік сапаға эстетикалық құндылықтарды ұтымды пайдалану, рухани жанға дауа таба білу амалдарын меңгеру, тек әуезді ырғақтың шапағатын сезінбей, оның маңызды тұстарын өзіне қуат ретінде қабылдай алуы. 49
Эстетикалық талғамын дамыту үдерісінде мәдени орта
жағдайында оқушыларды өнер арқылы
білімдендіру және
тәрбиелеудің мазмұны - біздің оны іске асырудың тікелей бағынышты болып келеді. 'Әрекетіне Жоғарыда анықталған міндеттерді шешу ұстаздардың басшылығы және көмегімен ұйымдастырылған іс-әрекет ұрдісінде жүзеге асырылады. Бұндай жағдайда оқушылардың біртіндеп өздерін танытуы және өздерін-өздері білуі айқындалып, олардың ішкі парасат-бағамдарының сараптау үрдісінде ширауы іс-әрекет көрінісінде байқалады. Сөйтіп, әрқайсысының өнер кеңістігін қаншалықты дәрежеде меңгергені жайлы мәлімет жинақталып, әр тұлғаның өзін-өзімен «жарыстыру» секілді мәртебелі іс жүзеге асады. Атап айтсақ, Ж.Аймауытовша «балаларды бір-бірімен жарыстырмай, олардың өзімен-өзін жарыстыру, «кеше
қандай едім,
қандаймын» деген нұсқаулық жасау арқылы ішкі бағамын өркендету нысанаға алынуына кеңес береді. бүгін Өнер адамы болғанымен (мүмкін мүлдем ол кеңістікте энерді еюнші кәсібі деп есептейтін), бүгінгі таңда келген адам тауқыметіне ортаға шығып, қауымдастық іс-әрекетке түседі; ам баласының өмірлік іс-әрекетінде отбасы мәселесінде , этникалық, демографиялық және т.б. мәселелердің байланысты жалпы
өзіне тән
өмірін дұрыс
ұйымдастыруы мен сақтаудың жалпы міндетгері қажетгі дәрежеге қойылуы; екіншіден, эстетикалық талғамын дамыта алу үрдісінің кемелденуі; С°л себепті эстетикалық тәрбиені, оның теориясын және практикасын биоәлеумет талаіггарына сай түбірінен қайта құру бүгінгі күнде көкейкесті мәселеге айналып отыр. Нәтижесінде жаңа көзқараспен эстетикалық тәрбиесінің мәнін
ашу қоғамдық
қажеттілікке айналуда. Бүл ретте Ж.Аймаүытовтмн япям п я м л ^ іт т Деп
.эчсликалық саңылау сезімішң кемелденуі, бұл қоғамның бі мәдениетінің, қоғамдық тәжірибенің жеке тұлғаға берілуі қарастыруға мәдени-тарихи тұғырнамасын басшылыққа алдық. Эстетикалық тәрбие мақсатқа бағынатын парықты бақылауды жооалаитын қоғамның мәдени саласының бір бөлігі ретінде қарастырылады. Эстетикалық тәрбиенің көмегімен қоғамда кездесетін жағымсыз, көлеңкелі жағдайлар біргіндеп жойылып, жастардың өздіпнен шүғылданар ’ • - г
іс-әрекеті болып, ізгілікті — адамгершілік -
— - рдағы өркениетті ді тала ы, әлеүметтік1 қатынастарды ұйымдастырудың тиімді 50
I нысандарына қол жетуіне байланысты болып отыр. Әрі бүл адам аса айшықтана I көрінеді. Ендігі жерде
ізгілендіру мақсатына жету қүралы
зиялылықты дамытуды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, | өмірлік қүндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін | орнықгыруды көздейтін сан қырлы үдеріс. Тәрбие беруді гуманитарландырудың басты міндеті - бүкіл төрбие, білім беру, оқу және мәдениет саласын гуманистік бағытгағы адамды тәрбиелеуге жүмылдыруға үмты лдырады. Тұжырымдаманың барлық мектептер үшін мақсаты - жалпы адамзаттьіқ құндылықгар мен Қазақстан Республикасында I мекендеитін ұлттар мен ұлыстардың ұлтгық ерекшеліктерін ескере г отырып, тәуелсіз Қазақстанның білім беру саласындағы Қазақстан Республикасы мемлекетпк саясатын басшылыққа алу. Оның даму стратегиясын ұсыну серпінді өзгерістерге өтіп отыруға қолайлы жағдай жасайды. Тұжырымдаманың стратегиялық міндеттері: Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырудағы біргұтас мемлекетік саясатгың бөлшегі ретінде қызмет ету; - Білім берудің жай-күйі мен перспективасының пайымын теориялық жөне өдіснамалық тұрғыдан қамтамасыз ету; - Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім берудің таяудағы және ілгері болашақгағы негізгі беталысын айқындау, оның даму бағыттарын әзірлеу. [ Тұжырымдаманың басым бағыттары: і - гуманитарлық тәрбие беруді ұйымдастыру жөніндегі қызметтің ! негізгі беталысы мен қағидаларын баса көрсету; , - гуманитарлық тәрбие берудің мазмүнын, қүрылымын айқындау; - гуманитарлық тәрбие берудің мемлекеттік қалпына сәйкес бағдарламасын жүзеге асырудың рөлін анықтау. Қорыта келгенде, бүл құрылған тұжырымдама мектептерде сал- серілік өнер арқылы тәрбие беру амалын саралауға көмегін тигізеді. 1.3 Сал-серілік дәстүр арқы лы этномәдени тәрбие беруді іске асырудыц үлгісі Зерттеу еңбектерге қарағанда қазақ фольклоры XX ғасырдың бірінші ширегінде жеке ғылым болып қалыптасты деген тұжырым бар. Халық ауыз әдебиеті жанрларының әргүрлілігі мен оның сипаты және жүйесі жайлы аталған уақыт ауқымында айқындалғаны туралы да кеңестік дәуірде бірталай пайымдар жинақталды. Жалпы ауызша 51
поэтикалы дәстүрдің түркі халқынан шыққан заңдылықтары мен оның тәрбиелік-білімилік тағылымдарының көрінісі өлі де болсын бірнеше зерттеу еңбектердің тетігі болатыны сөзсіз. Қазақ халқы фольклорының тегінен адамзат баласьгаың ойлау қабілеті мен тәрбиесінің ізгілікті жолға қойылуына қатысы бар мүмкіндіктерін үтымды пайдалану бүгінгі талап-мүдденің ең басымдығы демекпіз. ҚазаҚ фольклорының тұрмыстық типі мен жіктемесі айқындалған. Қазақ халқының фольклорының тұрмыстық сипатына бақсылық, ақындар, сал, сері, жырау жөне т.б. түрлері жатады. Фольклордың бұл түрлерінің бәрі дерлік адамның ішкі жинақтай алған тәжірибесі мен тағылымдық нысандарына сүйеніп, халық арасында ұдайы өзғергулер мен түзетулер нәтижесінде іске асып отырғаны туралы бүгінгі кеңістіпнде белгілі болды Сана-сезімнің толығуы, кемеріне келіп кем сындағы түрлі-түрлі болып жатқан оқиғалар меі нып келетіні де соңғы кезде көбірек айтылып жүр «Бақсы», «Ақын», «Жырау», «Сал», «Сері» деген іенуі өзінің шығу тепн зерттеген ғачымдарды атап еткен орьн Бұл бағьітга еңбек сіңірген дана буын зерггеушілерді жекелеп көрсетсек, олар: Ш.Уәлиханов, Г.Потанин, А.Алекгоров, АВасильев’ М.Ж_Көпеев, А.Диваев, М.О.Әуезов, А.Марғұлан, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, С.Мұқанов, С.Қасқабасов, К.А.Нүрғалиев, Н.Жүсіпов және т.б. Халық ішіндегі фольклордың тұрмысқа қатысты түрлерішң жанрлары тек жоғарыда көрсетілгенмен шектелмейтіні белгілі Бірақ
р елеу үрдісте қосқан үлес салмағын шығаруға септігін тигізер кезеңдерге тоқгалуды жөн көрдік. Р Е-Д.Тұрсынов өзінің еңбегінде: «Нет нужды доказывать что д ~ ияс “ области, древш? этапов фол ^ : необходимой предварительной ступенью в неследовании вопросов „сторннсской поутки. В е д Г ^ Г т о п . Ч Т О П Ы я и я п и о і т л п п т . ! _________ ^ ИЛИ
приблнзнтельно знвть, ■ ка^ Т ^ „ ‘ч ^ 'Г о х у '1 " . период истории народа могли возникуть сами эти жанры и жанровые разновидности, дошедпше в живой традиции до наших днгіі В Г™Гн
" , С Т “ 0 Г ДН0’
И3бежа7ъ от<;н“ ™ что
области реконструкции исторических форм
какой фольклорной поэтнки повиснут в воздухе не будучи приурочны к конкретным историческим эпохам». Мұвдай күрделі міндетгі бүгінгі таңда түбірімен шеше қою өте қиын. Қазақ фольклорының ішіндегі «сал», «серілік» дәстүрге ежелден негіз болған ақындық өнердің өзі әртүрлі тарихи кезеңдерден етаеш туралы айтып өтгік. Үсынылып отырған фольклор жанрының әртүрлі болып келуішң бір себебі оның халқымыздың дәстүрлеріне үндесіп келуі дер едік. Ақындық өнердің түп тамыры лирикалық және эпикалық жанрлардың пікірсайысындағы кереғар ой-тұжырым туғандығы анық. Жыраулық өнер мектебі толғау мен терменің және эпикалық қаһарманның қатысымен үш бірліктің белгілі
бір тәлімдік, тағылымдық құрал ретінде қолданылуы осы сал-серілікке апарар жол.’ Сол секшді Е.Тұрсыновтың зертеу еңбегінде сал, серіге былай непздеме жасалады: «... у салов сэри - песни мирического и богамного содержания, цирковые и прочие развлекательние номера и Т.Д .».
г «... Богемная тематика творчества салов и сэри и вытекающая отсюда система тропов, служащая для выражение эт оказываются в прямой зависимости от чрезвычайно » необычной генетической истории этих типов носителей лирического фольклора». Жоғарыда Е.Тұрсыновтың сал және сері туралы айтып өткен тұжырымы бүгінп талапқа сай келе бермейтіні, аталған рухани құңдылыққа бүгінде баға беру оңай еместігі өз-өзінен түсінікті. Жалпы қазақ халқының фолыслорында сөз өнеріне 50 шақты «ш ен сүйемелдеп айтатын жанрлардың бар екені айқындалған. Жекелеп қарастырсақ, тұрмыс-салт жырлары, соның ішінде, үйлену тоиына қатысты өлеңдер: жар-жар, беташар, той бастар, сыңсу, қопггасу; баланың дүннеге келуіне орай: бата беру, ат қою, шілдехана аиту; жақын адамның өмірден өтуіне қатысты: есгірту, жырлау, көңіл ОІГПГ' -------------- _____ _____ Г < / және т.б. өлеңдер Сол секілді ғалым Б.Абылқасымов Телқоңыр қазақтың салт- дәстүр фолыслорының ортағасырлық туынды екеніне тоқталады. Сөипп ортағасырда бұл жанрлардың тууына шамандық тәрбиенің ерекше ықпалы бар деп көрсетеді. Ал М.Құрманғалиев сал-серілердің салт-дәстүрге қатысты магиялық қызмегіне айрықша мән беріп, сал-серілердің өнеріне баға оереді. Өкінішке орай сал-серілерге қатысты аса жаңа тұжырым оілдіре алмағаны байқалады. 53
жоғарыда оерілген бірталаи зертгеу еңбектеріне талдаулардан ұғарымыз, «сал», «серілік» жайлы тұшымды ғылыми пайымдарды кездесгіру қиын. Аталған ғалымдардың ішінде сал-серілерге анық тоқталмағанмен, жалпы қазақ халқының фольклорының туу кезеңін зерттеген Е.Тұрсыновтың мына бір пайымына ерекше мән береміз: «Предварительный анализ историко-археологического, сравнительно- этнографического и фольклорного материала показал, что к таковым относятся, в частности, типы шаманы - баксы, акыны, жырау, сыншы, сал и, с учетом генетическим связям с последним, сэри». Сөйтіп Е Тұрсынов сал, серілік туралы анықтама бермесе де, оның пайда болуына мән бергені аңғарылады. Бұл еңбектің біздің зертгеуімізге тағы да бір тұрпсі болар тұсы: квалификация ретроспективно смепгаых археологии, этнографии, истории, а лингвистики - этической определенности». меняются исторической приуроченности и лакально тұжырымға оның педагогика мәнін айқындау демекпіз. Сал, серілік өнер тек әдеби Сал-серіліктің педагогикалық мазмұндық болуы кереі қорытынды маңызы,
оның сипатты білім беру іс-әрекеті арқылы жүзеге асырады. жүйесінің маңызын үғу мүмкін емес. 3. Сал-серілік өнердің классикалық үлгідегі ғалым • •
. . **
------ и а ш іы қ бөлімдерінщ мәнісін тұсінбей, оның білімилік, тәрбиелілік м я
і п п п
_________________ ^
щ фольклорлық сипатын
зерттеген . I
зерттеушілердің еңбегін елемеу, негізгі мәселені аиқындауға кедергі болмақ. Міне, осындай
белді мәселелердің шешімін табу
үшін б е ^ Г и МНШ •МаҢЫЗЫН аЙҚЫНДау сал-серілік өнер арқылы тәрбие берудің ұлпсш құруға септігін тигізері сөзсіз. Бұл ойымызды анықтау үшш алдымен сал-серіліктін ғылым рсгіндс қалыптасуына к і ^ р көмек береді? - деген заңды сұрақ туады. ж ете^ж ілі ^ аЙТЫЛҒаН Ғалы" дардың зерггеулерінде сал-серілікке м ін б е п г е н Ы 7ҮҒЫрЛЫ ОИ‘ П ,к іР л е Р ін «жеріп, төмендегі түзілімге мән оерген орынды: табы іалы ДТ Г , аЛҒ™ КЫ онт° ло™ ™ К снпаты болып табылады. Бул денгсндс казақ слінін сонау сжслгі деуірдегі 54
аталған еңоектерінің тууы дер едік. Әлемді тұтастай қабылдауы. 2. Бұл ежелгі дәуірден қалыптасқан сал-серілікке әкелер жол дей отырып, өр адамнын қоршаған әлемге катысты ................ алғы басқыштар;
жүктеу/скачать 7,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|