Сабақ І. Әлем тілдерінің жіктелімі (классификациясы)
І. Қазақ фонетикасының зерттелім дәуірлері
жүктеу/скачать 73,67 Kb.
|
Ñàáà? ². ?ëåì ò³ëäåð³í³? æ³êòåë³ì³ (êëàññèôèêàöèÿñû)
- Бұл бет үшін навигация:
- Естілім-зерттелім
| І. Қазақ фонетикасының зерттелім дәуірлері
1.ХІХ ғ. зерттелімдері Жауап: Қазақ тілтанымының артикуляциялық фонетикасының бастау көзі ретінде ХІХ ғ. зерттелімін алу керек болады. Өйткені алғашқы аз-кем артикуляциялық мәлімет орыс зерттеушілерінің еңбегінен табылады. Алайда артикуляциялық ұғым-атаулар европа лингвистикасының үлгісінде беріліп отырды. Сондықтан да зерттелім нәтижесінің артикуляциялық кестесін сол орыс тілінде бергенді жөн көрдік. ХІХғ. - Естілім-зерттелім кезеңі дет аталады. Қазакстанның Ресейге қосылуы қазақ даласында ірі өзгерістерді тудырды. XIX ғасырдың екінші жартысында орыс патшалығы Қазақстанды отарлау саясатын толык іске асыруы үшін казак халкының тұрмыс-тіршілігін, салт- санасын жетік біліп, тілін, дінін жан-жакты зерттеуді колга алды. Осы мақсатпен орыс зерттеушілері казақ даласына көптеген зерттеу жұмыстарын ұйымдастырды. Зерттеу нәтижелері жинақтарда, мерзімді баспасөздерде жарияланды. Қазак тілі жөнінде айтылган алғашкы пікірлер мен зерттеулердің дүниеге келуі осы кезеңмен тұстас келді. Қазак тілінің фонетикасы туралы тұңгыш пікір миссионер Н.И.Ильминский (1822-1891) еңбегінде айтылды. 1860 жылы Қазанда жарык көрген «Материалы к изучению киргзского наречия» деген еңбегі орыс графикасымен жазылган еді. Н.И.Ильминский казак тіліндің дыбыстык құрамы 8 дауыстылардан және 19 дауыссыздар: а (ә), е, ы, і, в, ү, ү, д , п, б, м, у, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, г, к, г, ң дыбыстарынан тұратынын жазады. Сондай-ақ, Н.И.Ильминский а жэне ә дыбыстарын бір фонема деп карастырған. Сонымен қатар қазак тіліндегі дыбыстардың айтылу ерекшеліктері, өзара үндесіуі, дыбыстык алмасулар да зерттеуші назарынан тыс калмаган. Мәселен, Н.Ильминский сөздігінде «ауұтқу, бүгілөк, бұлдіргө, бүлдүргөн, бөлтүрүк, күлдүрөуүш, мұрұндұк, өтүрүк, сүңгүрүуұр, тұгөндө, үйүрүм, үрүптөс» деген сиакты сөздердің үндестік заңдылығына сай жазылуы XIX ғасырда казак тілінде ерін үндестігінің ыкпалы зор болғаныдыгынан хабар береді. А. В. Старчевскийдің «Спутник русского человека в Средней Азии» деген 1878 жылы жарық көрген еңбегі өзбек, казақ, татар, тэжік тілдерінің грамматикасына арналған. Еңбекте казак тілінде 9 дауысты, 17 дауыссыз бар екендігі көрсетілген. Алайда ә, е дауыстылары э, и түрінде таңбаланып, й,у дыбыстары дауыссыз ретінде таңбасы мүлде жок, ал в, һ әріптері ол кездегі дыбыстык бейнесі болмағанмен еңбекке ендірілген. Бұлдүрұқ, бүлүндүр, құйқұлжұган, күлтөлөнгөн, күлұмдө, кұцкұлдө, дауұл сиякты кітаптың сөздігінде енген сөздерде ерін үндестігі жақсы сақталған. Сондай-ақ, қазақ лексикографиясының тарихы үшін маңызы бар еңбек — Л.З.Бутаковтың (1812-1878) «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» деп аталатын екі томдық сөздігі. Еңбекте сөздер араб эріптерімен жазылган. Тек екінші томында гана сөздерің орыс тіліндегі транскрипциясы берілген. Зерттеуші М.Мелиоранскийдің (1868-1906) «Киргизские пословицы и загадки», «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деп аталатын еңбектерін жариялайды. «Краткая граматика казах-киргизского языка» 1894 — 1895 жылдары жарық көрген екі кітаптан тұратын еңбегінде казак тілінің дыбыстық, граматикалық кұрылымы біршама толық баяндалған. Еңбекте қазақ тілінің дыбыстык жүйесі 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і) және 20 дауыссыздан тұратындыгын аныктайды (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, қ, ғ, к, г, ң, й, в). Дауыстыларды жуан, жіңішке, ашық, қысаң деп жіктейді. Сонымен катар казақ тілінде сингармонизм заңы жаксы сакталғанын, соган байланысты сөздер бірыңгай жуан не жіңішке болып келетінін, еріндік дауыстылардың үшінші буыннан кейін әлсірейтіндігі туралы пікір айтады. Түркітанушы В.В.Радлов көп буынды сөздерде негізгі екпін сөздің соңына түсетінін көрсетеді. Оның «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» деп аталатын еңбегінің маңызы ерекше. Мұңда қазақ тілінің дыбыстық жүйесі біршама дұрыс жүйеленген. Түркітанушы еңбегінде казақ тілінің дыбыстык жүйесін 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү) жэне 20 дауыссыздан тұратынын аныктаған. Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө), қысаң (ы, і, ұ, ү), жуан (а, о, ұ, ы), жіңішке (ә, е, ө, ү, і), еріңдік (о, ө, ұ, ү), езулік (а, ә, е, ы) деп жіктейді. Ал дауыссыздарды да іштей қатаң (қ, к, т, п, с, ш), ұяң (г, г, д, б, з, ж), үнді (н, ң, м, р) жэне аралық немесе жарты дауысты (у, й) дыбыстар деп бөлген. жүктеу/скачать 73,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|