Н. И. Ильминский

Фонетиканың зерттелу тарихы.
Қазақ фонетист ғалымдарының
эерттеулер
Кер мбаева Еркежан

Фонетист ғалымдарының
эерттеулер
«Материалы к изучению
киргзского наречия» деген
еңбег нде зерттеген.
И.Ильминский қазақ т л н ң
дыбыстық құрамы 8
дауыстылардан және 19
дауыссыздар: а (ә), е, ы, , в, ү, ү, д ,
п, б, м, у, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ,
г, к, г, ң дыбыстарынан
тұратынын жазған. Мәселен,
Н.Ильминский сөзд г нде
«ауұтқу, бүг лөк, бүлдүргөн,
бөлтүрүк, күлдүрөуүш, мұрұндұк,
өмүлдүрүк, өтүрүк, сүңгүрүуұр,
тұгөндө, үйүрүм, үрүптөс (сроду
родившисеся двое)» деген
сияқты сөздерд ң үндест к
заңдылығына сай жазылуы XIX
ғасырда қазақ т л нде ер н
үндест г н ң ықпалы зор
болғандығынан хабар беред .
«Оқу құрал» (1912) 
«Әдебиет танытқыш» (1926)
«Әл пби» (1924)
«Т л құрал» (1914)
«Дыбыс таңбасын қар п деп
атаймыз. Дыбыс пен қар п екеу ек
басқа нәрсе. Б р не б р н
қатыстырып, шатыстырмасқа ти с.
Дыбыс ест лет н, көзге көр нбейт н
нәрсе, қар п көр нет н, ест лмейт н
нәрсе» деп дыбыс пен әр пт ң
айырмасын нақтылап түс нд ред .
Әр п кейде жеке дыбысқа сәйкес
келсе (мәселен, о, ө, ұ, ү), кейде б р
әр п (ё, ю, я) б рнеше дыбыстың
қосындысын (йұу, йүу, йа)
таңбалайды. Ал кейб р
әр птерд ң (ь,ъ) дыбыстық мән
жоқ.
Қазақ т л нде дауыстыдан басталатын
буындар үнем сөзд бастап тұрады: а, ә,
ас, ант, ұлт, ас-қа, ат-қа, ант-ты, ұлт-тық
Сондықтан да б р нш буыннан басқа
буындар дауыстыдан басталмайды.
Оның үст не қазақ т л нде байырғы
буындар қос дауыссыздан басталмайды
дед к. М не, осы қағиданы еске бер к
ұстанған жағдайда сөздерд буынға
бөлу қиын болмайды. буын ж г н оңай,
механикалық түрде табуға болады. Ол
үш н жазған әрб р сөзд ң дыбыстарын
аяқ жағынан бастап шоламыз. Дауысты
дыбыстан соң келген дауыссызды
елемей өте шығып (өйткен
дауыстының соңында дауыссыз болмай
да қалады, б реу де, екеу де бола
беред ), әрб р дауыстының алдыңғы
жағына б р дауыссыз тастап бөле
берем з, сонда неше бөл к шықса,
сонша буын болады» деген.
С.Кеңесбаевт ң буынды үшке
бөлу барлық оқулықтарда
қайталанып келед .
Құрамындағы дауысты және
дауыссыз дыбыстардың орын
тәрт б не қарай қаз рг қазақ
т л ндег буынның үш түр бар:
ашық буын, б теу буын және
тұйық буын. Бұлай бөлу
буынның теориялық та,
практикалық та мән не сай
келед .
Сөзде қанша дауысты дыбыс
болса, сонша буын болатыны
белг л . Буын ж г
дауыстылардың қабатында
тұрған дауыссыздардың қай
жағына қарап келет н не
байланысты.
Фонема жане дыбыс алмасуы
теориясын
жасады. Онын теориясынын нег зг
каридалары 20 р-даны фонетика мен
жалпы т л б л м н н дамуына шешуш
асер етт .
Т л дамуынын жалпы зандылыктарын
танып-б лу уш н тег эр турл т лдерд
салыстыра зерттеуд н кажетт г н
усынды. Жеке т лдеод тарихи озгер п
отыратын жуме деп танылы. "л
туыстыы" деген угыма талдау жасады
И.А. Бодуен де Куртензн н «Некоторые
отделы
сравнительной грамматики славянских
языков» (1881
ж.) атты енбег нде фонема сезд н
фонетикалык бол ктер не караганда
бел нбейт н белшек екен н
айтады.