Сабақ тақырыбы: ХІХ ғасырдағы сал-серілер. Ән, өлең. Өнерпаздық, сыршылдық ағым. Сал-серілер мұрасы ән өлеңдердің таралым, танылым жайы
жүктеу/скачать 33,82 Kb.
|
5 практикалық сабақ тақырыбы
- Бұл бет үшін навигация:
- Студентерге өзін-өзі бақылау сұрақтары мен тапсырмалар: (мына сұрақтар мен тапсырмаларды жазбаша түрде орындау қажет)
- Блиц-тест (сұрақ нөмірін қойып, жанына дұрыс жауаптың әріпін көрсету керек)
|
№ 5 практикалық сабақ тақырыбы: ХІХ ғасырдағы сал-серілер. Ән, өлең. Өнерпаздық, сыршылдық ағым. Сал-серілер мұрасы – ән өлеңдердің таралым, танылым жайы Студентерге өзін-өзі бақылау сұрақтары мен тапсырмалар: (мына сұрақтар мен тапсырмаларды жазбаша түрде орындау қажет): 1. Біржан сал, Сегіз сері, Ақан сері, Жаяу Мұса, Әсет, Мұхит, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай, Майра, Мәди, Иманжүсіп, т.б. әнші ақындар өнерінің қазақтың рухани-өмір, көркемдік таным-талғамындағы өз орны. 2. Сал-серілер өнерінің өзіндік ерекшеліктері. Әрі ақындық, әрі сазгерлік, әрі орындаушылық өнер. 3. Сал-сері, әнші-ақындардың XIX ғасыр әдебиет тарихындағы орны. 4. XIX ғасырдағы сал-серілік, әншілік дәстүр, әншілік жайлы академик Ахмет Жұбановтың ғылыми-теориялық тұжырымдары. 5. Әсет, Мұхит, Балуан Шолак, Үкілі Ыбырай, Майра, Мәди, Иманжүсіп әндері. Өмірбаян деректері. Сал-серілер, әнші ақындардың XIX ғасыр әдебиет тарихындағы орны. 1. Біржан сал, Сегіз сері, Ақан сері, Жаяу Мұса, Әсет, Мұхит, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай, Майра, Мәди, Иманжүсіп, т.б. әнші ақындар өнерінің қазақтың рухани-өмір, көркемдік таным-талғамындағы өз орны. Е.Тұрсыновтың пікірінше «сері» - көне түркі тіліндегі «черік» сөзінен алынып, «әскер», «қол» деген мағынаны береді. Зерттеуші пікіріне сүйінсек «сері» сөзінің негізгі мағынасы, жасақ құрамындағы «жауынгер», «жасақшы», «жарықтағы серік» дегенді білдіреді.Соңғы кездегі зерттеушілер Саят Баймұратұлы, Досай Кенжетай, Өмір Тұяқбаев, Таласбек Әлемқұлов, Серікбол Қондыбайлар сал серілікті діни ұғыммен, қазақ хандығындағы батырлық, әскери жауынгерлік жүйемен байланысын сөз етуде.Түркістандағы (Яссы) Құл Қожа Ахмет Яссауи (Әзірет Сұлтан) негізін қалаған Яссауия тарихаты қазақ хандығындағы әлеуметтік,діни, мәдени, саяси үдерістерге әсер етіп отырған. Тарихаттың құрамында түрлі жүйелер (институт) пайда болған. Сал-серілер осы көп қырлы институционалдық жүйенің батырлық, әскери жағымен тығыз байланысты болған.Саят Баймұратұлысалсерісөзін:«Біздіңойымызша«салсері»сөзісапылықілімдегі«сил-сила» деген сөзінен шығады. «Сил-сила» сөзі «шынжыр», «тізбек» деген мағынаны білдіреді. Шәкірт ұстаздың тәрбиесінде болып, мақалға жетіп, өзі хал тапқаннан кейін, шейхтің, пірдің рұқсатымен өзі ұстаздық жолға түседі. Яғни, атадан балаға, ұстаздан шәкіртке беріліп келе жатқан ілімді жалғастырады. Мұны сопылықта сал-сала деп атайды», - дейді. Біз сал мен сері дегенде көбіне тіл ұшына Біржан мен Ақан есімдері оралады. Біржанды сал дейміз де, Ақанды сері дейміз. Себебі, Біржанның бойында салдықтың белгісі мол көрінсе, Ақанда серілік өнердің қасиеті басым. Осыдан кейін Біржан сал мен Ақан сері есімдері сал мен сері сөздерінің баламасы, синонимі сияқты болып кеткен. Алайда мәселеге көз жүгіртсек, сал мен серілік тек Біржан, Ақан есімдерімен шектеліп қоймағандығына көз жеткіземіз. Сал мен серілердің қазақта көп болғандығын өткен тарих айғақтайды. Біржан мен Ақан құнарланған Сарыарқадағы өнерпаздық топырақта ХҮІІ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырларда Дәстем сал мен Дүйсен сері, Салғара, Жанақ, Шағырай сал, Жанат сері, Сейітжан сал, Құман сері, Нияз сері,Көрпеш сал, Шәрке сал, Сегіз серілер өткен.Біржан мен Ақанда сал-серілік өнердің әншілік, ақындық, музыканттық, эстетикалық қырлары көп көрінсе, ол басқаларында сал-серіліктің өзге де қырлары көрініс тапқан.Нәбиден Әбуталиев өзінің «Сегіз сері» кітабында сал-серілік өнерге қатысты мынадай пікір білдіріпті: «Сал-серілер тек әнші, ақын, күйші ғана емес, алдымен атақты мерген, сұңқар, лашын, тұйғынмен құс ілгізген саятшы, тұлпар аттың ең жүйрегін, ең сұлуын таңдап мінетін ат ойының бапкері, оң саусағынан өнері тамған теңдессіз шебер, керемет зергер де болған. Сал-серілік өнермен айналысушы өнерпаздар етікшілік, өрімшілік, ұсталық, зергерлік, балташылық, аңшылық, тігіншілік өнермен де айналысқан. Себебі, сал-серілерге өздерін атпен, киіммен, құрал-жабдықпен, ән-күй аспаптарымен, ішім жем қаражатымен қамтамасыз ету керек болған. Жоғарыдағы біз айтып отырған көп кәсіптің өзі оларды осыған мәжбүр етті. Сал-серілердің біразы көктемде егіншілікпен де шұғылданған. Көктемнен күзге дейін олар көшпелі жағдайға бейімделіп түйеге, нарға шатырларын теңдеп, сайыстық малдарын айдап көшіп-қонып ел аралап жүрсе, күзде қысқы мекендеріне оралып, еккен астығын орып, бастырып жинап алып отырған жоғары ерекшеліктерінің музыкалық сипаттамасын және туған жеріне деген сүйіспеншіліктің өзіндік ерекшеліктерін айқындайтын туынды. Мұнда поззия мен сұлулыққа толы даланың шексіздігі сезіледі.Есейген шақта Біржан Жетісудың танымал әнші және ақыны Сарамен кездесті. Олардың поэтикалық және ән байқауы Ешкіөлместе өтті. Бізге жеткен атақты «Біржан мен Сара айтысы» өлеңін Сараның өзі құрастырған. Қазір бұл айтыстың қалай өткені және онда қандай әндер айтылғанын айту қиын. Бірақ СараБіржанның керемет шебер әнші, суырып салма өнер иесі екенін ерекше атап өтті. Бұл жарыс әншінің даңқын одан әрі асқақтатты.Әлеуметтік, азаматтық тақырып «Біржан-сал» өлеңдерінде айқын көрініс табады. Біржанның жалынды поэтикалық ерекшелігі «сал» деген ұғыммен біріктірілді, яғни «халық таңдаулысы» дегенді білдіреді. Сол себептен халық оны құрметтеп, оның есіміне теңеу ретінде «сал» сөзін қосып, Біржан сал деп атап кетті.Азаматтық мотивтерді тереңдету Біржан мен Абай Құнанбаевтың 80-ші жылдардың екінші жартысында кездесуіне үлкен ықпал етті. Ұлы ақын, ағартушымен танысу Біржанның шығармашылығына оң әсерін тигізді. «Біржан-сал ақын» әні Абай әндерінің әсерінің мөрі болып табылады. Себебі, онда ақынның адами қадір-қасиеті, оның азаматтық борышы және кедейлердің қайғылы тағдыры туралы айтылады.Абайдың поэзиясына таңданған Біржан оның өлеңдеріне ән шығарды. Біржан сонымен бірге ол белгілі қазақ әншісі Ақан серімен де кездесті. Біржан көптеген басқа да көрнекті халық өнерінің қайраткерлерімен кездесті. Сондай-ақ бірнеше рет айтысқа қатысты.Біржан сал төрт әйел алған және 4 жұбайынан 11 ұлы болды. Бірінші әйелі Балқаштан – Ақыл, Алтынбек, Әділбек, Мақұлбек; екінші әйелі Ләйладан – Ахметжан, Ахметбек; үшінші әйелі Айтбайдан – Ахметқали, Айтжан, Айтмұхаммед; ал төртінші әйелі Әпіштен-Теміртас, Қалкен және Асыл және Ақық есімді екі қызы дүниеге келді.Біржанның өмірінің соңғы жылдары күрделі сынақтарға толы болды. Кәрілікпен бірге кедейлік, аурулар мен жалғыздық келді. Біржан кедейлік пен кәрілікті сабырмен қабылдағанымен, бірақ жалғыздық пен түсініксіздік оған тым ауыр болды.Бітеу қабырға оның жатырқап, тұйықталуына себеп болды. Соңғы жылдардағы әндерінде Біржан қайтып келмес жастық пен даңққа деген сағынышын жеткізуге тырысты. Мұның бәрі айналасындағы адамдар үшін әдеттен тыс жағдай болып көрінді, олар тіпті Біржанды психикалық ауру деп таныды. Ол соңғы үш жылын өз киіз үйінде байлауда өткізді және 1894 жылы ауыр азаптан қайтыс болды. Қайтыс болғанға дейін Біржан балаларына арнап «Асыл-Ақық» және «Теміртас» әндерін шығарды.Үлкен әншінің еркіндікке толы бейнесі Мұқан Төлебаевтың Біржан мен Сара операсында көрініс алды. Төлебаевтың операсының арқасында ақын Біржан Қожағұлының драмалық тағдыры, зұлымдыққа, әділетсіздікке қарсы күрескен өмірі халық санасында мәңгі өмір сүреді. 2. Сал-серілер өнерінің өзіндік ерекшеліктері. Әрі ақындық, әрі сазгерлік, әрі орындаушылық өнер. Сал-серілік— қазақ халқы мәдениеті мен өнерінің жарқын белгісі, биік шыңы.Ақындық, сазгерлік, әншілік, орындаушылық, адамгершілік, мәрттік, жомарттық, пәктік, зор абырой, тағы басқа ең ізгі қасеттердың бәрі осы мұрат тұтқандардың бойынан табылған. Сал мен сері деп аталатын екі тұлғаның бір-бірінен аз да болса ерекшеліктері бар. Сал дегеніміз — аса талантты, бір өзі бір театрдың қызметін атқаратын, ерекше әрі қымбат, әсем киінген, жүріс-тұрысы, іс-әрекеті мүлде бөлек, дүниесін, мал-жанын осы жолда аямайтын мәрт, жомарт жан. Оның киімдері кісі таңданарлықтай басқаша үлгіде тігіледі. Сән-салтанатты басқа, ер-тұрманы да сұлу әрі сымбатты, әшекейлі. Сал — халықтың еркесі, қызығы, думаны.Сері де — сал сияқты әнші, күйші, ақын, өнерпаз. Оның киім киісі сұлі да сыпайы. Осындай өнердің сыртында ол — сұлу сүйген, жүйрік баптап, құс салатын, әрі аңшы, саятшы, әрі мерген, әрі палуан, әрі шешен, әрі шебер, қысқасы, халық сөзімен айтқанда, "сегіз қырлы, бір сырлы" аса биік тұлғалы азамат. Мысалы, атақты Сегіз сері осындай жігіт болған.Сал-серілік екінің бірінің қолынан келе бермейді. Оған үлкен өнер, қазына, мол байлық керек. Олардың жүрген жері той, думан, қызық, мереке болғандықтан, ел-жұрт өздерінің серкесі, еркесі, мақтанышын шапан жауып көтермелеген. Сал-серілерді Әз- Жәнібек, Абылай хандардың өзі жоғары бағалаған, құрмет көрсеткен. Ақан сері, Біржан сал, Шерке сал, Дәурен сал, Нияз сері, Толыбай сал, Сейіткерей сері сияқты аты халық арасында мәңгі ұмытылмастай болып қалған ер-азаматтар көп болған. Сал-серілер туралы Ш.Уәлихановтың, Ә.Марғұланның, С.Мұқановтың, І.Жансүгіровтың т.б тамаша еңбектері мен шығармалары бар.Қазақ тарихында өнер мен әдебиет туын қатар көтерген, ерекше дәстүрімен танылған шоқжұлдыздар шоғыры – сал-серілер. Олардың шығармашылығы ерекше сипатқа ие: олар – фольклор, әдебиет, театр, цирк өнерлерін ұштастырған дарынды жандар. Міне, сол себепті де олардың шығармашылығы қазақ өнері мен әдебиетінің дамуына жан-жақты үлес қосты. Өзі әнші, өзі ақын әрі сазгер сал-серілердің еркін де өр мінезді поэзиясы, ән әуені мен орындау шеберлігі, өзіндік сән-салтанаты қазақ мәдениетінде айрықша орын алады. Сал-серілер дала халқы үшін көшпелі театр, сан қырлы цирк өнерінің өкілдері сипатында айрықша құрметке ие болған.Сал-серілер шығармашылығының жан-жақтылығына тоқталсақ, ең алдымен, сал-серілер – қазақ поэзиясының жарқын өкілдері. Олар өз кезеңіндегі қоғамдық-әлеуметтік тақырыптарды көтерген, өзінің азаматтық үнін таныта білген әдебиет өкілдері. Адамгершілік ар-ұжданын байлық пен атақтан жоғары қоятын рухты жандар. Олардың сом алтындай сұрыпталған сөздері алмас қылыштай осып түседі. Мәселен, Жаяу Мұсаның «Ақсиса», Біржан салдың «Жанбота», Мәдидің «Қаракесегі» – әлеуметтік теңсіздіктен туған зорлық пен әділетсіздікке қарсы күрес жырлары, сана көтерілісі. Сонымен қатар, олардың жырлары – халықтың тұрмыс-тіршілігін, этнографиялық ерекшеліктерін де танытатын арна, тарих тынысы. Ұлттық дүниетаным, сыршыл сезімге толы Әсеттің «Інжу-маржаны», Ыбырайдың «Гәккуі» мен «Қалдырғаны», Ақанның «Балқадишасы» мен «Сырымбеті», Естайдың «Қорлан», «Назқоңыры», қазақтың атбегілік, құсбегілік өнерлерінен хабар беретін Ақан серінің «Маңмаңгер», «Құлагер», «Қараторғайлары» – бағалы туындылар.Екіншіден, олар – өз өлеңдерін өздері әнмен өрлеп, өздері орындайтын музыка өнерінің майталмандары. Олардың әр туындысы – кем-кетігі жоқ классикалық өнер туындысы. Әлемдік өнер туындыларымен иық теңестіре алады. Дүниенің тылсымына ертетін қоңыр әуен де, еліктірер ерке саз да бар туындылар ғасырлар бойы халықпен бірге жасап келе жатыр. Олардың шығармалары дәстүрлі ән ретінде де, эстрадаға өңделген ән ретінде де өз бояуын, өз тыңдарманын жоғалтпай келеді.Үшіншіден, сал-серілер қазақ мәдениетін, салтанатын, келісті талғамын таныта білген. Киім кию үлгілері, оларға ерген топтың көркемдігі мен өзіндік салт-дәстүрін қалыптастыру талғамы, халықтың ортасында өнер көрсетудің жан-жақтылығын назарда ұстауы – сөзімізге дәлел. Қастарына кір тасын көтеретін, күресетін немесе ат үстінде өнер көрсететін жандардың топтастырылуы, киім ғана емес, жылқылары да бір түсті болуы – түрлі өнерді түйістірген құбылыс, халық өнерінің тұтас сипаты 3.Сал-сері, әнші-ақындардың XIX ғасыр әдебиет тарихындағы орны. Қазақ әдебиетінің өнер қалпындағы өзгеден бөлектер ұлы мұраларының бірі – сал-серілер шығармалары. Сал-серілер поэзияда өзге бағыт–бағдарымен кестеленеді.Өзге жұрттың билігінде қалып, өз еркінен айырылған ұлттың қарсылықтары өлеңмен өрнектеліп, әнмен шырқалып, ел дәстүріндегі өнерді қадірлеудің үздік үлгісі сал-серілік жолға түсті. Сал серілер – ел сүйген, халық алақанға ұстаған, жұрт еркелері. Сондықтан да өрлік, еркіндік жырларында ғана суреттеліп қоймай, киген киім, өмір сүру дағдылары мен де ерекшеленеді. Ел еркелетер, жұрт бөлектер себептері қазақ өнерінің бірнеше түрін басын біріктірген. Ел үшін өнердің өзге қалпын таңдаған сал-серілер ұлт рухани құндылығына ғана бас иеді. Әнді әуелетіп, көркем кестеге түсіріп, алғыр қыран, тұлпар мініп, жүйрік тазы ертіп, елдің өткенін еркін кезін жұрт есіне қайта салады. Оның ішінде Сегіз сері секілді қолына қару алған ерлер де, Біржандай тәкаппар да, Ақандай тылсым өмірдің иелері бар. Сал-серілерді өзгеден бөлектер қасиеттері: ақын, әнші, сазгер, орындаушы, ер көңіл, кең жүректі, байлықты емес, рухани құндылықтарды жоғары қойған ерекше өнерпаздар. «Сал-сері–сегіз қырлы, бір сырлы, яғни әнші, күйші, ойыншы, күлдіргіш, композитор, би, спортқа бейімі ерекше үздік жаратылған өнерпаз. Олар халық мәдениетінің көрнекті өкілдері. Сал мен сері әншілік, ақындық өнері жағынан ұқсас болса да, мінез-қылығы, киім-киісі,жүріс-тұрысы жағынан өзгешелігі болған. Салдардан серілердің өзгешелігі мынау: серілерде өрескел мінез, ерсі, оғаш қылық болмайды. Мейлінше сыпайы, орнықты, ибалы, сәнді киімге, бекзаттыққа үйір» (С. Негимов. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы, 1996, 179 б.). Қазақ өнерінде сал-серілердің орны ерекше. Ұлттың екіжақты езгіге түскен шағында еңсесі түскен халықтың өткенін еске түсіріп, елдіктің ұмытылмас қалпын сақтағандар, кейінгі ұрпаққа жұрт өнерінің бар бояуымен жетуіне еңбек сіңірген жандар. Қазақ әдебиеті мен ән өнерінің ажырамас бірлігін де сақтаушылар – сал-серілер. Сондықтан да Б.Қожағұлұлы, А.Қорамсаұлы, Н. Баймырзаұлы, Сегіз сері Баһрамұлы, Ә.Найманбайұлы, Ы. Сандыбайұлы т.б. өнерпаздар шығармашылығы – ұлт әдебиетінің, өнерінің асылдары. 4. XIX ғасырдағы сал-серілік, әншілік дәстүр, әншілік жайлы академик Ахмет Жұбановтың ғылыми-теориялық тұжырымдары. XIX ғасырдағы әнші - ақындар шығармашылығы Қазақ әдебиетінің өнер қалпындағы өзгеден бөлектер ұлы мұраларының бірі – сал-серілер шығармалары. Сал-серілер поэзияда өзге бағыт–бағдарымен кестеленеді.Өзге жұрттың билігінде қалып, өз еркінен айырылған ұлттың қарсылықтары өлеңмен өрнектеліп, әнмен шырқалып, ел дәстүріндегі өнерді қадірлеудің үздік үлгісі сал-серілік жолға түсті. Сал серілер – ел сүйген, халық алақанға ұстаған, жұрт еркелері. Сондықтан да өрлік, еркіндік жырларында ғана суреттеліп қоймай, киген киім, өмір сүру дағдылары мен де ерекшеленеді. Ел еркелетер, жұрт бөлектер себептері қазақ өнерінің бірнеше түрін басын біріктірген. Ел үшін өнердің өзге қалпын таңдаған сал-серілер ұлт рухани құндылығына ғана бас иеді. Әнді әуелетіп, көркем кестеге түсіріп, алғыр қыран, тұлпар мініп, жүйрік тазы ертіп, елдің өткенін еркін кезін жұрт есіне қайта салады. Оның ішінде Сегіз сері секілді қолына қару алған ерлер де, Біржандай тәкаппар да, Ақандай тылсым өмірдің иелері бар.Қазақ поэзиясының ерекше дамыған кезі – XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы. Бұл кезеңдегі қазақ поэзиясының басында сал-серілер шығармашылығы тұрды. Сал-серілер поэзиясы — өзіне дейінгі ауызша поэзия мен жазба поэзияның жалғастыратын буын сияқты, өзінің алдында өткендерге қарағанда бір адым ілгері кеткен, жаңалығы, ерекше сипаты бар өнер. Оның қазақ поэзиясының көкжиегін кеңейткен, тың өрістерге көтерген арна екені дау тудырмайды» — дейді профессор Ш.Керимов [1,120]. Шындығында да сал-серілер мұралары – қазақ поэзиясын көкке көтеріп, жұлдызын жарқыратты. Осы кезде қазақ поэзиясы жаңа түрге ие болып, сан алуан бояу — өрнектермен дами түсті. Сал-серілер — әдебиет тарихында да, музыка өнері тарихында да есімдері алтын әріппен жазылып, халықтың ерекше сүйіспеншілігіне, ықыласына бөленген талант иелері. Сал-серілер сегіз қырлы бір сырлы жандар болғаны бәрімізге мәлім. «Жігітке жеті өнер де аз» деп дана халқымыз тегін айтпаса керек. Сал-серілер сан түрлі өнерді игерген. Олар ақын, әнші, композитор болумен қатар, әрі бишілік, әрі артистік, әрі фокусшілдік қасиеттерін бойына жинақтаған жан-жақты талант иелері. Сал-серілердің әнші, композитор ретінде қазақтың өнерін, музыкасын дамытып, жаңа белеске көтергендігін әрі әншілік-сазгерлік шығармашылықтың өзіндік озық үлгі — өрнегін қалыптастырғандығын, поэзия мен музыканың, халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастырып келгендігін, ең бастысы қазақ поэзиясының дамуына зор үлестерін қосқандықтарын әдебиетші, өнертанушы ғалымдар әлі күнге дейін зерттеп жазып келеді.Сал-серілер туралы алғашқы жазба деректер Қазан төңкерісіне дейін де әр түрлі Ресей басылымдарында жарияланған. Бірақ олар негізінен сипаттама түрінде болды.Сал-серілердің өмірбаяндық деректерін жинап, өлеңдерін жазып алу, нотаға түсіру ісі Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынды. XX ғасырдың 20-жылдарынан бастап сал-серілер туралы зерттеулер жариялана бастады. 5. Әсет, Мұхит, Балуан Шолак, Үкілі Ыбырай, Майра, Мәди, Иманжүсіп әндері. Өмірбаян деректері. Сал-серілер, әнші ақындардың XIX ғасыр әдебиет тарихындағы орны. Ұлт бірлігін, жерін сақтау, өнерді қастерлеу – ғасырдан ғасырға жеткен сал-серілер өнернамасының негізі болмақ.Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрге сай өнердің даму сатысында хас таланттардың өзіндік дүниетанымы, эстетикалық талғампаздығы, табиғи жаратылысындағы ерекше дарындылығы – өнердің бірнеше түрін меңгеруде. Олардың әрқайсысы халықтың рухани тұрмысында өнерді насихаттап қана қойған жоқ, әлеуметтік тұрғыда ой қозғап, қоғамдық проблемалар көтерді. Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалығында сал-серілік дәстүрі былайша сипатталады: «Сал – серілік дәстүрі бірте-бірте ұмтылып халық жадында тек Ақан сері, Сегіз сері, Біржан сал секілді өнерпаздарға ғана байланысты сақталып отыр. Сал және серінің айырмашылықтарын тап басып, ажырату үшін де этнографиялық айғақтарды ашып көрсеткен орынды... Серілер таза, әдемі киіну, кербез паңдық мінездерімен өз ортасынан оқ бойы озық тұрады, олар жомарттық, сақылық, білімдарлық қасиеттерімен айналасына өнеге шашатыны, тек өнер жолына беріліп, сауық құрып, аңшылық саясатшылықпен айналысып жүргенсекілді гастрольдік сапармен жүру салты бұрын-соңды тап осындай болды ма екен? Бұл топ – орыс халқының трубадурларына да, француздың жонглерларына да, испандық хугларлерге де, немістің шпильмандері мен тәжіктің масқарапаздарына да ұқсамайтын, тағдыры, сүйегі жағынан паяциларға, өзбектің қызықшыларына, Шолом Алейхан жазатын еврейлік «қаңғырған жұлдыздарға» аздап жақындайтын, тіршілігі жағынан тек қазаққа ғана тән Ақан сері, Біржан сал атымен байланысты өзінше бір жаңа серілер, салдар тобы еді» Е.Ысмайыловтың, Ә.Марғұланның, Е.Тұрсыновтың, А.Сейдімбектің, М.Мағауиннің, С.Кенжеахметұлының, С.Негимовтің, Қ.Әбдезұлының ғылыми еңбектерінде сал-сері феноменіне жан-жақты анықтамалар беріліп, құнды пікірлер айтылды. Академик Ә.Марғұлан сал және сері типінің өзгешелігі мен ұқсастығын жан-жақты талдап көрсетеді: «Бір айтатын ой, сал мен сері бір типті емес, екеуі алуан, екі дәстүр өрнектері. Олардың бірінен-бірінің өзгешелігі - тұрмыс көрінісінде, типінде. Ең алдымен сал, сері деген сөздер қалай туған? Осыдан бастайық. «Сал» европа тілімен айтқанда эксцентрик,немесе өз бағытымен жүретін бір алуан адам. Оның бар арманы сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүрген адамның бәрінен де қияпатымен де, киімімен де артық болу, асып түсу. Ертоқымның өзі де басқаныкіндей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектеліп, ерекше салтанатпен жасалады.Зертеуші Е.Тұрсынов «сал» мен «серінің» кейде қатар айтылатынын, серілер салдардан кейін пайда болған богема сарындарын жырлаушы өнер адамдары деген қорытындыға келеді. «ХIX ғасырда сал дәстүрінің түр ерекшеліктерінің ғана кейбір элементтерін сақтап қалған Біржан секілді жаңа сапалы салдармен қатар серілер тобына жататын Ақан сияқты өнер иелерінің пайда болуына және осы кезде «сал», «сері» деген ұғымдардың бір тектес ұғымдар есебінде пайдалана бастауына қарағанда, сал, серілер творчествосы мен дәстүрлерінің тығыз ішкі байланыстылығына қарағанда, серілер – сал типінің негізінде өткен ғасырда қалыптасқан өнер иелерінің жаңа түрі деп айтуымызға болады. Генезисі жағынан алғанда, серілер- ыдырай бастаған құпия одақтар мүшелерінің соңында жүріп, олардың ойындары мен билеріне қатысқан «фанаунау» секілді серіктерімен тамырлас болғанға ұқсайды. Серілердің жүріс-тұрыстары мен репертуарларында оларды салдардан спецификалық айыратын элементтер жоқ. Алайда салдар творчествосына тән негізгі сарындар-богема сарындары өз дамуын серілер поэзиясынан тауып отыр» [3, 148]. Ендеше, сал-серілер –музыкалық шығармаларды, ән-күйді қазақ даласында өркендетіп, таратушы өнер иелері. Олардың ерекше қасиеті – ақындығы, әншілігі, күйшілігі, елді ән мен сәнге бөлейтін, адам жанына ізгілік нұрын себетін зиялығы. Блиц-тест (сұрақ нөмірін қойып, жанына дұрыс жауаптың әріпін көрсету керек): 1.D 2.C 3.D 4.A 5.D 6.D 7.E 8.A 9.E 10.C 11.A 12.B 13.D 14.E 15.D 16.B 17.C 18.C 19.D 20.D жүктеу/скачать 33,82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|