Садыћов Т. С., т б. Дљниежљзi тарихы

220
)кiмет билiгiн ныѕайтћан М.Дауд солшылдарды мемлекеттiк
ћџрылымдардан ћуа бастады.
1978 жылѕы 27 сќуiрде армия офицерлерi — 1965 жылы ћџрылѕан
Ауѕанстан Халыћтыћ-Демократиялыћ Партиясыныѓ  (АХДП)
мљшелерi мен жаћтастары — мемлекеттiк т)ѓкерiс жасады. Елдегi
)кiмет билiгi АХДП-ѕа к)штi. Елдiѓ аты Ауѕанстан Демократиялыћ
Республикасы деп )згертiлдi.
АХДП Орталыћ Комитетiнiѓ Бас хатшысы Нџр Мохаммед Тараки бастаѕан
революциялыћ Кеѓес еѓ жоѕарѕы кiмет органы болды. Lкiмет билiгiне
солшыл-коммунистiк кљштер келдi, олар елде социалистiк ћоѕам орнату
маћсатымен реформалар жасауѕа кiрiстi. АХДП-ныѓ бiр зiнiѓ билiк жљргiзуi,
ислам дќстљрлерiн елемеушiлiк, ыћпалды дiни ћайраткерлердi ћудалау,
жљргiзiлiп жатћан ќлеуметтiк-экономикалыћ реформалардыѓ сќтсiздiкке
џшырауы ћоѕамдыћ наразылыћтыѓ кљшеюiне ќкелiп соћтырды. Оппозиция
ћџрыла бастады, мџсылман дiнiн саћтауды талап еткен џйымдар
оппозициядаѕы басты кљшке айналды.
Билiк жљргiзушi АХДП-ныѓ iшiнде бiрлiк болмаѕандыѕы жаѕдай-
ды ћиындатып жiбердi. Онда екi фракция: к)бiне пуштундардан
тџратын (Ауѕанстанда басым, сонымен ћатар к)ршi Пќкстанда
тџратын этнос), «Хальк» жќне  негiзiнен тќжiктерден ћџралѕан «Пар-
чам» фракциялары болды. Елде пуштун Хафизулла Амин басћарѕан
«Хальк» экстремистiк фракция ћанатыныѓ ыћпалы кљшейдi. 1979
жылѕы ћыркљйекте оныѓ мљшелерi ћастандыћ џйымдастырып,
Таракидi )лтiрдi. Одан кейiн бљкiл билiк Хафизулла Аминнiѓ ћолына
шоѕырландырылды.
Ал жаѓѕырту саясатымен келiспейтiн ћоѕамныѓ елеулi б)лiгi
)кiмет орындары жљргiзiп жатћан реформаѕа ћарсы к)терiлдi.
Аминнiѓ љкiметi елдi баћылауынан айырыла бастады. 1979 жылдыѓ
соѓына ћарай ислам џрандарымен ћимыл жасаѕан љкiметке ћарсы
оппозиция ел аумаѕынныѓ к)пшiлiк б)лiгiн баћылады. Орталыћ
)кiметтiѓ ћџлау ћаупi т)ндi. Мџндай жаѕдайда Х.Амин ислам
оппозициясына ћарсы кљресу љшiн КСРО-дан ќскери к)мек к)рсетудi
)тiндi. Ол Ауѕанстанѕа кеѓес ќскерлерiн кiргiзудi iске асыруды џсынды.
1979 жылѕы 27 желтоћсанда Ауѕанстанѕа кеѓес ќскерлерi келдi.
Олармен бiрге Кабулѕа Мќскеуден «Парчам» фракциясыныѓ жетекшiсi
Б.Кармаль да келдi. КСРО-даѕылар оны Ауѕанстанныѓ жаѓа
жетекшiсi р)лiне џсынуды џйѕарды. Кеѓес арнаулы б)лiмшелерiнiѓ
кљштерi Кабулда Х.Аминнiѓ сарайын )з ћолдарына алды, Х.Аминнiѓ
)зi шабуыл кезiнде ћаза тапты. Љкiмет басына Бабрак Кармаль келдi,
ол, еѓ алдымен, Ауѕанстандаѕы тќжiк ћауымдастыѕыныѓ мљдделерiн
бiлдiрушi едi. Елде бiрпартиялыћ жљйе орнады, АХДП-дан басћа
барлыћ партияларѕа тыйым салынды.
Ауѕанстанѕа кеѓес ќскерлерiнiѓ енгiзiлгенi оппозициялыћ ћозѕалыстыѓ
кљшеюiне жќне елдегi шиеленiстiѓ ћатты ушыѕуына ќкелiп соћты.

221
 Љкiмет елде тќртiп орната алмады. К)ршi Пќкстанда орналасћан
Ауѕан ислам-саяси џйымдары режiмiнiѓ ћарсыластары ретiнде ћимыл
жасады. Пуштун Гуль-бедин Хекматиар бастаѕан Ауѕанстан ислам
партиясы жќне тќжiк Бурхануддин Раббани бастаѕан Ауѕанстан ислам
ћоѕамы олардыѓ арасындаѕы басты џйымдары болды. Бџл џйымдар
Кабул мен Мќскеуге «джихад» (мџсылмандардыѓ «дiнге сенбейтiндерге»
ћарсы «ћасиеттi соѕысы») жариялады. С)йтiп, ћарулы кљрес бастады.
Оппозиция Ауѕанстанныѓ к)пшiлiк б)лiгiнде )здерiнiѓ ќскери-саяси
ћџрылымын џйымдастырды. АХДП-ныѓ билiк жљргiзушiлерi провин-
циялардыѓ ћалалыћ орталыћтарын ћамтумен ѕана шектелдi. Ауѕан
оппозициясыныѓ отрядтарына ћарсы џрыс ћимылдарына кеѓес
ќскерлерiнiѓ ћатысуы Ауѕанстандаѕы соѕысћа џлт-азаттыћ
ћозѕалысыныѓ сипаттарын бердi.
Кеѓес басшылыѕы Ауѕанстандаѕы кеѓесшiл режiмнiѓ ќлеуметтiк-
саяси базасын кеѓейтуге тырысты. 1986 жылѕы мамырда КСРО-ныѓ
ыћпалымен Ауѕан мемлекетiнiѓ басшысы Б.Кармаль )зiнiѓ ћызметiнен
кетiп, оны Мохаммед Наджибуллаѕа табыс еттi. Б.Кармальдi тќжiктер
к)бiрек ћолдайтын, ал М.Наджибулла, еѓ алдымен, пуштундардыѓ
мљдделерiн бiлдiрушi едi. М.Наджибулла 7 жыл мерзiмге елдiѓ прези-
дентi болып сайланды. 1986 жылѕы желтоћсанда жаѓа Ауѕан
басшылыѕы елдегi )зiнiѓ басшылыћ позицияларынан айырылмай
џлттыћ бiтiмге жету маћсатымен ќлеуметтiк-экономикалыћ жќне
саяси шаралар баѕдарламасын џсынды. Баѕдарламада ћоѕамдыћ )мiрдi
бiраз демократияландыру, социалистiк баѕдардан бас тарту жќне
кќсiпкерлiк ћызметтi )рiстету, босћындардыѓ туѕан елiне ћайтып
оралуы љшiн жаѕдайлар жасау, коалициялыћ )кiмет органдарын ћџру
к)зделдi. Бiраћ бџларда жетекшiлiк жаѕдайын АХДП-да ћалдыру,
оппозициялыћ џйымдармен байланыс орнатып, келiсс)здер бастау
љшiн жаѕдайлар туѕызу керек болды. 1987 жылы ел бџрынѕысынша
Ауѕанстан Республикасы деп аталатын болды. Жаѓа басшылыћ елде
шектелген к)ппартиялылыћты, баспас)з бостандыѕын енгiзiп, жалѕан
социалистiк рухтаѕы реформаларды тоћтатты. Б.Кармаль да осындай
реформалар жљргiзбекшi болѕан. М.Наджибулланыѓ мiндетi
оппозициямен бiтiмге келу едi. Бiраћ оппозиция кеѓес ќскерлерi
Ауѕанстаннан ќкетiлгеннен кейiн ѕана )кiметпен келiсс)з бастайтынын
мќлiмдедi.
1988 жылѕы сќуiрде Ауѕанстан т)ѓiрегiндегi жаѕдайды саяси
тџрѕыдан реттеу ж)нiндегi келiсiмге Ауѕанстан, Пќкстан, КСРО жќне
АЋШ ћол ћойды. Келiсiмдерге сќйкес Ауѕанныѓ iшкi iстерiне сырттан
араласушылыћ тоћтатылуѕа тиiс болды. 1988 жылѕы 15 мамырда
кеѓес ќскерлерi Ауѕанстаннан ќкетiле басталды, ол 1989 жылѕы
15 аћпанда аяћталды.
Кеѓес ќскерлерi кеткеннен кейiн Наджибулла љкiметiнiѓ кљш
жiгерi, негiзiнен, оппозицияныѓ ћысымын тежеуге баѕытталды. Алайда
жанжалдан шыѕудыѓ к)нбiстiк жолын табу ќрекеттерi нќтиже
бермедi. Љкiметке ћарсы кљштер провинциялардыѓ бiрiнен соѓ бiрiн

222
)з ћолдарына алумен болды. 1992 жылѕы 28 сќуiрде генералдар Ахмед
Шах Масуд пен Абдул Рашид Дустум бастаѕан Солтљстiк альянстыѓ
ќскерлерi Кабулѕа кiрдi. М.Наджибулланыѓ љкiметi ћџлатылды. Ел
Ауѕанстан Ислам мемлекетi деп жарияланды. 1992 жылѕы мамырда
парламент таратылды, исламѕа ћайшы келетiн барлыћ заѓдар жойыл-
ды. ;кiмет билiгi Джихад Кеѓесiне (оппозиционерлер )здерiн «дiн љшiн
кљрескерлер» деп атайтын, олардыѓ моджахедтердiѓ )тпелi кеѓесi деген
де атауы болды) )ттi. Ол 1992 жылѕы 28 маусымда елдiѓ президенттi-
гiне тќжiк Б.Раббанидi сайлады. Бџл басымдылыѕы жоћ этнос тобы
)кiлiнiѓ мемлекетте еѓ жоѕары ћызметке орналасуыныѓ сирек
кездесетiн оћиѕасы болды. Ќскери командирлердiѓ бiр б)лiгi мџндай
сайлаудыѓ заѓдылыѕын мойындаѕан жоћ, олардыѓ ћатарында пуштун
моджахедтерiнiѓ к)рнектi ћайраткерi Г.Хекматиар болды. Бiтiмге
келуге тырысћан Б.Раббани 1993 жылѕы шiлдеде Г.Хекматиарды
љкiмет басшысы етiп таѕайындады.

жүктеу/скачать 14,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: