Сайбекова назира усенқызы грамматологиялық парадигма: А. Байтұрсынұлы және қазақ жазу
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Сайбекова НУ
| қ-к (ғ-г)
дыбыстарын бір фонема деп таниды. Яғни Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы пікірлері мен Мәскеу фонологиялық мектебінің негізін қалаушылардың ойлары ұқсас болғанын көреміз. Сингармонизм табиғатын, фонема қасиетін терең түсінген қазақ фонологтары (Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы т.б.) Н.Ф.Яковлев, А.М.Сухотин, К.К.Юдахин т.б. ғалымдардан әлдеқайда бұрын дұрыс та батыл тұжырымдар түйіп отырған [47]. Сонымен қатар, А.М.Сухотин мен К.К.Юдахин қ-к дыбыстарының бір фонема болатындығын айтады [54]. Олардың айтуынша белгілі бір жағдайларда жұптасқан дауысты дыбыстардың графикалық көрінісіне әр дауысты фонеманың алфавитіне арнайы таңбалар енгізбестен қол жеткізуге болады. Сонымен, жұп дауысты дыбыстары бар сингармоникалық диалектке арналған Орхон алфавитінде ь –і және а –ә белгілерін ажырататын арнайы белгілер болмады. Осыған қарамастан, Орхон жазбаларында дауысты дыбыстың «ұяңдығының» немесе «қатаңдығының» анықталуы қиындық тудырғаны белгілі. Бұған дауыссыз дыбыстарға арналған белгілердің көпшілігінің жұптасуы арқылы қол жеткізілді: кейбіреулері тек алдыңғы вокализмі бар сөздер үшін, басқалары артқы вокализмі бар сөздер үшін қолданылды. А.М.Сухотин мен К.К.Юдахин «Байтұрсынов емлесі» туралы келесідей пікір білдіреді: «Дауысты дыбыстардың жұптасуына дауыссыз дыбыстар 40 арқылы беруді арнайы ұяңдану белгісімен толықтырудың ұқсас әдісін біз «қырғыздар» қабылдаған қазақтың «Байтұрсынов» емлесінен байқаймыз. Бұл емленің ерекшелігі сол, казак тілінің 9 дауысты дыбысы 5 таңбамен графикалық түрде беріліп, қырғыздың 8 дауысты дыбысына бар-жоғы 4 таңба қажет болған. Дауысты дыбыстардың белгілерінің мұндай азаю мүмкіндігіне арнайы емле тәсілі арқылы қол жеткізілді, бұл q –ƣ әріптерімен буын немесе сөз «қатаң», ал k -g немесе белгімен –«ұяң» деп айтылады. Бұл емледегі кейбір сәйкессіздік жазуда бір ретпен әртүрлі көрсетілген». Ұяңдық белгісін сатылы қолданған кезде жұптау тұрғысынан дауыссыздарды айыру үшін әріптерді мүлдем жоюға болар еді. Қазақ және қырғыз тілінің барлық дауыссыз дыбыстары бірдей жұптасқан. k –q және g –ƣ жұптарының ерекшелігі басқа дауыссыздар нұсқаларының арасындағы ерекшеліктен айырмашылығы болмайды. Егер, қатаң k (q) мен қатаң g (ƣ) үшін айрықша әріптер қажет болса, онда басқа дауыссыз фонемалардың қатаң нұсқалары үшін қажеті шамалы болып табылады. Егер бұл басқа дауыссыздар үшін талап етілмесе, онда бірдей шамада k мен g дыбыстары үшін қатаң нұсқалар қажет болып табылмайды. Егер bөl сөзі bol сөзінен жұмсару белгісі арқылы ерекшеленсе (`bol сөзі қазіргі bөl сөзінің орнына), егер екі нұсқа үшін де қабылданған жағдайда онда осы белгімен kөl сөзін qol сөзінен айыруға болар еді (kol сөзі qol сөзінің орнына және kol сөзі kөl сөзінің орнына) [54, 158]. Сонымен, графикалық тұрғыдан дауыссыз дыбыстың жұбын беру мүмкіндігі белгілі жағдайларда дауысты дыбыстың әрбір жұбы үшін шектелуге мүмкіндік береді. Басқа жағынан, дауысты дыбыстарды толыққанды графикалық беру «қатаң» және «ұяң», дауыссыздар үшін нұсқалар тұрғысынан екіншісін артық етеді. А.М.Сухотин мен К.К.Юдахин дыбыстар жұбын қарастыра келіп, іргелі ұстанымға сүйене отырып, қайсысы тиімдірек деген сұрақ туындайтындығын айтады: 1) ұяңданудың арнайы белгісін (әр «ұяң» сөздің алдына арнайы сигнал) енгізу керек пе, әрине, q және ƣ әріптерін алып тастау және дауысты дыбыстарды білдіру үшін белгілерді жартысына немесе одан да жартысына дейін азайту; 2) бірінші кезекте дауысты дыбыстардың белгілерін алып тастаңыз немесе q және ƣ сақтай отырып, сонымен қатар «қатаңдық» және «ұяңдық» белгілері бойынша графикалық түрде бөлетін басқа дауыссыз дыбыстардың санын екі есеге көбейтіңіз; 3) немесе q және ƣ дыбыстарын алып тастап, сингармонизмді беруді толығымен дауысты дыбыстарға ауыстыру керек пе? Біріншісі - бұл ескеру қажет болып табылатын пайда болатын және кейбір тілдерде пайда болған сөздерді «сынған» сингармонизммен бейнелеу абсолютті мүмкін емес болып табылатындықтан, іс жүзінде мүмкін емес болып табылады. 41 Екіншісі іс жүзінде мүмкін емес, өйткені бұл жағдайда алфавиттің қысқаруы емес, оның күрделілігі орын алады: дауысты дыбыстарға арналған төрт белгіні алып тастағанда, дауыссыз дыбыстар үшін оннан астам жаңа белгілерді енгізу керек еді (және оларды қайдан алуға болады!). Одан басқа, дауыссыз дыбысы жоқ сирек кездесетін сөздерде «қатаңдық» немесе «ұяңдық» қалай көрініс табады (мысалы, қырғыз тілінде аа «оған», ее «иесі», uu «аңшылық»)? Осылайша, бұл барлық дыбыстарда дауысты дыбыстардың көмегімен «қатаң» нұсқалардың «ұяң» нұсқаларымен сәйкес қарама-қайшылықты бейнелеуге мүмкін болатындығы барлық тілдерде өте орынды. Қажетті алфавиттік аббревиатуралардың ең мәнді сәті түркі тілдерін жалпы қарастырғанда k мен q графикалық жұптың және g мен ƣ графикалық жұптың бір әрпіне, жұп болып табылатын басқа да дауыссыз дыбыстарға сол жүйенің қолданылуы мәселе болып табылады. Әрине, барлық түркі тілдерінде k арқылы бейнеленген дыбыс q арқылы бейнеленген дыбыстан өзгеше айтылатындығына дау жоқ және g арқылы бейнеленген дыбыс ƣ арқылы бейнеленген дыбыспен бірдей емес. Мұнда дыбыс айырмашылығы туралы мәселе көтерілмеуі керек, дегенмен k және q (және тиісінше g және q) дыбыстары тек фонетикалық ортасымен комбинаторлы біріктірілген сол және бірдей фонеманың нұсқалары ғана болып табылмайды ма, сондықтан олардың айырмашылығын арнайы әріптермен емес, емлемен білдіру мүмкін емес болмайды ма [54,159]. Жалпы алғанда, А.М.Сухотин мен К.К.Юдахин қ-к дыбыстарының бір фонема болып табылатындығын қазақ тілі мен қырғыз тіліндегі емлені, жұп дыбыстарды салғастырып, мысал ретінде бере отырып, дәйектеген. Дегенмен, осы жерде мынадай сауал туындайды? Шындығында А.М.Сухотин мен К.К.Юдахин дәйектегендей, жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|