Сананың қалыптасуын анықтайтын факторлар

Кейбір материалистер сана барлық материяда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда өмір сүрген. Д.Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай алады-мыс. Мұндай бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды философияда гилозоизм деп атайды.

Философтар: «Адамның бойындағы ең қымбат нәрсе – ақыл, рух және нәпсі»,– деген.

Имам Әл-Ғазали былай айтады: «Нәпсі, рух және жүрек – ақылдың мәні. Бұлар адам мүшесінің гаухар бөлігі», – деп ой тұжырымдаған.

«18 томдық «Сауығу кітабы» еңбегінде Ибн Синаның философиялық көзқарастары:

• егер себеп болса, онда салдар да болу керек;
• эманация теориясы;
• философияны діннен бөлу;
• құдай да, дүние де мәңгі;
• қозғалыс материяның ажырамас қасиеті.

• «Адамның ақылы нәпсісімен қуатты».
• «Нәпсі гауһар секілді, денеде орналасқан».

Шынайы әлемдегі ақыл мен сезімнің қабылдайтын бейнелері «біз үшін зат», ал ақылмен абсалютті түрде танылмайтын нәрселер «өзіндік зат» деп аталды. «Өзіндік зат» - трансцендентальды, яғни басқа дүниелік уақыт пен кеңістіктен тыс өмір сүреді.

Ойшылдың негiзгi еңбегi - “Үш анықты» - басынан аяғына дейiн самғап өтетiн негiзгi идея. Алғашқыда ақын екi анықты сөз қылады. Бiрiншi - Абсолют. Жаратушы (Алла тағала). Жаратушының білімі, құдіреті, шеберлігі. Бұл үшеуінің өлшеуі жоқ, олар Абсолюттің акциденциялары. Екiншi - Жан туралы. Әуелі бар болған жан ешқайда жоғалып кетпек емес, ол барлықтың ішінде жүре бермек. Осы «екi аныққа» ойшыл үшiншi - ар-ұжданды қосып оның iргелiлiгiн баса айтады. Яғни, Шәкәрiм Абайдың “жүрек», «нұрлы ақыл» категорияларын әрi қарай тереңдетедi. Оның ойынша ар-ұжданға ынсап, әдiлет, мейiрiм кiредi. Шәкәрiмнен кейiн жарты ғасыр өткен шақта Австрияның ұлы ғалымы В.Франкл ар-ұжданды “адамның iшкi құдайы»,- деген болатын.