Сапасын дамыту жолдары

280 
 
арқылы 
тапсырмалардың 
орындалуын  әр 
топқа түсіндіреді.  
 
аударуын сызба 
картадан белгіле 
Халықтардың ұлы 
қоныс аударуын 
карта сызбада  сызу 
ІІ топ:   «Сары 
қалпақтылар» - 
Интерактивті тақтада 
тірек-сызба құру : 
«Ғұндардың 
соғыстарда жеңу 
себептері » 
ІІІ топ: «Қара 
қалпақтылар»- 
«Ғұндардың қоныс 
аударуы мен 
жорықтарының 
зардаптары  
ІV топ: «Көк 
қалпақтылар» 
тобы-  Венн 
диограммасы 
арқылы ортақ 
белгілерін табу «Ғұн 
жауынгері мен сақ 
жауынгері»  
V топ: «Жасыл 
қалпақтылар» 
тобы- РАФТ әдісі 
арқылы «Ғұн 
көсеміне хат» 
VІ топ: «Қызыл 
қалпақтылар» 
тобы- 
Шығармашылық 
жұмыс:  
5 жолды өлең 
құрастыру 
 
 
VІ.  Үйге тапсырма беру: 
1 мин 
 
& 21 
«Халықтардың ұлы 
қоныс аударуы» 
тақырыбын оқу, 
Тарихи эссе жазу: 
«Ғұндардың 
әлемдік тарихта 
алар орны» 
Үй тапсырмасын 
күнделіктеріне 
белгілейді 

281 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 «Бұғыбай негізгі мектебі»   КММ  
География пәнінің мұғалімі:    
Жүніспекова Бақытгүл Қалиқызы 
 
 
 
 
 
«Білімді бестік» сайысы 
 
 
Мақсаты:  Әрбір  оқушының  шығармашылық  қабілетін  дамыту,  география  пәнін  қызыға  оқу 
ынталандыру, ой-өрісін кеңейту  мақсатында «Білімді бестік» сайысын ұйымдастыру. 
Түседі бүгін білім жарысына, 
Жеңсеңдер қол соғамыз табысыңа. 
Талапкердің талабы таудай екен 
Аямас тиіп кетсең намысыңа – 
дей келе, сайыскерлер ортаға шақырылады. 
Сайысқа төрелік етер қазылар алқасы сайланады. Сайысқа 2 топ қатысады. Топ өзін-өзі таныстырады. 
Сайыс кезеңдері: 
1.
 
«Өзіңді-өзің сына» . Әр сұраққа 5 ұпай беріледі.   
2.
 
«Кім көп біледі?».  Әр сұраққа 5 ұпай, бұл жерде оқушылар өздеріне жеке ұпай жинайды. 
3.
 
«Білім минуты».  Әр топқа 5 ұпай, сұраққа жауап беру. 
4.
 
«География әлемі». Географиялық ойындар, тапсырмалар, географиялық атауларды атау ойыны.  
5.
 
«Көрермендер көзайымы». Географиялық жұмбақ шешу. 
6.
 
Қорытынды. 
Мәтін соңындағы 3 
тапсырмаға ауызша 
дайындалу 
VІІ.  Бағалау 
2 мин 
 
Мұғалім 
оқушылардың 
құмыраларына 
жинаған 
медальонын санау 
арқылы бағаны 
анықтап, 
оқушыларды 
мадақтайды. 
Оқушылар 
бағаларын 
күнделіктеріне 
қойдырады 

282 
 
 
Мұғалім: 
Жарыс заңы ежелден – жеңімпазды анықтау, 
Жеңімпаз болу шарты сол – еңбектену жалықпау. 
Сәт сапар тілеп бәріңізге, сайысты біз басталық. 
Көрсетіп өнерлеріңізді, қалмаңыздар жасқанып. 
Басталар сайыс енді жоспарымен, оқушылар отырсыз ба елеңдесіп, 
Ата-салт, баба дәстүр жолыменен, алайық біз әуелі амандасып. 
(Ендеше топтардың өзін-өзі таныстыруы.) 
1.
 
«Өзіңді-өзің сына» . Әр сұраққа 5 ұпай беріледі.   
І топ. 
1.
 
 Архипелаг елдер: 
А) Жапония, Тайвань, Мадагаскар; 
Ә) Филиппин, Индонезия, Жапония;      
Б) Жапония, Филиппин, Куба; 
2.
 
Африкадағы теңізге шығу мүмкіндігі жоқ елдер: 
А) Чад;         Ә) Танзания;           Б)  Намибия; 
3.
 
Батыс Еуропадағы ұсақ мемлекет: 
А) Кипр;       Ә) Монака;             Б) Нидерланд; 
4.
 
БҰҰ- ның штаб пәтері қайда орналасқан? 
А) Нью-Иорк;        Ә) Вашингтон;      Б) Хьюстон; 
5.
 
Асуньсон қай елдің астанасы? 
А) Парагвай;         Ә) Алжир;           Б) Боливия; 
6.
 
Дүние жүзіндегі кең таралған тіл: 
А) Еврей;              Ә)  Ағылшын;     Б) Қазақ; 
7.
 
АСЕАН құрамына қандай мемлекеттер кіреді? 
А) Шри-Ланка, Мальдив, Бутан, Неапал; 
Ә) Мьянма, Лаос, Вьетнам; 
Б) Камбоджа, Индонезия, Вьетнам; 
8.
 
Федеративті елдердің қайсысы ұлттық-этникалық ерекшеліктеріне қарай бөлінеді? 
А) Украина, Франция, Индонезия, Сомали; 
Ә) Ресей, Швейцария, Үндістан, Нигерия; 
Б) Ирландия, Сингапур, Либерия, Сальвадор; 
9.
 
Азия құрлығына орналасқан елдер: 
А) Мартинка, Гаити, Наури; 
Ә) Суринам, Того, Грекия; 
Б) Кипр, Бутан, Оман; 
10.
 
«Крайслер» автомобиль фирмасы қай елде орналасқан? 
А) АҚШ;                   Ә) Германия;        Б) Франция; 
      ІІ топ.  
1.
 
 Таяу Шығыстағы елдерді ата: 
А) Египет, Алжир, Ливан; 
Ә) Ливан, Судан, Туркия; 
Б) Ливан, Иемен, Кувейт; 
2.
 
«Үлкен жетілікке» кіретін елдер: 
А) Дания, Италия, ГФР, Испания; 

283 
 
Ә) Ватикан, Швеция, Норвегия; 
Б) ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия; 
3.
 
Балтық теңіз маңы елдері: 
А) ГФР, Польша, Ресей; 
Ә) Латвия, Литва, Эстония; 
Б) Финляндия, Норвегия, Швеция; 
4.
 
Түбекте орналасқан елдер: 
А) Сомали, Испания, Үндістан; 
Ә) Жапония, Дания, Ұлыбритания; 
Б) Норвегия, Дания, Ұлыбритания; 
5.
 
Алжир мемлекетінің солтүстігінде орналасқан ел: 
А) Ливия;          Ә) Марокко;        Б) Египет; 
6.
 
Йен қай мемлекеттің  ұлттық  валютасы? 
А)  Аргентина;     Ә) Жапония;      Б) Бирма; 
7.
 
Мекке мен Медина ... орналасқан? 
А) Иранда;        Ә) Сауд Арабиясында;       Б) Египетте; 
8.
 
Петр сарайы қай елде орналасқан ескерткіштің бірі? 
А) Ресей;           Ә) Беларусь;               Б) Украина; 
9.
 
Ресейдің құрамына неше республика кіреді? 
А)  17;             Ә) 21;         Б) 15; 
10.
 
 Мына ауданның қайсысы жаңа игерілген? 
А) Лондон ауданы;   Ә) Рур;    Б) Канаданың солтүстігі; 
2.
 
«Кім көп біледі?».  Әр сұраққа 5 ұпай, бұл жерде оқушылар өздеріне жеке ұпай жинайды. 
І топ 
1.
 
Халықаралық  валюта  металы:  
А) Титан;         Ә) Алтын;    Б) Мыс; 
2.
 
«Тайота» автомобилін шығарған ел: 
А) АҚШ;   Ә) ГФР;     Б) Жапония; 
3.
 
Мына діндердің қайсысы  әлемдіік діндерге жатады? 
А) Индуизм;         Ә) Синтоизм;         Б) Христиан; 
4.
 
Ресей неше елмен шекаралас жатыр? 
А) 12;                Ә) 17;      Б) 16; 
5.
 
Африкада  қай елдер басқарудың республикалық формасын пайдаланады? 
А) Мозмбик, Чад, Тунис; 
Ә) Алжир, Марокко, Тунис; 
Б) Буркина-Фасо, Лесото, Мали; 
6.
 
Теңіз жағасында орналасқан астаналар: 
А) Ла-Плас, Пекин, Ниамей; 
Ә) Могадишо, Пекин, Токио; 
Б) Берлин, Амстердам, Осло; 
7.
 
Дүние жүзіндегі кең таралған тіл: 
А) Еврей;              Ә) Жапон;       Б) Ағылшын;     
8.
 
ҒТР дәуіріне байланысты қай түрі дамыды?  
А) Сыртқы сауда; 
Ә) Шетелге қаржы салу; 
Б) Халықаралық қызмет көрсету; 
9.
 
АСЕАН ұйымына кіретін 3 мемлекетті көрсет: 
А) Вьетнам, Таиланд, Индия; 
Ә)Бангладеш, Непал, Бутан; 
Б) Лаос, Камбоджа, Мьянма; 
10.
 
 Таза жүн елі: 
А) Қытай;              Ә)  Ресей;           Б) Аустралия; 
ІІ топ. 
1.
 
 Алжир мемлекетінің солтүстігінде орналасқан ел: 
А) Ливия;         Ә) Марокко;        Б) Египет; 
2.
 
Ватикан мемлекеті  ... орналасқан: 
А)  Францияда;      Ә) Римде;       Б) Парижде; 

284 
 
3.
 
Христиан дінін ұстанушылар: 
А) Польша; Германия; 
Ә) Жапония, Үндістан; 
Б) АҚШ, Қытай; 
4.
 
Атлас тауы орналасқан монорхиялық ел: 
А) Непал;      Ә) Марокко;  Б) Лесото; 
5.
 
Балалардың үлес салмағы ең төмен елдер: 
А) Германия,Италия;       Ә)  Франция, Аргентина;     Б)  Чили, Дания; 
6.
 
 Дүние жүзіне кең таралған идуазизм, христиан, ислам діндерінің шыққан жері: 
А) Оңтүстік Азия;       Ә)  Оңтүстік Батыс Азия:    Б) Оңтүстік-Шығыс Азия; 
7.
 
Тұңғыш газ құбыры 80-жылдары тұтас теңізді басып өтіп, ұзындығы 2,5 қашықтықта салынды.  Ол 
қай елдерді жалғастырады? 
А) Сауд Арабия, Иран;      Ә) Алжир, Италия;    Б)  Египет, Туркия; 
8.
 
ХХІ ғасырдың метеллы: 
А) Мыс;        Ә)  Алтын;     Б) Алюминий; 
9.
 
Америкалық  «Хьюлетт-Паккард» компаниясы компьютер, оптикалық аспаптар, лазер аспаптарын 
шығаруға маманданған. Компанияның орталық рецензиясы қай штатта орналасқан? 
А) Мэн;       Ә) Калифорния;    Б) Техас; 
10.
 
 1 секундта 1 млрд. операция жасайтын ДНК компьютерді жасап шығарған ел: 
А) Йемен;       Ә) Израиль;      Б)  Ирак; 
3.
 
«Білім минуты».  Әр топқа 5 ұпай, сұраққа жауап беру. 
1.
 
Букет құрау – икебана қай елдің өнері?   (Жапония) 
2.
 
Үйеңкі жапырағы туында бейнеленген ел (Канада) 
3.
 
Әрбір төтінші жер сілкінісі қай елде болады? (Жапония) 
4.
 
Дүние жүзінде ең бірінші паравозды қай елде салды?  (Англия) 
5.
 
Тәуелсіз мемлекеттер саны (191) 
6.
 
Ресей неше елмен шекаралас жатыр (16 елмен) 
7.
 
Еуропадағы ағылшындардың соңғы отары (Гибралтар) 
8.
 
Анклав –ел (Ленсото) 
9.
 
Ең көп тараған тіл – әулиеті (отбасы)  (Үнді-еуропа) 
10.
 
Нағыз эмиграция елі (Ирландия) 
11.
 
Тұңғыш метрополитен қай қалада салынды? (Лондон) 
12.
 
1991 жылы 29 тамызда Қазақ дүниежүзілік аренада тұңғыш неден бас тартқан мемлекет болып 
табылады? (Ядролық қару) 
13.
 
Кофе елі (Бразилия) 
14.
 
Карнавал қаласы (Рио-де-Жанейро) 
15.
 
Бір ұлтты елге мысал келтір (Чехия) 
16.
 
Жер бетіндегі керемет саны (7) 
17.
 
Қазіргі әлем неше тарихи-географиялық аймаққа бөлінген? (16) 
18.
 
Көп ұлтты елге мысал келтір (Қазақстан, АҚШ, Ресей, Қытай) 
19.
 
Мешеу елдер саны (48) 
20.
 
Мыс белдеуі елдері (Замбия-Заир) 
21.
 
«Сименс» қай елдің ұлтаралық корпарациясы? (ГФР) 
22.
 
АҚШ-тағы автомобиль астанасы? (Детроит) 
23.
 
«Боинг» зауыты қай қалада орналасқан? (Лос-Анжелес, Сиэтл) 
24.
 
Картоптың отаны (Америка) 
25.
 
Жер көлемі теңіз есебінен ұлғайған ел (Нидерланд) 
26.
 
«Икарус» автобусының отаны (Венгрия) 
27.
 
Қағазды қай елде ойлап тапқан? (Қытай) 
28.
 
 Телефон қай елде ойлап шығарылған? (АҚШ) 
29.
 
Сәби өлімі көп дүние бөлігі (Африка) 
30.
 
Робот елі (Жапония) 
4.
 
«География әлемі». Географиялық ойындар, тапсырмалар, географиялық атауларды атау 
ойыны.  
1.
 
Бұл Балтық теңізі маңындағы елдердің астанасы. Орыс тілінде «игра» сөзін дұрыс құрастырсаң сол 
қаланың аты шығады (Игра-Рига) 
2.
 
Екі елдіің аты бір әріптен айырмашылығы бар (Иран-Ирак) 
3.
 
Егерде Жапонияның Киото қаласының әріптерін ауыстырып қойса, сол елдің тағы бір қаласының аты 
шығады (Токио) 

285 
 
4.
 
АҚШ – тың бір қаласые ең үлкен жыланның атымен аталған (Анаконда) 
5.
 
Екі елдіің аты бір әріптен айырмашылығы бар (Ирландия-Исландия) 
6.
 
Аустралияның оңтүстігіндегі арал Аустралияның қандай ірі жануарының атымен аталады? (кенгру) 
Тапсырмалар. 
І.  Саяхатшылар. Саяхатшылардың қай материкте болғанын анықтау: 
А – Африка;  Ә – Аустралия; Б – Антрактида; В – Оңтүстік Америка; Г – Солтүстік Америка; Д – 
Еуразия; 
1.
 
Х. Колумб                                   В  Г 
2.
 
Р. Скотт                                       Б 
3.
 
Ф.Ф. Беллинсгаузен                   Б 
4.
 
В.В. Юнкер                                 А 
5.
 
А. Тасман                                    Ә 
6.
 
Д.Лингвинстон                           А                         
7.
 
Д.Кук                                           Ә   Г 
8.
 
М.Б.Лазерев                                Б 
9.
 
Ф.Магеллан                                В 
10.
 
Р. Аумудсен                                Г 
11.
 
Васко да Гама                            А 
12.
 
Н.М.Прежевальский                 Д 
13.
 
П.П. Семенов                             Д 
14.
 
Ш. Уалиханов                            Д 
ІІ. Ірі тау жүйелері мен шыңдары. 
1.
 
 Гималай                                   а. Мак-Кинли 
2.
 
Кавказ                                      ә. Косцюшко   
3.
 
Памир                                        б. Эверест  
4.
 
Альпы                                        в. Аконкагуа 
5.
 
Кордильер                               г. Монблан    
6.
 
Анды                                        д. Эльбрус 
7.
 
Үлкен Суайрық жота             е. Коммунизм 
8.
 
Алтай                                                 ж. Мұзтау 
9.
 
Атлас                                                 з. Тубкаль 
10.
 
Аппалач                                         и. Митчелл 
11.
 
Тянь-Шань                                     к. Жеңіс 
12.
 
Карпат                                          л. Герлаховски-штит 
Жауаптары: 1-б, 2-д, 3-е, 4-г, 5-а, 6-в, 7-ә, 8-ж, 9-з, 10-и, 11-к, 12-л.   
ІІІ.Халықтар. 
А – Африка;  Ә – Аустралия; Б – Оңтүстік Америка; 
1.
 
Аустралиялықтар 
2.
 
Үндістер 
3.
 
Арабтар 
4.
 
Берберлер 
5.
 
Метистер 
6.
 
Эфиоптар 
7.
 
Бушмендер 
8.
 
Тасманиялықтар 
9.
 
Готтентоттар 
10.
 
Мулат 
11.
 
Пигмей 
12.
 
Ағылшын аустриялықтар 
13.
 
Самбо 
14.
 
Нилот 
Жуабы: А – 3,  4,  6,  7, 9, 11,  14;  Ә – 1, 8, 12;    Б – 2, 5, 10, 13; 
ІV.Географиялық  атауларды атау ойыны. 
1.
 
ЕҢ  биік тау  – Гималай. 
2.
 
ЕҢ үлкен арал – Гренландия. 
3.
 
ЕҢ үлкен көл – Каспий. 
4.
 
ЕҢ кішкентай материк – Аустралия. 

286 
 
5.
 
ЕҢ биік сарқырама – Анхель. 
6.
 
ЕҢ үлкен шөл – Сахара. 
7.
 
ЕҢ ұзын өзен – Ніл. 
8.
 
ЕҢ кішкентай мемлекет – Ватикан. 
9.
 
ЕҢ терең шұңғыма – Мариан. 
10.
 
ЕҢ терең көл – Байкал. 
11.
 
ЕҢ тұзды теңіз – Қызыл теңіз. 
12.
 
ЕҢ суық материк – Антрактида. 
13.
 
ЕҢ үлкен түбек – Арабия. 
14.
 
 ЕҢ үлкен мұхит –Тынық мұхиты. 
15.
 
ЕҢ үлкен ел – Ресей Федерациясы. 
5.
 
«Көрермендер көзайымы». Географиялық жұмбақ шешу. 
1.
 
Қанатсыз құс маңып барады, көзінен жас тамып барады. (бұлт) 
2.
 
Ерекше кескіні бар қызық карта, бет-ауызы айқыш-ұйқыш сызық карта. (кескін карта) 
3.
 
Орақ болып туады, табақ болып тынады. (Ай) 
4.
 
Сатайын десем ауыр кілем, сатпаймын десем тәуір кілем. (Жер) 
5.
 
Аспандағы алып топ, жарқырайды жарық боп. (Күн) 
1.
 
Ақ боз атым орнында, 
Ақ көбікке малынды. 
Тұяқпен тас атқылап, 
Таудан түсті шапқылап. (Өзен) 
2.
 
Салынған көпір керемет, 
Қызығушы өте көп. 
Ал бірақта не керек, 
Кісі өтетін жолы жоқ. (Кемпірқосақ) 
3.
 
Әуеден ақ мамық, 
Қабалақтап ұшады. 
Қанаты талып, 
Жерді барып құшады. (Қар) 
4.
 
Ымыр түссе шығамын, 
Таң атқанда батамын. 
Көк теңізге шашылып, 
Көзімді ілмей жатамын.  (Жұлдыздар) 
5.
 
Қаратаудың басында 
Киік кетіп барады. 
Қол-аяғы бауырына 
Тиіп кетіп барады. (Тұман) 
 
Қорытынды. 
 
              
 

287 
 
                                                          Ақтөбе қаласы ,Ақжар бастауыш мектебі 
                            Бастауыш класс мұғалімі 
                                               Тансикова Амангул Амангелдиевна 
 
 
Тақырыбы: Зат есім. « Сауысқан мен көкек» 
 
Класы: 1-класс 
Пәні: Ана тілі.  
Мақсаты: Оқушыларға ертегідегі негізгі оқиғаны, идеяны          ұғындыру. Құстар туралы білімділерін 
кеңейту. Заттың атын білдіретін сөздер туралы білімдерін жетілдіру. Оқушылардың есте сақтау танымдық 
қабілеттерін дамыту. Сөйлеу мәдениетін, оқу мен жазу дағдыларын арттыру.Оқушыларды жаман әдеттен 
аулақ болуға, керісінше еңбекқор,  жан-жақты, тиянақты, мейірімді болуға тәрбиелеу. 
 
Түрі: аралас  сабақ. 
 
Әдісі: түсіндіру,көрнекілік,сұрақ-жауап,топпен жұмыс,топтастыру әдісі. 
Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, плакат «Көктем көрінісі», дидактикалық материалдар . 
Кестелер «Ой қозғау», «Ассоциациялық аймақ құру», « құстардың атрибуттары» (қаз, тауық, сауысқан, 
көкек ) 
Пәнаралық байланыс: дүниетанумен,  музыкамен, табиғатпен. 
Сабақтың барысы: 
І. Ұйымдастыру кезеңі.  
            Музыка ойналып «Көктем» әні айтылады.  
ІІ.Үй тапсырмасын сұрау 
 Өткен сабақты пысықтау  
Балалар, алдыңғы сабақтарда біз көктем, құстар туралы әңгіме, өлең оқыған болатынбыз. Міне, біздің 
жаққа да көктем мезгілі келіп жетті. Сонымен бірге құстар да келіп жатыр. 
Біз құстарға көктемде қандай көмек жасаймыз? (ұя жасап ілеміз, жем береміз) 
Ендеше, қазір «Құстарға көмектесе аламыз ба?» деген ойын ойнайық 
1 - тапсырма:а)Қазақстан Республикасының рәміздерін ата? 
 ә)Зат есім дегеніміз не? 
2 - тапсырма:а)Әдептілік туралы мақал - мәтел айту 
                         «Сіз» деген -әдеп  
                         «Біз» деген- көмек 
ә)Зат есімнің сұрақтарын ата? 
                         Кім? Не? Кімдер?Нелер?  
3- тапсырма: Торғай өлеңін жатқа айту. 
                         Нан қиқымын шашпаңдар 
                         Жерде жатса баспаңдар 
                         Теріп алып қастерлеп 

288 
 
                         Торғайларға тастаңдар 
ә)Зат есімге мысал келтір, сұрақ қой 
ІІІ. Жаңа сабақты таныстыру 
«Ой сананы жетілдіру.Класты үш топқа бөлу, тапсырмаларды орындау арқылы  жаңа тақырыптың  атауын 
табу. 
1 - топ: Мына өлеңнің ұйқасын тап!  
                            Ала қанат... (сауысқан) 
                            Өлексе жеп... (тауысқан) 
2 - топ: Жұмбақтың шешуін тап. 
                            Қайталап атымды 
                            Ән салып аламын. 
                            Кез – келген ұяға 
                            Жұмыртқа саламын (көкек) 
Балалар, бүгінгі сабағымыздың тақырыбы: 
                            «Сауысқан мен көкек» (ертегі) 
3 - топ: Ассоциациялық аймақ құру. 
                             Сауысқан – құс, қара ала түсті болады. 
                             Көкек – құс, сұр түсті болады 
                             Отырықшы құс жыл құсы 
ІV. Жаңа сабақты түсіндіру. 
а) Зат есім туралы айтып өту,ертегі туралы мағлұмат беру  
ә) Оқулықпен жұмыс. (Ертегіні бөлімге бөліп оқыту) 
б) Интерактивті тақтамен жұмыс.(Ертегі мазмұнына сай суреттер көрсете отырып, сұрақтар қойылады) 
- Сауысқан мен көкек не жайында әңгімелесіп отыр екен? 
- Көкектің қандай ойы болды? 
- Сауысқан ұяны қалай салды? 
- Cауысқан қандай құс? Көкек қандай құс? 
в) Ой қорыту. 
- Ертегіден қандай ой түйдіңдер? 
(жалқау болмай, еңбекқор, іскер болу керек) 
г) Ой толғаныс. Сын тұрғысына ой қозғау 
І топ Дискуссия 
Сауысқанға мінездеме бер. 
Сендер сауысқанға ұқсағыларың келе ме? 
Неліктен? 
ІІ топ. Пікір 
Сендерге көкек ұнай ма? 
Не себепті ұнамайды? 
ІІІ топ. Ситуация 
Егер сендер көкектің орнында болсаңдар не істер едіңдер? 
д) Дәптермен жұмыс 88 – жаттығу 
«Мектеп ауласына тал отырғызайық» ойыны арқылы орындалады. 
Кім?          Не? 
Егінші       Соқа 
Бақташы Трактор 
Сауыншы Сиыр 

289 
 
Ұста Тырма 
«Сиқырлы сандықша» тапсырмалар беріледі 
I топ Ребусты шешу 
Ғарышкер 
II топ Берілген сөздердің ішінен солдан, оңға қарай оқығанда жаңа сөз шығатын сөзді тап 
Қыран, қысым, сүт, күт, мата 
Нарық, мысық, түс, түк, атам 
III топ Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып,жазу 
Көктем туды.Күн жылынды.Құстар ұя салды.Балалар құстарға жем салды. 
V. Бекіту. а) Көрініс 
Балалар, бүгінгі сабақ ұнады ма? 
Ертегі ұнады ма? (Сауысқан қандай құс? Ал, көкек ше?) 
Құстардың қандай пайдасы бар? 
ә)Суретпен жұмыс (Ауызша жұмыс) 
 «Көктем» тақырыбына әр топ үш сөйлемнен құрайды 
VІ. Үйге тапсырма. 87 – жаттығу 
Кім сұрағына жауап беретін сөздерді теріп жазу. «Сауысқан мен көкек» ертегісін түсініп оқып келу  
VІІ. Бағалау. Оқушылардың білімдерін саралап бағалау 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
№9 ом Өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі  
Енсепова Акжумагуль Байжанкызы 
магистр СГА 
 
 
Ашық сабақтың тақырыбы: Химиялық байланыстың негізгі түрі 
 
Күні:  11.12. 2014жыл 
Сыныбы: 8 «б» 
Мақсаты:  
Білімділік: Оқушылардың химиялық байланыс туралы білім алуына жағдай туғызу; 
Дамытушылық: Оқушылардың ойлау қабілеті мен дүниетанымдарын кеңейту; 
Тәрбиелік:  Пәнге деген қызығушылығын ояту, бірлесіп жұмыс жасауға өзгенің пікірімен санасуға   
                                                                                                                                                     тәрбиелеу 
Әдісі: Ой қозғау, түсіндіру,сұрақ жауап 
Көрнекілігі: Периодтық кесте,сызбалар 
Күтілетін нәтиже:   1. Химиялық байланыстың негізгі түрі туралы түсінеді; 
                                    2. Тапсырмалар орындай алады. 
 
І Қызығушылықты ояту 
1.
 
Сабаққа психологиялық дайындық  
2.
 
Үй тапсырмасын тексеру: 
     
 Сұрақ – жауап: 

290 
 
1 Электртерістік деген не? 
Кез келген  элемент атомының өзіне электрон ды  тарту және тебу қабілетін қоса сипаттау 
                      үшін салыстырмалы  электртерістік деп аталатын шама қолданылады. 
2 Электртерістілік пен электртерістік ұғымдарының айырмашылығы неде? 
                     Энергетикалық мәндері бойынша  тарту күштері  әрдайым тебу  күштерінен  басымдау болады.    
                     Атомдардың  өзіне  электрондарды тарту қабілетін электртерістілік деп аталады. 
3 Периодта және негізгі топшада орналасқан элементтердің электртерістіктері қалай өзгереді? 
                     Әр периодта элементтердің электртерістіктері  солдан оңға қарай өседі. Сондықтан  
электртерістіктің ең  
                      үлкен шамасы F, ең кіші шамасы Cs. 
4 Периодтарда элементтердің электртерістігі солдан оңға қарай өсетін себебін түсіндір. 
                     Период бойынша элементтердің атом ядроларының  зарядтары артқан сайын олардың сыртқы 
электрондық  
                     қабаттарын  толтыру аяқтала бастайды. Осыған сай элементтердің бейметалдық қасиеттері  
күшейіп    
                     олардың электртерістіктері артады. 
5 Кестенің көмегмен электртерістіктерінің өсу ретімен  орналастырыңдар: P, Mg, B, Cs, O, Si, K, C, H, Li, F, 
S. 
                     F>O>S=C>P>H>B>Si>Mg>Li>K>Cs 
3.
 
Ой қозғау: «Жедел жауап» 
1.Сутегідегі протон саны   (1) 
2.Периодтық жүйедегі элементтер саны    (110) 
3.Периодтық жүйені ұсынған   (Д.И. Менделеев) 
4. Электртерістік деп  (Атомның өзіне электрондар тарту қабілеті) 
5. Оттегіндегі  нейтрондар саны (7) 
6.Электртерістігі ең үлкен элемент     (F) 
7. Электртерістігі ең кіші  элемент     (Cs) 
8.Атомдары электрондарын өзіне қарқынды қосып алатын элементтер периодтың қай жағында орналасқан     
                                                                                                                                                         (период соңында) 
9.Белсенді металдардағы электртерістігі жоғары элемент (Li) 
10.IV топтың негізгі топшасының басында тұрған бейметалл элемент (С) 
ІI Мағынаны тану 
      4.Жаңа сабақ: Химиялық байланыстың негізгі түрі 
 
Жаңа сабақтың жоспары: 
I  Химиялық байланыстың түзілуі. 
 II  Химиялық байланыстың типтері. 
              III  Ковалентті полюссіз байланыстың түзілуі. 
           IV Ковалентті полюсті байланыстың түзілуі. 
                                                V Иондық байланыс. 
 
 
I  Химиялық байланыстың түзілуі. 
 
Заттың химиялық қасиеттеріне сүйіне отырып, оның молекуласының құрылысын анықтауға болады. 
Сонда  жұптаспаған  электрондар  жұптасу  үшін    атомдар  арсында  химялық  байланыс  түзіледі.Сыртқы 
валентілік  электрондарын  8  ге  толтыру  үшін  электіртерістілігі  төмен  элементтер  беріп  жіберсе, 
электіртерістігі жоғары элементтер қосып алуға бейім.Сондықтан арасында байланыс түзіледі. 
Химиялық байланыстың  1916 жылы американ ғалымы ЛЬЮИС теориясын ұсынды. 
Реагент заттар бөлшектерінің біртұтас жаңа затқа айналуына әкелетін әрекеттесу химиялық байланыстың  
арқасында іске асады.Электртерістік ұғымының көмегімен жай және күрделі заттар түзілгенде  пайда 
болатын химиялық байланыстардың мынадай типтерін анықтауға болады: 
II  Химиялық байланыстың типтері. 
 
 
 

291 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Ортақ  электрон жұбына сай келетін екі атом ядроларының арасындағы электрон бұлты арқылы түзілетін 
химиялық байланыс   к о в  а  л  е  н  т  т  і  к  байланыс деп атайды. 
 
III  Ковалентті полюссіз байланыстың түзілуі. 
Электртерістіктері  бірдей атомдар арасында  коваленттік полюссіз химиялық байланыс түзіледі.Мәселен, 
молекулалары өзара бірдей  екі атомнан тұратын жай заттар: H
2
, O
2
, N
2
, CI
2, 
F
2
, т.б. Коваленттік полюссіз 
байланыс нәтижесінде  түзіледі.  
Электіртерістіктері  бірдей  сутектің  екі    атомының  әрекеттесіп  молекулаға  айналуын  қарастырайық.Сутек 
атомы  оң  зарядты  ядродан  және  оны  қоршаған  шар  пішінді  электрон  бұлтынан  тұратындығы 
белгілі.Осындай  екі  атом  әрекеттескенде,  олардың  электрон  бұлыттары  жақындасып  бірімен-бірі 
араласады. 
 
Екі атомның ядроларының дәл ортасында болатын мұндай араласу  аймағында  электрон бұлтының 
тығыздығы артатындықтан, екі атомның ядросы да оған күштірек тартылып, тұрақты жаңа жүйеге – 
молекулаға айналады.Екі  атомды біріктіретін электрондар өзара екі ядроға ортақ электрон жұбына 
айналып, сутек молекуласын түзуге көмектеседі. 
Сыртқы қабатта орналасқан валенттік электрондарды нүкте түрінде көрсетеді. Екі атомға  ортақ электрон 
жұбын олардың химиялық белгілерінің ортасына орналастырады.Сонда сутек молекуласының тузілуін 
былайша корсетуге болады: 
                                            ·H     +    · H →  H ∙∙H 
 
           атом       атом   молекула     
    Әректтесуші атомдардың  ядроларынан бірдей қашықтықта бірдей орналасқан  ортақ электрон жұбы  
арқылы түзілетін байланыс коваленттік полюссіз деп аталады. 
     IV Ковалентті полюсті байланыстың түзілуі. 
      Жалпы алғанда әрекеттесуші атомдардың электіртерістіктерінің  айырмашылықтарына байланысты, 
көбіне молекулалар ковалентті поюсті байланыс түзеді. Коваленттік полюсті байланыс көбіне 
қышқылдарға тән. 
Мысалы, хлорсутек молекуласында электрон жұбы хлор атомына қарай ығысқан:    
                                   ∙∙                          ∙∙                                                                                   
                  ∙H    +     ∙Cl ∙∙   →       H  ∙∙Cl∙∙ 
                                                ∙∙                           ∙∙ 
Полюсті молекулалар ығысқан кезде  атомдар қосымша зарядқа ие бола бастайды. Молекуланың бір жағы 
оң, ал екінші жағы теріс зарядталады:   H
+
:CI
-
.Мұндай молекулалар полюсті деп аталады. 
Ортақ электрон жұбы әрекеттесуші атомдардың біреуіне қарай ығысқанда пайда болған байланыс  
ковалентті поюсті деп  аталады. 
Химиялық байланыс 
Иондық 
Ковалентті 
полюсті 
полюссіз 

292 
 
                                                                            V Иондық байланыс. 
    Иондық байланыс деп – қарама – қарсы зарядталған иондар арасындағы байланысты айтады.  
Металл мен бейметалл арасында   түзіледі. 
Ион – бұл электрон беру немесе алу нәтижесінде түзілетін зарядталған бөлшек.  
Өзінің сыртқы валенттік электрондарына сай элкетрон бұлтын  берген атомдар  оң зарядты катиондарға, ал 
осы электрондарға сай бұлтты қосып  алған атомдар теріс зарядты аниондарға айналады. 
 Электронды беру металдарға , ал электрондарды қосып алу  көбіне бейметалдарға тән қасиет. 
 Мысалы: Ас тұзы NаСІ иондық байланыс арқылы түзіледі. Хлор атомы натрий атомының бір электронын 
қосып алып теріс зарядты (CI
-
 ионы), ал натрий атомы бір электронын беріп жіберіп оң зарядты (Na
+
 ионы) 
иондарға айналады.Бұл процесті былай бейнелеуге болады: 
 
Химиялық байланыстың түзілуі. 
 
Байланыс түзуші 
бөлшектер 
Әр түрлі химиялық 
байланыстың 
түзілуі 
Байланыс қалай 
түзіледі 
Химиялық 
байланыс 
түрлері 
Әр түрлі 
химиялық 
байланыстағы 
заттар 
Бейметалл атом- 
дарының бір түрі 
 
Бейметалдардың  
әр түрлі атомдары 
 
Металдармен  
бейметалдар  
атомда ры 
Н·+·Н→Н:Н 
:СІ·+·СІ:→:СІ:СІ: 
 
Н·+СІ:→Н:СІ: 
 
 
Nа·+·СІ:→Nа
+
(:СІ:)
-
 
 
Электрондардың 
жұптасуы арқылы 
 
Электрондардың 
жұптасуы арқылы 
 
Металлатомдарынан 
бейметалл атомына 
электронның ауысуы 
және түзілген  
иондарының  
электростатикалық 
тартылуы арқылы 
Ковалентті 
полюссіз 
 
Ковалентті 
полюсті 
 
Ионды 
Н
2
, СІ
2
, О
2
, Вr
2
, 
F
2
, N
2
 
 
 
НСІ, НВr, НI, 
Н
2
S, т.б. 
 
NaCI, NаF, К
2
S, 
Li
2
О, NаВr т.б. 
 
 
 
5.Сыныппен жұмыс:  
 
    №1. Химиялық пирамиданың шыңына шығу жолы   – қосылыстардағы ионды химиялық байланыс.  
Осы заттардағы байланыстың түзілу сызбасын сызыңдар.  
 

293 
 
 
 
№2.Кесте толтыру 
Иондық қосылыстар 
қосылыстар 
Полюссіз 
ковалентті 
Полюсті 
ковалентті 
1     NaI 
1           N
2
 
1            Н
2
S 
2      ZnF
2
 
2            O
2
 
2            НI 
3      H2SO
4
 
3 
Br
2
 
3            PH
3
 
4      К
2
S 
4 
I
2
 
4 
НСІ 
 
Жоғарыда берілген кестенің сәйкес бағанына мына заттарды толтырыңыз 
NaI , ZnF
2
 , N
2
 ,H2SO
4
, PH
3
,  O
2
, Н
2
S ,  I
2
, Br
2
, НI, НСІ, К
2
S 
 
ІІІ Толғаныс 
   6.Венн диаграммасы:                           
                                                               Иондық және ковалентті байланыс 
 
 
 
  
 
 
 
 7.Сабақты бекіту:    
«Химиялық диктант» 
 
1.Электртерістік дегеніміз не? 
А)атомның  электрон беру қабілеті 
СаCl
2
 
KCl
 
H
2
 
H
2
O
 
NaF
 
HF
 
N
2
 
Cl
2
 
BaCl
2
 
F
2
 

294 
 
Б)қосылыстағы атомнығ электронды өзіне  тарту қабілеті. 
С)атомның қосылыстағы белгілі валенттік көрсететін қасиеті. 
 
2.Элементтердің электртерістілігі период бойынша қалай өзгереді? 
А)солдан оңға қарай өседі 
Б)алдымен өседі,сосын кемейді 
С)артады 
 
3.Элементтердің электртерістілігі топ бойынша қалай өзгереді? 
А)артады 
Б)алдымен өседі,сосын кемейді 
С)кемейді 
 
4.Иондық байланысы бар қосылыстардың қатарын көрсетіңіз 
а)NaF  CaF
2
 Na
2
SO
4
 
б) N
2
   Na
2
S HF 
с)  K
2
SO
4 
  O
2
 
 
5.Полюссіз ковалентті байланысы бар қосылысты көрсетіңіз 
а)  Na
2
SO
4
            б) HF             с) O
2 
 
6.Полюсті ковалентті байланысты қандай элемент атомдары түзеді? 
А)электртерістігіайқын айырмашылық бар элемент атомдары 
Б)электртерістігі бірдей 
С)электртерістігінде  айырмашылық  аз. 
 
7.Ковалентті полюссіз байланысы бар қосылыстар  қатарын  көрсетіңіз 
а)F
2  
O
2 
 N
2  
C
8       
б) N
2
   Na
2
S HF    С) NaF  CaF
2
 Na
2
SO
4 
 
8)Ортақ электрон жұбы арқылы түзілген байланыс қалай аталады?
 
А)иондық          б)коваленттік       с)металдық
 
 
9.Оттек молекуласы түзілгенде неше ортақ электрон жұбы түзіледі? 
А)1                 б)2          с) 3 
 
10. Иондық байланыс қалай жасалады? 
А)атом электронын электртерістілігі жоғары   Атомға беруі 
Б)ортақ электрон жұбының түзілуі 
С)электрондардың жалпылануы 
 
Жауаптары
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Б 
А 
С 
А 
С 
С 
А 
Б 
Б 
А 
 
 
8. Бағалау: 
9.Үйге тапсырма: $63,64 . 2-3 жаттығулар. 
 
 
 
 

295 
 
Акмолинская область, 
город Степногорск 
заведующая детским садом-«Дарын» 
Бухина Асем Амангельдиновна 
 
Специфика адаптации детей к ДОУ 
 
Адаптация  -  это  приспособление  организма  к  новой  обстановке,  а  для  ребенка  детский  сад,  несомненно, 
является новым, еще неизвестным пространством, с новым окружением и новыми отношениями. 
Адаптацию  можно  рассматривать  и  как  составную  часть  социализации  и  в  качестве  ее  механизма. 
Различают  два  вида  адаптации:  психофизиологическую  и  социально-психологическую.  Между  ними 
существует  взаимосвязь.  Социально-психологическая  адаптация  представляет  собой  овладение  личности 
ролью при вхождении в  новую  социальную ситуацию. По  своим результатам  социально-психологическая 
адаптация  бывает  разной:  позитивной,  негативной,  по  механизму  осуществления  —  добровольной  и 
принудительной. Процесс социально-психологической адаптации распадается на несколько стадий: 

 
а) ознакомление; 

 
б) ролевую ориентацию; 

 
в) самоутверждение. 
Адаптация  включает  широкий  спектр  индивидуальных  реакций,  характер  которых  зависит  от 
психофизиологических  и  личностных  особенностей  ребенка,  от  сложившихся  семейных  отношений,  от 
условий пребывания в дошкольном учреждении. Каждый ребенок привыкает по-своему. 
Во  время  адаптационного  процесса  довольно  редко  сохраняется  в  пределах  нормы.  Ребенок  сильно 
заторможен или неуправляемо гиперактивен. 
Вначале  сон  отсутствует  совсем,  и  в  тихий  час  малыш  постоянно  вскакивает  на  кровати.  По  мере 
привыкания к детсаду ребенок начинает засыпать. Но этот сон беспокойный, прерывается всхлипыванием 
или внезапным пробуждением. И только лишь когда ребенок адаптируется к саду, он, в самом деле, сможет 
тихо провести свой тихий час и спать спокойно. 
Чем менее благоприятно адаптируется ребенок, тем хуже его аппетит, отсутствующий иногда совсем, как 
будто  бы  ребенок  объявляет  голодовку.  Гораздо  реже  малыш  впадает  вдруг  в  другую  крайность,  и  ест 
очень  много.  На  фоне  стресса  Ваш  ребенок  может  похудеть,  но,  адаптировавшись,  он  легко  и  быстро  не 
только восстановит свой первоначальный вес, но и начнет в дальнейшем поправляться. 
Конечно, каждый ребенок по-разному реагирует на новую ситуацию, однако, есть и общие черты. Всегда 
нелегко привыкают к детскому саду или яслям единственные в семье дети, особенно чрезмерно опекаемые, 
зависимые  от  матери,  привыкшие  к  исключительному  вниманию,  неуверенные  в  себе.  Хуже  остальных 
чувствуют  себя  в  дошкольных  учреждениях  дети  с  флегматическим  темпераментом.  Они  не  успевают  за 
темпом жизни детского сада: не могут быстро одеться, собраться на прогулку, поесть. А если воспитатель 
не понимает проблем такого ребенка, то начинает его еще больше подстегивать, при этом эмоциональный 
стресс действует таким образом, что ребенок еще больше затормаживается,  становится еще более вялым, 
безучастным. 
В процессе адаптации педагогом решаются следующие задачи. 
1. Установить с ребенком такие отношения, чтобы воспитатель стал для него близким человеком. 
Показатель того, что цель достигнута: 

 
Ребенок охотно идет от матери к воспитателю; 

 
Улыбается, радуется, когда видит воспитателя; 

 
Успокаивается от общения с воспитателем; 

 
Ребенок обращается за помощью к воспитателю. 

296 
 
2. Помочь ребенку привыкнуть к новой для него обстановке и ориентироваться в ней. 
Показатель того, что цель достигнута: 

 
Ребенок знает расположение и назначение комнат; 

 
Знает, где находятся предметы для его личного пользования: кровать, полотенце, салфетка, верхняя 
одежда и т. д. 
3. Помочь ребенку как можно легче и быстрее привыкнуть к новой для него организации жизни. 
Показатель того, что цель достигнута: 

 
ребенок легко подчиняется режиму; 

 
сохраняет хорошее настроение не только около взрослого, но и играя самостоятельно. 
4. Помочь ребенку установить правильные взаимоотношения со сверстниками. 
Показатель того, что цель достигнута: 

 
ребенок охотно играет с детьми; 

 
спокойно  относится  к  тому,  что  во  время  кормления,  одевания,  умывания  его  обслуживают  не 
первым; 

 
ребенок спокойно относится к тому, что игрушками играет не только он, но и другие дети 
Целью воспитателя является создание эмоционально-комфортных условий в группе. Это залог успешности 
решения  всего  комплекса  и  образовательных  задач,  формирования  эмоциональной  сферы  детей  и 
благополучной адаптации детей. 
Таким  образом,  можно  сделать  вывод,  что  адаптация  как  приспособление  организма  ребенка  к  новой 
обстановке  в  детском  образовательном  учреждении,  приводит  или  к  позитивным  результатам,  или 
негативным. 
Адаптация  ребенка  к  новым  для  него  условиям  среды  –  тяжелый  и  болезненный  процесс.  Процесс, 
сопровождающийся  рядом  негативных  сдвигов  в  детском  организме,  затрагивающий  все  уровни  его. 
Стресс, возникающий в это время у ребенка, превращает на время малыша в другого человека, разрушает 
его  защитные  барьеры,  изменяет  ряд  важных  физиологических  реакций,  необходимых  для  поддержки 
состояния здоровья. При этом страдает реактивность, снижается сопротивляемость ребенка к болезням. А 
при  болезни  произойдет  срыв  адаптации,  а  после  срыва  ему  придется  адаптироваться  заново.  И  вновь 
появятся все вышеперечисленные отклонения в обычном поведении ребенка. Поэтому необходимо, чтобы в 
процессе  адаптации  ребенка  к  дошкольному  учреждению  необходимы  совместные  усилия  родителей, 
педагогов, врача-педиатра. 
 
 
 
Қарасай ауданы Жаңа Шамалған  
Ы.Алтынсарин мектебі 
Бокаева Шарапат Акбаушанқызы 
 
Сыныбы:  
Күні: 
Уақыты: 
 6г 
6.12.2014ж. 
16
05
-16
50 

297 
 
Сабақтың тақырыбы 

жүктеу/скачать 9,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: