Сара саңлақ/ Құраст. Ш. Бейсенова-Әшімбаева

426

Үшінші бөлім

«ЖЫр­ШОлПАНЫМ ӨЗІңСІң КӨГІМДЕГІ»

«Сараға». Бұл өлең алғаш рет «ХХ ғасыр басындағы 

қазақ ақындарының шығармалары» деген кітапта (1963) 

да  жарияланып,  өлеңге  төмендегідей  түсінік  берілген: 

«Орталық  кітапхананың  қолжазба  қорындағы  нұсқа 

бойынша  берілді.  Жазылған  жылы  белгісіз,  кейбір 

деректерге қарағанда, тегі 1895-1900 жылдары шығарылса 

керек… Бұл өлең Ақан серінің «Тағырыпың» деп аталатын 

өлеңімен  ұқсас,  бірқатар  жерлері  сөзбе-сөз  келіп  те 

отырады.  «Тағырыпың»  Ақанның  1935  жылы  басылған 

өлеңдер  жинағына  енген.  Бірқатар  ұқсастықтары  бар 

демесек, «Сараға»-ның өзгешеліктері де бар. Ал əлгіндей 

ұқсас жерлердің кімнен-кімге қаншалықты ауысқандығын 

дəл анықтау да қиын. Көптеген мағлұматтарға қарағанда 

Әріптің осы өлеңді атақты Сара қызға арнап, ғашықтық 

хат ретінде жазғандығы анық», – деген жолдар (343-бет) 

өлеңге  толық  түсінік  беруді  қажетсінеді.  Осы  өлеңге 

қатысты баспасөз беттерінде Әріп пен Сара арасындағы 

таныстық,  ғашықтықты  жоққа  шығаратын  «Бұл  толғау 

Ақан серінің «Тағырыпың» өлеңінің көшірмесі», – деген 

пікір  айтылады.  (қараңыз:  Ақыпбекұлы  Ө.  Әріп  ақын 

Сараға  ғашық  болған  ба?  //  Қазақ  əдебиеті.  1996.  19 

қараша). Онда Әріптің арнауы Ақан серінің «Тағырыпың» 

мен  «Шамсиқамар»  өлеңінің  жиынтық  көшірмесі  деген 

біржақты байлам жасалған. Дұрысы, Ақанның да, Әріптің 

де  осы  өлеңнің  қолжазбасы  сақталып  қалмағаннан 

кейін,  ақиқатты  туындының  өзінен  іздеуге  тура  келеді. 

Біріншіден, өлең тілі араб-парсы сөздерімен көмкерілген. 

Бұл  жасынан  араб,  парсы,  қытай  тілдерін  жетік  білген 

Әріп  ақынға  жақын  құбылыс.  Араб-парсы  сөздерін 

Сара саңлақ

427

қолдану Ақан сері шығармаларында аса сирек. Екіншіден, 

өлеңдегі:

Ізденіп Баһрам да Күлəндəмді,

Мехнатпен ақырында сөйтіп алған…

Зияда, Хорлы, Ғайын, Фархат – Шырын

Бұл күнде хабарым бар сондай жолдан, –

деген  жолдардағы  Баһрам  мен  оның  сүйгені  Күлəндам 

Әріптің  «Қисса  и  Баһрам»  (Қазан,  1908,  1912)  деген, 

ал,  Зияда,  Хорлы,  Ғайын  «Зияда  –  Шаһмұрат»  (Қазан, 

1890,  1892,  1896,  1912)  деген  шығыстық  сюжетке  құ-

рылған  дастандарының  басты  кейіпкерлері.  Демек,  бұл 

сəйкестіктер  «Сараға»  өлеңінің  Әріп  Тəңірбергенұлы 

туындысы  екендігін  толық  қуаттай  түседі.  Сондай-ақ, 

Сараның Әріпке жазған жауап хаты да бар. Әріп пен Сара 

арасындағы  таныстық,  ғашықтық  туралы  деректер  де 

жеткілікті. Сараның «Қош бол, елім!» деген өлеңіндегі:

Хикая, кітап жазып бере алмадым,

Әріптей болмаған соң хатқа жүйрік, –

деген сөзі көп нəрсені аңғартады.

«Сайраған Жетісудың бұлбұлымын» – көрнекті ақын, 

ҚР  Мемлекеттік  сыйлығының  лауреаты,  Қазақстанның 

Халық  жазушысы  Фариза  Оңғарсынованың  он  томдық 

шығармалар жинағының екінші томынан алынып берілді.

«Айтыс»  –  қазақтың  көрнекті  ақыны,  Халықаралық 

«Алаш»  əдеби  сыйлығының  лауреаты,  Қазақстанның 

еңбек  сіңірген  қайраткері  Сəкен  Иманасовтың  бұл 

поэмасы «Жұлдыз» журналының 2011 жылғы 12 санында 

жарияланған.  Ақын  поэмасы  осыдан  қырық  жылдай 

уақыт бұрын жазылған.

Сара саңлақ

428

«Ақын  Сара  ауылында»  –  көрнекті  ақын,  Халық-

аралық  «Алаш»  əдеби  сыйлығының  лауреаты  Ақұштап 

Бақтыгерееваның жыр жинағынан алынды.

«Абайдың  аяулысы  –  ақын  Сара  ауылында» – 

Т.Қалилахановтың  «Ақын  Сара  Тастанбекқызы»  кіта-

бы нан  алынды.  Қапал  аудандық  «Өмір  нұры»  газетінде 

жарияланған. 

«Кесенедегі  құс  ұясы»  –  жазушы  Мұхамбетқали 

Қазбанбетовтың  бұл  хикаяты  1993  жылы  «Жерұйық» 

об лыстық  газеті  ұйымдастырған  конкурста  бас  бəйгені 

жеңіп алған.

Төртінші бөлім

ЗЕрТТЕУлЕр, МАқАлАлАр

«...Бұл өлең шыққан екен бірталайдан» («Біржан – 

Сара  айтысын»  зерттеудегі  көкейкесті  мəселелер) – 

филология 

ғылымдарының 

докторы, 

профессор, 

С.Аманжолов  атындағы  Шығыс  Қазақстан  мемлекеттік 

университетінің  проректоры  Бауыржан  Амангелдіұлы 

Ердембековтің  «Әріп  ақын»  атты  монографиясынан 

(Алматы, 2001) алынып берілді.

«Абайдың  аяулысы  –  ақын  Сара  ауылында» – 

Сараның  өмірі  мен  шығармашылығын  зерттеуші  Тəңір-

берген Қалилахановтың «Сара Тастанбекқызы» кітабын-

да жарияланған.

«Біржан  мен  Сара  айтысында»  аталатын  ақындар 

туралы»  –  филология  ғылымдарының  кандидаты, 

Л.Н.Гумилев  атындағы  Еуразия  ұлттық  университеті 

қазақ əдебиеті кафедрасының доценті Серікзат Мақсұтұлы 

Дүйсенғазиннің зерттеу мақаласы.

429

МазМұны

Менің Шолпан жұлдызым (алғысөз орнына)   ............. 3

Ақын Сара арманы  ......................................................... 12

Бірінші бөлім

ӨлЕңДЕр. ДАСТАНДАр

Тағдыр тəлкегі ................................................................. 18

Жүрек ............................................................................... 38

Ашындым  ........................................................................ 45

Арсалаң алдында ............................................................. 48

Ортақ мұң ......................................................................... 51

Аққу .................................................................................. 53

Қарлығаш  ........................................................................ 55

Торығам ............................................................................ 58

Шымылдық ...................................................................... 61

Көп сəлем Ыбекеме, дұғай-дұғай ................................... 64

Қош бол, елім! ................................................................. 66

430

Екінші бөлім

АЙТЫСТАр

Біржан мен Сараның айтысы ......................................... 72

Сара мен Тəсібек ...........................................................113

Сара мен Ермек .............................................................115

Сара мен Құдайберген ..................................................121

Төребай мен Сара  .........................................................122

Үшінші бөлім

«ЖЫр­ШОлПАНЫМ ӨЗІңСІң КӨГІМДЕГІ»

Ə.Тəңірбергенов. Сараға .................................................126

Ф. Оңғарсынова. 

«Сайраған Жетісудың бұлбұлымын...» ........................141

М. Айтхожина. Ешкіөлместегі ескерткіш 

(поэмадан үзінді)  ...........................................................159

С.Иманасов. Айтыс  .......................................................165

А.Бақтыгереева. Ақын Сара ауылында .......................219

З. Елғондинова. Алаштың ару қызы ақын Сара  ..........222

М.Қазбанбетов. Кесенедегі құс ұясы (хикаят)  ...........225

Төртінші бөлім

ЗЕрТТЕУлЕр, ЕСТЕлІКТЕр

С.Латиева. Ақын Сараның қазақ өнеріндегі ізі  ..........306

Б.Ердембеков. 

Бұл өлең шыққан екен бірталайдан ...............................317

Ж.Толымбеков. Ақын Сара жөніндегі ақиқат ..............365

Т.Қалилаханов. 

Абайдың аяулысы – ақын Сара ауылында  ..................384

С. Дүйсенғазин. 

«Біржан мен Сара айтысында»

аталатын ақындар туралы ..............................................399

Сөз соңы ..........................................................................414

Түсініктер   .....................................................................421

Қазақстан Республикасы “Жазушы” баспасы, 050009. 

Алматы қаласы, Абай даңғылы, 143-үй.

Е-mail: Zhazushi@mail.ru

ИБ № 7304

Теруге 20.07.2014 жiберiлдi. Басуға 15.09.2014 қол қойылды. 

Қа  лы бы  84х108

1

/

32

.  Офсеттi  басылыс.  Қарiп  түрi  «Times  New 

Roman».  Бас па  табағы  27,0+16  бет  фотожапсырма.  Шартты 

баспа табағы 23,0+16 бет фотожапсырма. Таралымы 2000 дана. 

Тапсырыс № .

Редакторы Сәндібек Жұбаниязов

Техникалық редакторы 3айра Бошанова

Көркемдеушi редакторы Нұрлан Тазабеков

Компьютерде беттеген Дилярам Мансурова

САрА САңлАқ