133
болмады» [125,10]. Ол ашылмайды да, өйткені авторлық түпкі ой бойынша ана
алақанындағы бір уыс бидай – қазақ халқы. Ол ұлт болып жаралып, халық
болып қалыптасқалы бері басынан дүбірлі дүрбелең кезеңдерді, небір
зұлматтарды кешірді. Сонда да болса бүгінгі дәуірге дейін өмір сүріп келе
жатқаны – ешкімге соқтықпай, ешкімді жылатпай, ешкіммен жауласпай, бәрін
бірдей дос көріп, бауырына басып келе жатқан адал ниеті мен көңілінен деуге
болады.
Кенет Қағазтайдың көзі қырманда астық бастыратын ортасынан бөлініп
сынған мала тасқа түсті. Ат үстіндегі Шупин бағанадан бері көріп тұр екен.
«Сал анаған!» деді. Екі белсенді сұлық қалған кемпірді тастың қасына сүйретіп
апарды, Арқатбай жұмырығы түйілген тарамыс қолды бұжыр-бұжыр мала
тастың үстіне салып тұрды, ал Қағазтай бесатарының дүмімен нықтап ұрып
қалды. Жұмырық сықыр ете түсті. Қағазтай бесатарының құндағын қос қолдап
ұстаған қалпы, бар күшімен екінші, үшінші қайтара ұрды. Қу сүйек саусақтар
ашылмаған, бүктелген қалпында күлпарша болып сынды» [125,9]. Алақан
ашылмады, талай күннен бері нәр татпаған, аштықтан көзі қарауытып тұрған
кемпір әлдеқашан темір етікпен екі жақтан тепкілегенде-ақ өліп қалған
болатын. Бірақ жұмған алақанын ашпаған күйінде өлді. Символдық тұрғыда
автор ана алақанында жауға бермей, сақталып қалған бір уыс бидайды – қазақ
халқына теліп отыр. Қаншама қиындық, отарлаудың зардабын көрсе де бүгінге
дейін аман-есен жеткен қазақ халқын – қанша азап, тепкі көріп, өзі өліп кетсе
де, беріспей алақанда жұмулы қалдырған бидаймен сабақтастыра береді.
Келтірілген анықтауыштық детальдар арқылы автор шолақ белсенділер
Арқатбай мен Қағазтай бейнесін ашып отыр. Олардың ешбір кінәсі жоқ өзі аш,
өлмелі кемпірді темір нәлді орыс етікпен қос
қабырғадан жабыла тепкілеп, одан
сүйреп апарып қолын тастың үстіне қойып, бесатардың дүмімен бірнеше рет
ұрған қатігездігіне әлеуметтік ортасының әсері болғанын, соның ішінде орыс
большевиктердің талабынан, көңілінен шығу үшін жасағанын жоққа
шығармайды. Оқымаған, кешегі жалшы, бүгінгі белсенді қазақтардың ауыл
арасында қоқаңдағанмен, Шупин сияқты қарақшыларға тәуелді, солардың
қалауымен осындай болып отырғанын оқырманына анық түсіндіреді. Оны
Шупиннің аузынан шыққан мына тілдік детальдар дәлелдейді: «Жабайы
киргиз! Екеуің жабылып бір қатынның алақанын аша алмадыңдар. Ол бағана
өліп қалған! Келесі кезек сендердікі болады. Менің тапсырмамды уақытында
орындай алмаған Жақанды қалай атқанымды ұмытқан екенсіңдер! Айда,
кеттік!» [125,9]. Аузынан түскен түкірігін жерге түсірмей қағып алып, қызмет
етіп жүрген қазақтарға берген бағасы «жабайы киргиз» болды.
Новеллист
О.Әбділдаевтың
«Ұлы
кеуде»
новелласында
ауыл
балалаларының шашын ұстарамен алып беретін өзі кәнігі аңшы жайында сөз
болады. «Біздің көшеде шаш алуға құштар осы бір-ақ шал. Басқаларының
балаға үйірсектігі жоқ» деген бір ауыз деталь арқылы қарияның балажан екенін
білеміз. Автор өтпейтін ұстарамен шаш алдыруда ауыл балаларының көрген
қорлығын әдемі психологиялық тәсілмен береді. Ол үшін олардың бойында
қорқыныш үйіретін жанға батқан «ұстараны» пайдаланады. Екі тізесінің
134
арасына отырғызып қойып, шаш алуға кірісетін қарияның әңгімешілдігі де бала
қорқынышын қоюлата түседі. Аң туралы әңгіме басталғанда алдындағы
баланың шашын сулап қойғанына дейін ұмытып кететін қария: «ең қиыны, ол
кісі екі қолын сермеп айтпаса, көңілі көншімейді. Қызықты жерін тауысып
болған соң ғана ұстарасын шашыма қайта сүңгітеді. Әлдеқашан суы кеуіп,
құрғап қалған құйқамды тіліп жатқандай басымды дызылдатып жібереді.
Көзімнің жасы бұршақтап, тізем қалтырайды. Тістерім кейде шиқылдап та
кетеді. Тері шалбарының тізесіне ұстараны жанап-жанап алады да, тікірейген
қайратты шашыма қайта салады. Әсіресе, қыр төбеме ұстараның жүзі
батпайтын сияқты. Тура миымның қабығын аршып жатқандай-ақ ауырады.
Достарыңызбен бөлісу: