Қазақстан Республикасындағы демократиялық үрдістердің

33
егемендігін іс жүзінде болмаса да,  заң жүзінде мойындау,   территориясын заң 
жүзінде  бекіту,  мемлекеттік  билік  органдарын  құру,  егемен  Қазақстанның 
мемлекеттік  мекемелерін  қалыптастыру  жолында  Қазақ  КСР-і  Жоғары  Кеңесі 
өшпес тарихи қызмет атқарды.
КСРО-ның  ыдырауы  қарсаңында  жарияланған  қайта  құру  саясаты 
қоғамымыздың көптеген салаларын қамтыды.  
Қазақстандағы  демократиялық  үрдістердің  дамуына  1986  жылғы  әйгілі 
Желтоқсан  оқиғасының  әсері  зор  болды.Қазақ  жастарының  ең  алғашқы 
демократиялық  қозғалысы  мәртебесіне  ие  болған  осы  оқиғадан  кейін  елімізде 
ар-ұждан бостандығы,еркін пікір алысу, жаңаша саяси ойлау жүйесі қалыптаса 
бастады.  Желтоқсан  оқиғасы  тек  ғана  қазақстандықтарға  емес,  бүкіл  КСРО 
халықтарының  психологиясына  үлкен  әсер  етті.  Мемлекеттік  күш  көрсетуден 
халық  қорықпайтын  болды.  Мызғымас,  қуатты  саналған      социалистік  КСРО 
біртіндеп  ыдырай  түсті.  1989  жылы  Балтық  республикалары  бұл  мемлекттің 
құрамынан шығып та кетті.
Бүкіл  елді  қамтыған  осындай  саяси  өзгерістер,  толқулар,  біріншіден, 
республикамыздағы  жоғары  демократиялық  заң  шығарушы  органның 
қалыптасуына өз әсерін тигізді.
1990  жылдың  сәуір  айында  Қазақстан  Жоғарғы  Кеңесінің  он  екінші  
сайланған  депутаттық  корпусы  алғаш  рет  баламалы  түрде  сайланды. 
Коммунистік  партияның  ықпалы  әлі  де  күшті  болғанымен,  парламенттің 
құрамына әртүрлі әлеуметтік топтардың мүддесін білдіретін қоғамдық ұйымдар 
уәкілдерінің  сайлануына  мүмкіндік  туды.  Мысалы,  Жоғары  Кеңес 
депутаттарының  құрамына  бұрынғы  кездегіден    әлдеқайда  көп  ғылым  мен 
мәдениет өкілдері сайланды. 
Қазақстандағы  парламентаризмнің  қалыптасуындағы  осы  он  екінші 
сайланған  Жоғары  Кеңестің    маңызы  өте  зор.  Ол  еліміздің  болашақ  тағдыры 
шешілетін  тарихи  кезеңде  саяси  өмірге  тығыз  араласа  отырып,  заңдар  негізін 
қалыптастыруға және мемлекеттілікті, Қазақстанның экономикалық дербестігін 
орнатуға лайықты үлес қосты.
Осы  аталған  он  екінші  сайланған  Жоғарғы  Кеңес  өзінің  бірінші 
сессиясында  1990  жылғы  24  сәуірде  «Қазақ  КСР-ның  Президенті  қызметін 
тағайындау  және  Қазақ  КСР-ның  Конституциясына  өзгерістер  мен 
толықтырулар  енгізу  туралы»  Заң  қабылдады  және  Нұрсұлтан  Әбішұлы 
Назарбаевты  Қазақстан  Республикасының  Президенті  етіп  сайлады.  Бұл 
жалпымемлекеттік ауқымдағы алғашқы ірі саяси шешім болып табылады.
Сонымен,Қазақстанда    мемлекеттілікті  қалыптастырудың  бастапқы 
кезеңінде басқарудың парламенттік нысаны  қызмет атқарды. Себебі Жоғарғы 
Кеңес (яғни, парламент) ел Президентін сайлады және Үкіметтің жеке құрамын 
қалыптастыруда  шешуші  орын  алды.  Он  екінші  сайланған  Жоғарғы  Кеңес 
жұмыс  атқарған  төрт  жылға  жуық  уақыт  ішінде  (1990  жылдың  сәуірі--1993 
жылдың  желтоқсаны)    265  заң  қабылданды.Солардың  ішіндегі  ең 
алғашқыларына  тоқталсақ,  ол  Жоғарғы  Кеңестің  1990  жылғы  25қазанда 
қабылданған «Қазақ КСР-ның  Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы». 
Қазақстанның  тәуелсіздігін  орнықтыруды  бастаған  бұл  Заңның  шығуы 

34
еліміздегі  түбегейлі  тарихи  өгерістердің  бастауы  болып  табылады.          Бұл 
Декларация қоғамдағы демократиялық процесстерді  барынша тездетті.    1991 
жылдың ортасында-ақ Қазақстан басқа да кеңестік  республикалармен бірге  іс 
жүзінде    орталық  билікке  қарсы  оппозицияда  болды.Қазақстанның  бастамасы 
бойынша Белоруссия, Украина, Ресей және басқа республикалармен бір-бірінің 
егемендігін  қадірлеу,  қалыптасқан  шекараларды  сақтау,  жаңа  экономикалық 
қатынастарды 
орнату 
туралы 
екі 
жақты 
келісімдер 
жасалды.                                                                                                                                                                                       
Мемлекетіміздің заң шығарушы билігінің келесі маңызды саяси шарасы -1990 
жылғы  20  қарашада  «Қазақ  КСР–ғы    мемлекеттік  өкімет  пен  басқарудың 
құрылымын  жетілдіру  және  Қазақ  КСР  Конституциясына  өзгерістер  мен 
толықтырулар енгізу туралы» Заңды қабылдауы. Бұнда Президенттің атқарушы 
және  өкілдік  биліктің  басшысы  болып  табылатыны  және  Қазақстан 
Президентінің  ұсынуымен  Жоғарғы  Кеңес  сайлайтын  Вице-президенттің 
лауазымы белгіленді, Қазақ КСР-ның Министрлер Кеңесі Министрлер Кабинеті 
болып  қайта  құрылды,  Премьер-министрді  және  Министрлер  Кабинетінің 
құрамын Қазақстан Республикасының Президентінің ұсынуымен Жоғары Кеңес 
бекітетін болды. 
Елімізде егеменді мемлекет қалыптастырудың алғашқы күндерінде саяси 
мәселелердің  ауқымдылығы,  күрделілігі  Қазақ  КСР-ы  Президентінің  билік 
мәртебесін  күшейтуді    және  оны  бүкіл  халықтың  сайлауын  қажет  етті.  Бүкіл 
халық  сайлаған  Президент  ғана  сыртқы  және  ішкі  саясаттың  күрделі 
проблемаларын  табысты  шеше  алатындығы,  экономикалық  және  саяси 
реформалардың қарқынды  жүргізілуіне  тиімді  ықпал  жасайтыны депутаттарға 
да жалпы қоғам мүшелеріне де айқын болды.       
1991  жылғы  16  қазан  күнгі  Қазақ  КСР-ның  Жоғарғы  Кеңесінің  кезектен 
тыс  сессиясында  «Президент  сайлауы  жөніндегі  Заң»  қабылданып, 
Президенттік қызметке Н.Ә.Назарбаев ұсынылды. 
1991жылғы  1желтоқсанда  жалпыхалықтық  сайлау  қорытындысы 
бойынша Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Президенті болып сайланды. 
Жоғарғы  Кеңес  Елбасын  ұлықтау  жөнінде  алғашқы  нышандарды  ұсынды. 
Желтоқсанның 10-күні Республика сарайында Президенттің таққа отыру рәсімі 
өтті, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті ретінде ант берді.
Сол  кездегі  мемлекеттің  Заң  шығарушы  билігі  Жоғарғы  Кеңестің  ең  бір 
ұтымды  шешімдерінің бірі—Қазақстан  мемлекетінің  ресми  атауларын  өзгерту 
болды.Әкімгершілік  жүйенің  ауқымынан  босап  шыққан  халқымыз  «кеңестік» 
және  «социалистік»  деген  атаулардан  бас  тарта  бастады.  1991  жылғы 
желтоқсанның  10-ы    күні  Қазақстан  Жоғарғы  Кеңесінің  сессиясында  Қазақ 
Кеңестік  Социалистік  Республикасын—Қазақстан  Республикасы  деп  атау 
жөнінде  шешім  шығарды.  Мемлекетіміздің  осылай  аталуы  еліміздің  өмірін 
шынайы бейнелей алатын болды.
Он екінші  сайланған Жоғарғы Кеңестің тарихи маңызы жоғары шешімі --
1991  жылғы  16  желтоқсанда  қабылданған  «Қазақстан  Республикасының 
мемлекеттік тәуелсіздігі  туралы» Конституциялық Заңы болып табылады.  Осы 
Заң  қабылданғаннан  кейін    Қазақстан  Республикасы  бүкілдүниежүзілік  
қауымдастықтың  өз тәуелсіздігінің  ішкі және сыртқы саясатын белгілеп, оны 

35
жүзеге      асыра    алатын    әлемге  танымал  әрі  толық  құқықты  субъектісі болып 
саналды. 
Ел 
парламентінің 
келесі 
маңызды 
қызметі—мемлекеттің 
конститутциясын қабылдау болды. Жаңа Конституцияны әзірлеп, қабылдау екі 
жылға  жуық мерзімді қамтыды.Жоғарғы Кеңестің он екінші сайланымы  1993 
жылғы 28 қаңтарда демократиялық, тәуелсіз және біртұтас  мемлекеттің негізгі 
құқықтық құжаты ретінде Қазақстан  Республикасының жаңа Конститутциясын 
қабылдады. Жаңа Конституцияда Қазақстан тарихында  алғаш  рет саяси билік, 
мемлекеттік    органдар өз өкілеттері шеңберінде дербес, тежеу  мен тепе-теңдік 
жүйесін пайдалана отырып, өзара қызмет атқаратыны айқындалды. 1993 жылғы 
Конституцияның жобасын әзірлеу барысында елімізде қос палаталы Парламент 
құру идеясы талқыланып жатты.
1993  жылғы  желтоқсанда  Жоғарғы  Кеңес  өзін-өзі  тарату  туралы  шешім 
қабылдады.Сол  кездегі  парламенттің  он  екінші  сайланымы  депутаттарының  
өзін-өзі тарату туралы шешімі оңайлықпен қабылданған жоқ, бұл шешім халық 
қалаулыларының  ұзақ  ой  елегінен  өткізулерінің  жемісі  болды.  Біріншіден, 
заман  талабына  сәйкес  парламенттің  қызметіне  кәсібиліктің  жетіспейтіндігі 
анықталды. Мысалы, Жоғарғы Кеңестің он екінші сайланымы құрамы жағынан 
ешқандай негізсіз үлкен болды, заң шығару  қызметімен депутаттардың аз ғана 
бөлігі  айналысса,  ал    басқалары  өздерінің  негізгі  жұмыстарынан  қол  үзбейтін 
еді. Осы жағдайлардың бәрі заңдарды әзірлеп, дайындау  барысында  көптеген 
қиындықтар  туғызды.  Депутаттар  аппарат  қызметкерлері  әзірлеген  заң 
жобаларына дауыс беруге жиналмағандарын түсініп, өздері де  заң жобаларын 
дайындауға 
талпынды. 
Екіншіден, 
жергілікті 
өкілеттік 
органдары 
депутаттарының  басым  көпшілігі      жаңа  Конституция  жүктеген  міндеттерді 
атқара алмайтынын және белгілі бір дәрежеде жүзеге асырылып жатқан қайта 
құру    саясатына  кедергі  болып  отырғанын  түсінді.  Сондықтан  да  барлық 
деңгейлердегі  жергілікті  Кеңестер    бір  мезгілде  өзін-өзі  таратып  жіберді. 
Үшіншіден,  елімізде  саяси  және  әлеуметтік-экономикалық  жағдай  мүлде 
өзгерді. Жоғарғы Кеңестің 90 депутаттық мандаттың орындарына өз өкілдерін  
ұсынатын  қоғамдық-саяси  ұйымдардың  құрамы  да  түбегейлі  өзгерді. 
Коммунистік  партияның,  лениншіл  комсомолдың  тұғырдан  түскеніне  екі  жыл 
өтті,  кәсіподақ    ендігі  жерде    «коммунизм  мектебі»  болудан  қалды.  Осының 
бәрі Қазақстандағы депутаттық корпустың өзгертілуін айқындады. 1993 жылғы 
13  желтоқсанда  «Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Кеңесінің  өкілеттілігін 
мерзімінен бұрын тоқтату туралы» Заң күшіне енді. Өзін-өзі тарату туралы бұл 
шешім    он  екінші  сайланған  Жоғарғы  Кеңес  депутаттарының    объективті 
қажеттіліктен  туған,  ақыл,  парасатқа  негізделген  батыл  қадам  болғандығы 
айқын еді.
Жоғарғы  Кеңес  өзінің  соңғы  отырысында  Қазақстан  Президентіне  заң 
шығарушы  билік  болмаған  кезеңде—заң  күші  бар  жарлықтар  шығару  және 
өкілді билік органдарының  сайлауын өткізу үшін қосымша өклеттік берді.

жүктеу/скачать 15,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: