Сборник материалов международной научно практической конференции

 
221 
тҥрде  жаңа  ма,  әлде  ескі  ме  оған  байланысты  емес,  ашылған  уақытынан  бірінші 
қолданған уақытымен анықталатын жаңа идея. 
Қазақстанда  ең  алғаш  «Инновация»  ҧғымына  қазақ  тілінде  анықтама  берген 
ғалым Немеребай Нҧрахметов. Ол ―Инновация, инновациялық ҥрдіс деп отырғанымыз 
–  білім  беру  мекемелерінің  жаңалықтарды  жасау,  меңгеру,  қолдану  және  таратуға 
байланысты  бір  бӛлек  қызметі‖  деген  анықтаманы  ҧсынады.[2;36]  Н.Нҧрахметов 
―Инновация‖  білімнің  мазмҧнында,  әдістемеде,  технологияда,  оқу-тәрбие  жҧмысын 
ҧйымдастыруда,  мектеп  жҥйесін  басқаруда  кӛрініс  табады  деп  қарастырып,  ӛзінің 
жіктемесінде  инновацияны,  қайта  жаңарту  кеңістігін  бірнеше  тҥрге  бӛледі:  жеке  тҥрі 
(жеке  –  дара,  бір-бірімен  байланыспаған);  модульдік  тҥрі  (жеке  –  дара  кешені,  бір-
бірімен байланысқан); жҥйелі тҥрі (мектепті толық қамтитын). 
Әдіскер  С.Кӛшімбетова  ӛзінің  зерттеуінде  оқу-тәрбие  ҥрдісінде  оқытудың 
инновациялық әдіс-тәсілдерін қолданудың мынадай ерекшеліктерін атап кӛрсеткен: 
-  дербес  оқыту  технологиясы  оқу-тәрбие  ҥрдісінде  ғылымның  негіздерін  игерту 
ҥшін  ізгілік,  адамгершілік  қасиеттерді  қалыптастыра  отырып,  жеке  тҧлғаның 
әлеуметтік-психологиялық жауапкершілігін арттырады. 
– қоғам мен табиғат заңдылықтарын кіріктіру негізінде меңгеруі; 
–  оқытушы  білмейтін  шығармашылық  ізденіс  негізінде  ӛмірге  келген  жаңа 
қабілет; 
–  саралап  деңгейлеп  оқыту  технологиясында  оқытудың  мазмҧны  мен  әдістері 
шығармашылық  ізденіс  іс-әрекет  жасау  негізінде  адамның  инновациялық 
қабілеттерінің қалыптасуына бағытталады. 
–  ақпараттық  бағдарламалап  оқыту  –  оқытудың  мазмҧнын  пәнаралық  байланыс 
тҧрғысынан ҧйымдастыру; 
–  иллюстрациялы  тҥсіндірмелі  оқытуда  «адам-қоғам-табиғат‖  ҥйлесімдік 
бағыттағы дҥниетанымында жҥйелі саналы мәдениет қалыптасады; 
– ізгілендіру технологиясында педагогика ғылымының алдыңғы қатарлы ғылыми 
жаңалықтарды  тәжірибеде  «бала  –субъект»,  «бала-объект»  тҧрғысынан  енгізіле 
бастайды  да,  ал  ғылыми  білімдер  «оның  тҧрмысының  әлеуметтік  жағдайы  мен  іс-
әрекетінің әлеуметтік нәтижесінің бірлігінде қарастырады; [3; 62] 
Қазір  республика  оқу  орындары  ҧсынып  отырған  кӛп  нҧсқалыққа  байланысты 
ӛздерінің қалауына сәйкес кез-келген ҥлгі бойынша қызмет етуіне мҥмкіндік алды. Бҧл 
бағытта  білім  берудің  әртҥрлі  нҧсқадағы  мазмҧны,  қҧрылымы,  ғылымға  және 
тәжірибеге  негізделген  жаңа  идеялар,  жаңа  технологиялар  бар.  Сондықтан  әртҥрлі 
оқыту  технологияларын,  оқу  мазмҧны  әрбір  білім  алушының  жас  және  жеке  дара 
психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор. 
Ғылыми-педагогикалық  әдебиеттерде  іс  жҥзінде  анықталып  табылған  оқыту  ҥрдісінің 
нәтижесін  кӛретін  әдіс-тәсілдері,  тҥрлері  кӛбіне  жаңашыл,  инновациялық  болып 
табылады. 
Жаңа  инновациялық  оқыту  технологиясы  кәсіптік  қызметтің  ерекше  тҥрі  болып 
табылады.  Инновациялық  оқыту  технологиясын  меңгеру  ҥшін  педагогикалық  аса  зор 
тәжірибені  жҧмылдыру  қажет.  Бҧл  ӛз  қызметіне  шығармашылықпен  қарайтын,  жеке 
басының  белгілі  іскерлік  қасиеті  бар  адамды  қажет  ететін  жҧмыс.  Шындығында  да 
әрбір педагог жаңа инновациялық технологияны меңгеру барысында ӛзін-ӛзі дамытады 
және  ӛзін-ӛзі  қалыптастырады.  XXI  ғасырда  болашақ  мамандарды  даярлау,  олардың 
кәсіби бейімделуін қалыптастыру мәселелері – кезек кҥттірмейтін ӛзекті қоғам талабы. 
Сондықтай  біз  болашақ  педагог-психологтардың  жаңа  педагогикалық  инновациялық 
технологияларды  қолдануға  даярлығын  қалыптастырудың  қҧрылымдық-мазмҧндық 
моделін  жасадық.  Болашақ  мамандардың  жаңа  инновациялық  педагогикалық 
технологияларды қолдануға даярлықты қалыптастыру мына кӛрсеткіштерді қамтиды. 
Мазмҧндық  ӛлшемдеріне  болашақ  маманның  жалпы  мәдениеттілік  дайындығы 
мен  мәндік  әдіснамалық  дайындығының  деңгейі,  мамандығы  бойынша  білімі, 

 
222 
педагогикалық  біртҧтас  білім  жҥйесі,  біртҧтас  педагогикалық  ҥрдістің  заңдылықтары, 
мен қозғаушы кҥштерінің жалпы теориялық білім негіздерімен қарулануы кіреді. Оған 
біртҧтас  педагогикалық  ҥрдістің  теориялық  негіздерін  және  жеке  тҧлға  теориясының 
ғылыми  негіздерін  меңгеруі,  педагогикалық  іс-әрекет  теориясының  негіздерін  білуі, 
білім  алушылардың  барлық  мҥмкіндіктерін  пайдаланғанда  инновациялық  іс-әрекеттің 
кӛбіне нәтижелі болатындығын сезіне алуы жатады. 
Танымдық  ӛлшемдері  болашақ  маманның  әлеуметтік  кәсіби  қоршаған  ортаны 
жедел  тани  алуымен,  ӛзін  кәсіби  жҥзеге  асырудың  нәтижелі  әдіс-тәсілдерін 
пайдалануымен,  инновациялық  педагогикалық  технологияларға  қызығу  танытумен 
ерекшеленеді.  Оған  болашақ  маманның  әлеуметтік  кәсіби  қоршаған  ортаны  біліп 
тануы,  кәсіптік  білімін  ӛз  тәжірибесінде  қолдана  білуі,  инновациялық  педагогикалық 
технологияларды оқып меңгеруі, ҥйренуі жатады. 
Іс-әрекеттік  ӛлшемдері  болашақ  маманның  ӛзінің  кәсіби  іс-әрекетінің  мақсаты 
мен  міндеттерін  анықтай  алуы  және  педагогикалық  қарым-қатынастық  ҥрдісті  тиімді 
жҥзеге  асыра  алуымен  ӛлшенеді.  Оған  болашақ  маманның  ӛз  пәнін  жете  меңгеруі, 
біртҧтас  оқу-тәрбие  ҥрдісінің  психологиялық,  педагогикалық  негіздерін  білуі, 
педагогикалық ҥрдісті жоспарлап, жҥзеге асыра алуымен ӛлшенеді. 
Технологияның ӛлшемдері оқытудың әдістемелік мақсаттары, оқыту ҥрдісі, оның 
міндетттерін  анықтай  алуы,  оқытудың  нәтижесін  болжай  алуы  және  психологиялық  -
педагогикалық  білімдерді  меңгерумен  анықталады.  Оған  болашақ  маманның  біртҧтас 
оқу- тәрбие ҥрдісінде сабақты тиімді ҧйымдастыра білуі, оқушылармен ынтымақтастық 
қарым- қатынасты жҥзеге асыра алуы, біртҧтас педагогикалық ҥрдісті диагностикалай 
алуы  және  сабақтың  нәтижесі  жоғары  болатындай  ең  тиімді  педагогикалық 
технологияны таңдай алуы қажет. 
Шығармашылық  ӛлшемдеріне  шығармашылық  ептілікті,  шығармашылық 
белсенділікті  болашақ  маманның  шығармашылық-ізденушілік  дамыту  кіреді.  Оған 
болашақ  маманның  ғылыми  –  зерттеу  жҧмыстарына  ӛзіндік  талдау  жасай  алуы,  ӛз 
білімін  кӛтеруге,  жетілдіруге  талпыныстың  болуы  мен  инновациялық  әдіс-тәсілдерді 
қолдануға 
ӛзіндік 
жаңалықтар, 
ӛзгерістер 
енгізумен 
және 
жаңалықты 
шығармашылықпен қолдана алуымен сипатталады. 
Осы  аталған  кӛрсеткіштердің  әсерінен  білім,  кәсіп,  іскерлік,  іс-әрекет,  игеру, 
нәтиже  қҧралады.  Білім  жалпы,  кәсіби,  техникалық,  арнайы  білім  болып  бӛлініп 
кәсіппен  ҧштасады.  Ал  кәсіп  –  мамандық  таңдау,  мамандықты  меңгеру.  Білім  алып 
кәсіп иесі болу ҥшін іскерлік қажет. Іскерлік – оқу, білім, кәсіп, тәжірибе, ізденушілік, 
ӛзіндік  жҧмыс,  іс-шаралар,  дағдыдан  туындайды.  Іскер  болу  ҥшін  іс-әрекетті  меңгеру 
қажет.  Іс-әрекет  әрекеттен,  операция,  қимыл-қозғалыстан  тҧрады.  Барлық  ҥрдіс 
байланыса орындалғаннан соң нәтиже кӛрсеткіші пайда болады. 
Әрбір  педагогтің  инновациялық  іс-әрекетін  қалыптастырудың  педагогикалық 
шарттары: инновация туралы білімі;  инновацияны жан-жақты меңгеру; инновациялық 
іс-әрекет  диагностикасын  меңгеру;  инновацияны  тәжірибеге  ендіру  жҧмыстары; 
инновацияны практикада дҧрыс қолдану. 
Әрбір  білім  беру  ордаларында  бҥгінгі  таңда  белең  алып  отырған  кемшіліктері 
баршылық, атап айтатын болсақ: білім сапасының тӛмендігі; білім саласына мемлекет 
тарапынан реформалар жҥргізілгенімен оқудың нәтижесінің болмауы; қҧжаттар кӛптеп 
шығарылғанымен  мардымсыздығы;  білім  алушылардың  ӛздігінен  білім  алу 
дағдысының болмауы; білім алушылар мен оқытушылардың бірлескен шығармашылық 
еңбектерінің болмауы. 
Бҧл тығырықтан шығудың бірден-бір жолы оқу-тәрбие процесінде инновациялық 
әдіс-тәсілдерін  енгізу,  әрбір  білім  алушылардың  білімге  деген  қызығушылықтарын, 
талпынысын  арттырып,  ӛз  бетімен  ізденуге,  шығармашылық  еңбек  етуге  жол  ашу. 
Инновациялық  процестің  негізі  –  жаңалықтарды  қалыптастырып  жҥзеге  асырудың 
тҧтастық қызметі. Инновация білім деңгейінің кӛтерілуіне жағдай туғызады. 

 
223 
Білім сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технологияларды оқып, ҥйреніп, 
сараптай келе, мынадай тҧжырым жасауға болады: 
–  білім  алушылардың  білім,  білік  сапасын  арттырудағы  жаңа  инновациялық 
технология тҥрлері сан алуан, оларды таңдау жэне одан шығатын нәтиже оқытушының 
кәсіби біліктілігіне тікелей байланысты; 
–  жаңа  инновациялык  технологияларды  енгізу  жҥйелі  әрі  мақсатты  тҥрде 
жҥргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; 
–  жаңа  инновациялық  оқыту  технологияларын  енгізу  барысында  әрбір  оқу 
орнының  материалдық-техникалық  базасының  бҥгінгі  талапқа  сай  еместігі,  әрі 
жетіспеуі, кадрлық әлеуметтің тӛмендігі кӛп кедергі жасайды. 
Қазіргі  жас  ҧрпақтың  саналы  да  сапалы  білім  алуының  бірден-бір  шарты  –  оқу 
орындарындағы  білім  беру  процесіне  жаңа  инновациялық  технологияларды  енгізу 
екендігі  сӛзсіз  тҥсінікті.  Сондықтан  ғылыми-техникалық  прогрестен  қалыспай,  жаңа 
педагогикалық инновацияларды дер кезінде қабылдап, ӛңдеп, нәтижелі пайдалана білу 
– әрбір ҧстаздың негізгі міндеті болып табылады. Біздің ойымызша, оқу орындарында 
инновациялық басқару жҥйесін енгізіп, оны жҥзеге асыру міндет. 
Қорыта  келгенде,  жаңа  инновациялық  педагогикалық  технологияның  негізгі, 
басты міндеттері мынадай: 
– әрбір  білім алушының білім алу, даму, басқа да іс-әрекеттерін мақсатты тҥрде 
ҧйымдастыра білу; 
– білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дәрежеде тәрбиелеу; 
– ӛз бетінше жҧмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; 
– аналитикалық ойлау қабілетін дамыту; 
– шығармашыл, жан- жақты жеке тҧлға дамыту; 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Раджерс Э. Инновация туралы тҥсінік. – //Қазақстан мектебі, №4, 2006. 
2. Қабдықайыров Қ. Инновациялық технологияларды диагностикалау. – А., 2004 
3. Жҥнісбек Ә. Жаңа технология негізі – сапалы білім. – //Қазақстан мектебі, №4, 
2008 
4. Нағымжанова Қ. Инновациялық технологияның қҧрылымы. – А.:Ӛркен, 2007 
 
ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ 
БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ 
Шокпарова Б.А., 
№24 лингвистикалық мектеп-гимназия информатика пәні мұғалімі, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Мектеп оқушысының жеке тҧлға сын қалыптастыру, оның рухани әдебін байыту, 
сабаққа  ынта-  жігерін  арттыру,  жеке  дарындылығы-  бҥгінгі  таңдағы  негізгі 
мәселелердің бірі. 
Мектептегі  оқыту  ҥрдісінің  негізгі  мақсаттары  –  балаеың  білім  игеру  кезінде 
қабілетін  қалыптастыру,  сол  арқылы  таным  әрекетін  белсендіроіп,  шығармашылық 
қабілеттерін  тәрбиелеп  дамыту  болып  табылады.  Оқушылардың  ӛз-ӛзіне  сенімін 
арттыру,  шығармашылығын  дамыту,  ӛтілетін  сабақтың  оқу-материалын  терең  ҧғына 
білуне баулу – мҧғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты, 
Осы  мақсаттарды  жҥзеге  асырудың  негізінде  әрбір  мҧғалім  оқудың  жаңа 
технологиясын  жан-жақты  ізденіп,  оқушылардың  пәнге  деген  қызығушылығын  білім 
берудің  тиімді  жолдарын  қарастырып,  оқудың  жаңа  технологияларын  таңдай  білу 
мҥмкіндігіне ие болуда. 
Адам  белсенділігінің  табиғатын  тани  білу,  еңбек  және  моралдық  белсенділік 
дәрежесі  бойынша  адамның  қоғам  мен  ҧжым  ҥшін  жарамдылығын  жете  анықтау  – 
қазіргі заман талабының басты міндеті. 

 
224 
«Адам  белсенділігі,  бҧл  әрекетшілдіктің  кӛзі  –  адам  қажеттілігі»  -  деп  жазған 
А.Мырзабаева ӛзін-ӛзі дамытудың жетістіктерін атап кӛрсете келе  «белсенділік білуге 
талпыныс,  адам  қажеттілігі,  ерік  жағдайы,  ал  ол  ӛзін-ӛзі  дамыту  деген  сӛз»  деп 
тҧжырымдайды. Ендеше белсенділік деп адамның қарым-қатынас жасауы таным және 
ӛзін-ӛзі тәрбиелеу белсенділігін дамытады.  
Бала  белсенділігінің  ең  алғашқы  формасының  бірі  –  қарым-қатынас  жасау 
белсенділігі.  Бҧл  адамның  бҥкіл  ӛмірінде  дамитын  ҥрдіс.  Қарым-қатынас  жасау 
белсенділігі  жеке  адам  қасиеттерінің  (мархабаттық,  қайырымдылық,  қамқорлық,  ӛзі 
ҥшін жеке басқа адамдар алдында ӛзінің қылықтары жайлы жауапкершілік сезімі т.б.) 
қалыптасуына мҥмкіндік туғызады. 
Әрбір жҧмыстың тәжірибелі және перспективалық маңызын, сонымен қатар оның 
ғылыми  негізін  мҧғалімнің  терең  аша  білуі  –  оқушылардың  таным  белсенділігін 
арттырудың басты шарты. 
Жеке адам санасының қалыптасу ҥрдісінде ӛзін-ӛзі тәрбиелеу белсенділігі ерекше 
орын алады.  
Адам  белсенді,  іс-әрекетшіл  адам.  Оның  ӛзіне  тән  аса  маңызды  бір  қасиеті  – 
жасампаздық іс-әрекеті және шығармашылық. Бірақ мҧның бәрі ҧжымдық ӛмірде іске 
асады, ӛйткені әрбір адам қоғам ӛміріне тек ҧжым арқылы ғана енеді.  
Оқыту  ҥрдісінде  кез  келген  ҧстаз  дидактикалық  ҧстанымдарын  басшылыққа  ала 
отырып, оқытудың мазмҧнын, амал-әтсілдерін және ҧйымдастыру формаларын таңдап, 
шәкірттерін жоғары нәтижелерге жеткізу мақсатында кӛптеген іденістер жасайды. 
Ал  осы  ҧстанымдардың  қызметі:  оқытудың  мақсатына  сәйкес  берілетін  білім 
мазмҧнын  жҥйелі  саналықпен  белсенді  тҥрде  меңгеруге  деген  қызығулар  негізінде 
пайда  болады.  Оқу  ҥрдісінің  негізгі  буыны  ретінде  дидактикалық  ҧстанымдары  бір-
бірімен  логикалық  ӛзара  тығыз  байланыста.  Сонымен  ғасырлар  бойы  педагогтер 
қауымы мойындағы ең негізгі ҧстанымдар жҥйесін атап ӛтейік: 
- ғылымилық; 
- саналық пен белсенділік; 
- кӛрнекілік;  
- жҥйелілік пен бірізділік;- 
- беріктілік; 
- тиімділік;  
- теория және тәжірибиенің байланыстылығы. 
Бҧл  ҧстанымға  негіз  болатын  заңдылықтар  тек  ӛз  ақылымен  қабылдаған  сапалы 
білім  адам  білімінің  шынайы  ӛзегі  болады;  Оқушылардың  білімді  саналы  тҥрде 
меңгеруі  таным  әрекетінің  белсенділігі  мен  оқуға  ынталануына,  ғылыми  білімдерді 
меңгеруге  саналылық  әрі  белсенділік  танытқан  оқушылар  ғана  оны  терең  және 
ойдарына берік тоқи алады. 
Саналық  пен  белсенділік  ҧсоанымен  жҥзеге  асыру  ҥшін  қағаз  оқыту  ҥрдісінде 
тӛмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады:  
Оқушы  алдында  тҧрған  мақсат  пен  міндеттерді  анық  тҥсінуі  саналы  оқытудың 
шарты боларын назарға алу; 
Оқушылардың  оқу  материалын  тек  жаттап  қана  қоймай,  солардың  мән  – 
мағынасын терң тҥсінуіні қамтамасыз ету;  
Әрбір  сӛздің,  сӛйлемнің,  ҧғымның  мәтіні  тҥсіндіру  ҥшін  білімі  мен  тәжірибесіе 
негізге алу  
Білім  алуға  деген  ынтасын  белсенділігін  арттыратындай  тиімді  әдістерді  ҥнемі 
қолдану, бҥгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді қоғам мҥшесі екеніні ҧмытпау; 
Оқу  материалын  саналы  тҥрде  меңгеру  ҥшін  әлі  бейтаныс  мағҧлматтардың 
бҧрыннан белгілі ақпаратпен ҧқсастыра білу; 
ӛз бетімен оқуты ҥйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен таныстыру; 
Оқушыларды ойлауға дағдыландыру;  

 
225 
Әрбір оқушы тҧлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін субъект ретінде 
қалыптастыру;  
Оқушы білімдерін тәжірибиеден қолдануына кӛмек кӛрсету. 
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың ең негізгі кӛзі оқыту әдісі. Бҧдан басқа 
әртҥрлі жҧмыстарды жатқызуға болады (кітаппен,  есептер шығару, практикалық және 
лабораториялық жҧмыс, баяндама, реферат жазу тб.)  
Оқыту  және  дамыту  бір-біріне  байланысты  процесс.  Алайда  кейбір  жағдайларда 
дамыту оқыту әдісіне ҥлкен мән берілмейді.  
Сонымен дамытып оқытудың ең негізгі ҥш жағын кӛрсетуге болады.  
а) пән бойынша терең білімді қалыптастыру  
б) ойлау әдістерімен оқушыларды ҥйрету.  
в) әртҥрлі әдістерді кең тҥрде пайдалану. 
Оқушы  белсенділігін  арттыруда  білімді  жеңіл  қабылдауға  себеп  болатын  негізгі 
тапсырмаларға мыналар жатады:  
1. Сҧрақтар – бҧлан алған білімді жаңғыртып айтып беруге арналған тапсырмалар  
Мысалы 8 класта  
1).  «Ақпарат»  тҥсінігін  тҧрмыстық,  ғылыми,  жаратылыстану  және  техникалық 
мағңынада қалай тҥсінесіңдер?  
2). Ақпарат ӛлшеудің қандай тәсілдері бар?  
3).Операциялық жҥйе дегенімәіз не?  
4). Операциялық жҥйенің негізгі функцияларын атаңыз?  
5). Файлдың аты қандай бӛліктерден тҧрады?  
2.  Практикалық  тапсырмалар  –  бҧл  оқушылардың  ӛнімді  іс-әрекет  жасауына 
арналған тапсырмалар  
1). Дискіні тексеру программасын іске қосыңыз?  
2). Дискілер тізімімен С: дискісін таңдаңыз.  
3). Қосымша батырмасын басыңыз және файлдық жҥйенің логикалық қҧрылымын 
тексеру  кезінде  программа  қолданылатын  баптау  істерімен  танысыңыз.  Дискіні 
баптаудың  қосымша  параметрлері  сҧхбат  терезесін  Болдырмау  (отмена)  батырмасын 
шерту арқылы жабамыз.  
4). Толық (Полное) орнатып баптау (Настройка) батырмасын басыңыз.  
5). Дискінің бетін тексеру реімі сҧхбат терезесін болдырмау (Отмена) жабамыз 
6). Қателерді втоматты тҥрде тҥзету алып тастаңыз.  
7). Жіберу батырмасын басыңыз және тексеру істерін бақылаңыз.  
8).  Дискідегі  қатені  тапқан  жағдайда  қате  туралы  хабармен  танысыңыз  және 
берілген  тҥзету  нҧсқауларын  ішінен  қатені  елемей,  жҧмысты  әрі  жалғастыратын 
нҧсқаны таңдаңыз. 
9). Тексеру нәтижелері туралы терезені жабыңыз. Дискіні тексеру программасын 
жабу батырмасы арқылы жабыңыз.  
Оқу ҥрдісінде оайлау әрекеттерінің әдістері арқылы оқушылардың білімін дамыту 
болады. 
1). Салыстыру әдісі 
Оқушылардың  танымдық  іс-әрекеттерін  қалыптастырудың  алғы  шарты  болып 
салыстыру әдісі саналады. Жҥйелі тҥрде бҧл әдістерге әр бір сабақта кӛп кӛңіл бӛлінсе, 
оқушылар  ӛз  беттерімен  білімалуға  ҥйреніп,  білім  дәрежелері  дамиды.  Ойлау 
әрекеттерінің  әдістерін  ҥйретуді  салыстырудан  және  қорытындылаудың  кейбір 
тҥрлерінен бастау керек. Саоыстыру әдістерін сатылып жҥргізуге болады: 
А) Бірінші саты белгілеуді анықтау 
Б) Арасындағы ҧқсастық пен айырмашылықты анықтау (екінші саты) 
В) Салыстырудың нәтижесін талдап, қортындылау (ҥшінші саты)  
Нәтиделерді кесте тҥрінде беріледі  
Мысалы:  

 
226 
Мҧнда  ҧқсастық  пен  айырмашылығын  анықтау  ортақ  қасиеттерін  табуда 
біліктілігін кӛру, кӛтеру мақсатында  
 
Салыстырудың 
жалпы белгілері  
MS Word 
Word Pad  
Жалпы қорытынды  
1-ші шарт  
2-шарт  
 
 
 
 
 
Тҧлға  белсенділігі  қызметінің  әр  тҥрінде  айқындалады.  Оның  тҥрлерінің  саны 
шамамен  қажеттіліктің  санымен  пара  –  пар.  Ендеше  «белсенділік»  ҧғымын  қай 
қырынан  алып  қараса  да,  адам  қажеттілігін  қанағаттандыру  барысында  тҧлғаның 
сипаты  тҧрғысынан  болса  да,  білімді  қабылдау  тҧрғысынан  да  қозғаушы  кҥш  ретінде 
әлеуметтік ортада зор беделі бола бермек.  
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 
2. «Физика және информатика» журналы 2008, 2009 жыл. 
3. «Информатика негіздері» журналы 2008-2012 жыл. 
4. «Қазақстан мектебі» журналы 2007,2011 жыл. 
5. Байжҧманов М.Қ., Л.Қ.Жапсарбаева «Информатика», Астана – 2004. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
СЕКЦИЯ 4 
 
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ ОХРАНЫ 
ТРУДА, ЭКОЛОГИИ, БЕЗОПАСНОСТИ ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТИ 
ЧЕЛОВЕКА 

 
227 
АДАМ ӚМІРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІ, ЕҢБЕК ҚОРҒАУ, 
ЭКОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МӘСЕЛЕРІ ЖӘНЕ 
БАҒЫТТАРЫ 
 
АУА БАССЕЙІНІНІҢ ЛАСТАНУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОРҒАУ 
Айжарикова А.Қ., 
№34 орта мектебінің география пәні мұғалімі, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Атмосфераның ластануы табиғи және антропогенді жағдайда жҥруі мҥмкін. 
Атмосфераның тӛменгі қабаттарын шаңмен ластайтын кӛздердің арасында шӛлді 
дала  мен  басқа  да  сусыз  даланы  айрықша  атап  кетуге  болады.  Атмосферадағы  шаң 
буды  суға  айналдырумен  қатар,  кҥн  радиациясын  тікелей  сіңіреді  және  тірі 
организмдерді кҥн сәулесінен қорғайды. Заттардың биологиялық жолмен ыдырауы кӛп 
мӛлшерде кҥкіртті сутектің, аммиактың, кӛмірсутектерінің, азот оксидтерінің, кӛміртегі 
оксиді мен диоксидінің және т.б. тҥзілуіне және олардың атмосфераға тҥсуіне апарады. 
Атмосфералық  ластанудың  антропогендік  (жасанды)  кӛздеріне  ӛнеркәсіптік 
кәсіпорындар,  кӛлік,  жылу  энертетикасы,  тҧрғын  ҥйлерді  жылыту  жҥйелері,  ауыл 
шаруашылығы және т.б. жатады. Тек ӛндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға 
әсер  етіп  ластауын  мынадай  негізгі  тҥрлерге  бӛлуге  болады:  шикізат,  материалдар, 
қҧрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: 
газ,  бу,  ауа  тозаңы,  энергетикалық:  шу,  инфрадыбыс,  ультрадыбыс,  діріл, 
электромагнитті  ӛpic,  жарық,  ультракҥлгін  және  лазерлі  сәулелендірулер  және  т.б. 
Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық қҧрамы отын-энергетика ресурстарының 
және  ӛндірісте  қолданылатын  шикізаттың  тҥріне,  оларды  ӛңдейтін  технологияға 
байланысты  болады.  Атмосфераға  бӛлінетін  52  Гт  әлемдік  антропогендік 
шығарындының  90%-ын  кӛмір  қышқыл  газы  мен  су  буы  қҧрайды  (бҧлар  әдетте 
ластағыштар  қатарына  кіргізілмейді).  Техногенді  шығарындылардың  қҧрамында 
бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ олардың ішінде ең кӛп мӛлшерде, яғни, 
тонналап  атмосфераға  шығарылатындарға  қатты  бӛлшектер  (шаң,  тҥтін,  кҥйе), 
кӛміртегі оксиді, кҥкірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары, кҥкіртті сутек, 
аммиак, хлор, фторлы сутек жатады.[1, 15б] 
Осы  себептерге  байланысты  қазіргі  таңда  адам  денсаулығының  нашарлауына 
байланысты, таза табиғи орта – Қазақстан 2050 стратегиясын іске асырудың негізі 
болып қабылданғандықтан жобаның негізгі мақсаты Ақтӛбе қаласының ауа бассейні 
қандай себептерге байланысты ластанғандығын ашып кӛрсету. 
Ғалымдар,  экологтар  ғана  емес,  жҧмысы  мҧнай  кен  орындарымен  байланысты 
кӛптеген  адамдар  -  мҧнай  ӛндіру  кезінде  бӛлініп  шығатын  газдарды  пайдаға  асыру 
(утилизация)  мәселелерін  кӛтеріп  жатыр.  Ҥкімет  теория  жҥзінде  бҧл  бағыттың 
маңызды  екенін  кӛптен  бері  айтуда.  Тіпті  алғашқы  жобалардың  бірін  бекітіп, 
мҥмкіндігінше  жақын  арада  іс  жҥзінде  қолға  алынатынын  да  айтты.  Алауларда 
газдарды  жағу  арқылы  Қазақстан  бағалы  энергетикалық  ресурстардан  қағылып  отыр. 
Мҧнан  басқа  бҧл  газ  ластаушылардың  бірі  ретінде  планета  температурасының 
ӛзгеруіне  әсер  ететін  қуатты  кӛздердің  бірі.  Соңғы  уақытқа  дейін  республикада 
атмосфералық  ауаны  ең  қатты  ластайтын  кӛздерге,  әсіресе,  кҥлі  кӛп  шығатын 
кӛмірлерді  пайдаланатын  жылу  энергетикалық  кешендерді  де  жатқызып  келді. 
Экономикалық  дағдарыс  кезінде  қалада  амалсыздан  кӛптеген  ӛнеркәсіп  орындары 
тоқтап  қалды.  Алайда  қала  атмосферасындағы  кӛміртекті  оксиді  мен  азот  оксидінің 
мӛлшерінің  артуы  саны  кҥннен-кҥнге  кӛбейе  тҥскен  автокӛліктер  есебінен  болды. 
Қазақстанның  ҥлкен  қалаларында  кӛп  тараған  химиялық  ластаушы  -  кҥкіртті  газ 
(кҥкіртті  ангидрид).  Зерттеулер  ӛкпе  паталогиясы  мен  атмосфералық  ауаның 
ластануының  арасында  тікелей  байланыс  бар  екенін  кӛрсетеді.  Кҥкіртті  ангидридтің 

 
228 
мӛлшерінің  кӛбеюі  бронхиалды  астма  мен  созылмалы  бронхит  ауруының  асқынуына 
алып келеді. 
Индустриалды  дамыған  елдерде  атмосфераны  ластайтын  негізгі  кӛздер  - 
автокӛліктер, транспорттың басқа тҥрлері және ӛндіріс орындары. Зерттеу мәліметтері 
бойынша  антропогендік  әсерден  атмосфераға  жыл  сайын  25,5  млрд.  тонна  кӛміртегі 
оксиді, 190 млн тонна кҥкірт оксиді, 65 млн тонна азот  оксиді, 1,4 млн тонна хлорлы 
және  фторлы  кӛміртектер  (фреондар),  кӛмірсутектің,  қорғасынның  органикалық 
қосылыстары,  сондай-ақ  қатерлі  ісік  ауруын  тудыратын  канцерогенді  заттар  бӛлінеді. 
Ең таза ауа мҧхит бетінде. Ауылдық жерлерде ауа қҧрамындағы шаңды қоспалар мҧхит 
бетімен салыстырғанда 10 есе, кішігірім қалаларда 35 есе кӛп. Ал ҥлкен қалалар ҥстінен 
қара  тҧманды  байқауға  болады.  Мҧнда  шаңды  қоспалар  мҧхитпен  салыстырғанда  200 
еседен аса кӛп. Лас ауа ірі қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін созылады. Бҧл лас тҧман 
жазда  кҥн  сәулесінің  20%,  ал  қыстың  кҥні  онсыз  да  кҥн  сәулесі  аз  болғандықтан 
жартысын  Автокӛліктерден  бӛлінетін  заттар.  Әрбір  автокӛлік  жылына  4  тонна  ауа 
жҧтып,  800  кг  кӛміртегі  оксидін,  40  кг  азот  оксидін  және  200  кг-дай  әртҥрлі 
кӛмірсутектерді  атмосфераға  бӛледі.  Автокӛліктерден  бӛлінетін  газдар  -  200-дей 
заттардың  қоспалары.  Мҧнда  отынның  толық  және  жартылай  жанған  ӛнімдері  - 
кӛмірсутектер болады. Транспорт моторы жай айналымда, жылдамдық алар кезде және 
кептелісте  тҧрғанда  қоршаған  ортаға  кӛмірсутектер  кӛп  бӛлінеді.  Осындай  жағдайда 
отын  толық  жанбайды  да,  лас  ауа  10  есе  кӛп  бӛлінеді.  Қалыпты  жағдайда 
қозғалтқыштан бӛлінетін газдың қҧрамында СО
2
 -  2,7%  болса,  жылдамдықты  тҥсірген 
жағдайда - СО
2
  3,9%-ға,  ал  жай  қозғалған  кезде  -  6,9%  дейін  кӛбейеді.  II  валентті,  IV 
валентті  СО2  ауаға  қарағанда  салмағы  ауыр,  жердің  бетіне  жақын  жиналады. 
Сондықтан  тротуарда,  бесік-  арбада  отырған  нәресте  СО
2
-ын  анасынан  кӛп  жҧтады. 
Адам организміне жағымсыз әсерлердің бірі - кӛліктерден бӛлінетін газ қҧрамында кӛп 
кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық тҥрдегі формалары. Ауадағы қорғасын 
мӛлшері  кӛбейген  сайын  оның  мӛлшері  адам  қанында  да  кӛбейе  тҥседі.  Нәтижесінде 
қанның  оттегімен  қанығуы  нашарлап,  ферменттердің  белсенділігі  тӛмендейді.  Ал  бҧл 
ӛз кезегінде зат алмасу процесінің бҧзылуына алып келеді. [2, 23б] 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  31-бабында  «Мемлекет  адамның 
ӛмір  сүруі  мен  денсаулығына  қолайлы  айналадағы  ортаны  қорғауды  мақсат  етіп 
қояды» - деп кӛрсетілген. Соған байланысты қоршаған ортаны қорғау басқармасының 
мамандары  басқа  да  ҧйымдармен  бірлесіп,  экологиялық  арналған  мәселелеріне 
арналған семинарлар, конференциялар, дӛңгелек ҥстелдер ӛткізеді. «ҚР табиғат қорғау 
Заңдары»  тақырыбында  жоғары  және  орта  оқу  орындарында,  мектептерде  әртҥрлі 
шаралар  ҧйымдастырылады.  Мҧндай  шаралар  жҧртшылықтың  экологиялық 
сауаттылығын арттырады. 
Радиотелекомпаниялардың бәрінде де экологиялық жаңалықтар беріліп тҧрады. 
Атмосфералық  ауаның  жағдайын  гидорметеорология  орталығы  қадағалап, 
мониторинг жасап отырады. 
Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың:  «2030  жылғы  Қазақстан  ауасы  таза,  мӛлдір  сулы, 
жасыл  желекті  елге  айналуға  тиіс»,  -  деген  жолдауын  жҥзеге  асыру  мақсатында 
тӛмендегідей шараларды ҧсынуға болады: 
Табиғаттың бҥлінген объектілерін қалпына келтіріп, оларды кӛгалдандыру; 
Жасыл желектерді отап, орнына қҧрылыс салуды азайту; 
Табиғатты улы газдармен ластаушы кәсіпорындарда ауаға таратпай ҧстап қалатын 
жинақтағыш сҥзгі қондырғылардың жетілдірілген тҥрлерін пайдалану; 
Экологиялық  таза  энергия  ресурстарын  пайдалану  (жел  энергиясы,  кҥн 
энергиясы); 
Ауаға шығатын улы газдарды ӛңдеп, тҧтынушыға қайтадан пайдалануға жарамды 
зиянсыз газдар шығаратын зауыттар салынса; 

 
229 
Ауасы  лас  аймақтарға  ауадағы  улы  газдарды  ӛзіне  тартып,  таза  оттегін  беретін 
қондырғылар орнатылса; 
Биогаздармен жҥретін автокӛліктерді тҧрмыста қолдануға енгізу қарастырылса; 
Ірі,орта  және  кішігірім  кәсіпорындардың  жҧмыстарын  экологиялық  қауіпсіздік 
тҧжырымдамасы  негізінде  жетілдіру  және  экологиялық  экономикаға  сәйкес 
жҧмыстарын бағалау керек; 
Осы  айтылған  шаралар  жҥзеге  асырылатын  болса,  туған  еліміздің  ауа  бассейні 
тазарып, халқымыздың денсаулығы арта тҥскен болар еді.  
Қазіргі  кезде  ӛмір  сҥріп  отырған  ҧрпақтарымыз  туған  жерімізді,  оның  тамаша 
табиғатын аялай  білу перзенттік парызымыз деп аса зор жауапкершілік сезінуі  қажет. 
[1, 18б] 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: