Сборник материалов международной научной конференции кипчаки евразии: история, язык и

ДЕШТІ ҚЫПШАҚТЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСЫНДАҒЫ 

РУХАНИ ФАКТОР 

 

 

Азмұханова А. 

Л.Н. Гумилев атындағы  

Еуразия ұлттық университеті,  

Астана, Қазақстан 

  

      Дешті  Қыпшақ  даласында  ХІІІ  ғ.  екінші  жартысы-ХІҮ  ғасырлардағы 

рухани  дағдарыс  жағдайында  ислам  дінінің  қайта  қалпына  келуі  мен    даму 

мазмұнын ашып көрсетуде халықаралық байланыстар факторы ерекше орын 

алары  сөзсіз.  Мұны  дәлелдеу  барысында  деректік  қордың  өзін  кешенді 

талдай  отырып,  яғни  тарихшылар,  лингвистер,  әдебиетшілер,  философтар 

және  заңгерлермен  бірлесе  шешу/1/,  бірнеше  топтамаға  бөлінген 

классификациялық  дереккөздерді  негізге  алуымыздың  өзіндік  маңызы  зор. 

Соның ішінде  мұсылмандық тарихи шығармалардың авторлары: Ибн Батута, 

аз-Захаби, әл Муфаддал, Ибн Абд аз-Захир, ан Нувайри, Вассаф (хулагуидтік 

тарихшы) т.б.   Бұл дереккөздерде әсіресе Берке мен Өзбек хандар тұсындағы 

исламдану  оқиғалары,  Дешті-Қыпшақтың  Мысырмен  дипломатиялық, 

мәдени байланыстары мәселелеріне қатысты мағлұматтар беріледі.  

      Тәуелсіздікпен  бірге  келген  өркениеттік  тұрғыдан  зерттеу  бағыты 

Қазақстанды  ортағасырлық  ислам  өркениетінің  шет  аймағы  және  Орта 

Азиямен  біртұтас  мәдени  кешен  негізінде  қарастыру  мәселесі  әрине 

халықаралық байланыстарсыз кең көлемде ашылуы мүмкін емес. Сол сияқты 

діннің,  рухани  фактордың  тарихта  дербес  орны,  өзіндік  ықпалы  бар 

қозғаушы күш (саясатқа, экономикаға өз тарапынан әсер беретін) деген пікір 

және  әсіресе  исламның  өміршеңдігі  мен  икемділігін  мойындау  да  нақты 

дәлел  бола  алады.А.  Дж.  Тойнбидің  «ислам  ХІІІ  ғасырда  өркениеттік 

шабуылдарға  тамаша  түрде  төтеп  беріп,  жаулаушылардың  өздерін 

(моңғолдарды) исламға тізе бүктірді» деген пікірін басшылыққа ала отырып, 

осы  нақты-тарихи  дәуірде,  моңғол  империясында  мәдени  күрес  діни-

өркениеттік  негізде  жүргенін,  ал  этникалық,  тағы  басқа  көрсеткіштердің 

маңызы  одан  төмен  болғанын  бүгінгі  күн  зерттеушілері  айқындауда  /2/. 

Мәселен, 

түркі-мұсылмандар 

түркі-христиандарға 

(немесе 

түркі-

буддистерге)  қарағанда,  нәсіл  жағынан  үш  қайнаса  сорпасы  қосылмаса  да 

парсылармен,  тәжіктермен,  тіпті  сол  заманда  қалыптасып  жатқан  қытай 

мұсылмандармен  (дүнгендер)  де  бірігіп,  ортақ  рухани  мүдделерін  қорғап 

жатты. Жалпы, нәсіл, ұлт үлкен империяларда, әсіресе ортағасырда маңызды 

болмаған. Оған дәлел, мысалы Мысырдың Алтын Ордаға жіберген елшілері 

түрік,  хорезмийлік,  ирандық,  араб  немесе  тіпті  моңғол  да  бола  берген  /3/. 

Шындап  келгенде  Шынғыс  хан  империясында  зерттеуші  А.  Семенов 

көрсеткендей,«мұсылман  мен  будда-қытай  мәдениеті  сайысқа  түсті.    Яғни 

тарихымызда  3-ші  рет  (Атлах  шайқасы,  Қарақытай  жаулауынан  кейін)  екі 

өркениет  аймақта  қақтығысады.  Қазақстан  ислам  әлемінің  бір  бөлігі  екенін 

күрес нәтижесі айғақтайды. 

      Исламмен  қатар  діндер  ретінде  буддизм,  христиандық  дін,  манихейлік, 

тәңіршілдікте  (шаманизм)  болғаны  белгілі.  Моңғол  жаулаушыларының 

басым  бөлігі  (батыс  ұлыстардың  әрбіреуінде  ондаған  мың  этникалық 

моңғолдар  қоныс  аударған)  ұстанған  ескі  шаманизм  түркі-мұсылман 

дәстүрімен  салыстыруға  келмеді.  Сондай-ақ  тәңіршілдік  те  моңғолдарға 

толыққанды  этика,  сол  сияқты  ғылым,  білім  бере  алмады.  Сондықтан  да  

дағдарыс  тереңдей  берді  (жүгенсіздік,  рушылдық,  қатыгездік,  әсіресе 

ішімдікке  берілу).  Мәдени  жағынан  дамыған  аймақтарды  басқару  үшін  де  

моңғол  хандарына  саяси  идеологиясы  бар  дамыған  діни  жүйеге  сүйену 

қажеттігі  туды.  Жалпы,  өз  жұртында  қалған  моңғолдар  да  кейіннен 

буддизмді  қабылдап,  Төлейдің  ұрпақтары  (Юань  династиясы)  қытайланып 

кеткені - осы заңдылықты дәлелдейді /4/. 

      Рас, сол заманның өзінде Шыңғыс хан ұрпақтары арасында буддизм мен 

христиан  дінін  қолдайтындар,  ежелгі  наймандар  мен  ұйғырлар  арқылы 

аталған  діндермен  танысып,  сол  нанымдарға  көңілі  ауған  ханзадалар  да 

кездесті. Бірақ, олардың да исламнан жеңілуі заңдылық еді. Күрес барысында 

буддистер  мен  христиандар  қалай  қарсыласса  да,  қоғамдағы  еркін 

конфессиялар  сайысы  жағдайында  «ислам  ақыры  өзінің  шаманизмнен, 

буддизмнен,  христиан  дінінен  артық  екенін  дәлелдей  алды»  /5/.  Орта  Азия 

мен Қазақстандағы ислам діні моңғолдармен қоса еріп келген жат діндердің 

шабуылына  төтеп  беріп,  тіпті  моңғол  мен  ұйғыр  келімсектерін 

мұсылмандыққа  иландыруға  күші  жетіп  асқаны  назар  аударарлық  құбылыс. 

Бұның  жалпы  заңдылығы:  исламның  соңғы  жас  дін  болғаны,  оның  белгілі 

артықшылықтары  яғни  тұтастық  сипаты,    интегративтік  функциясы, 

әмбебаптық,  ғылыми  негіздері,  моральдық,  интеллектуалдық  қуатын  әлі 

жоғалтпағаны. Мысалы, Рашид ад Дин келтірген 1295 жылы Иранда исламды 

қабылдаған  Ғазан  ханның  сөздері  моңғолдардың  исламның  интегралдық 

сипатын бағалағанына дәлел : «шынымен, ислам бір берік әрі ап-анық сенім 

(дін)  және  ол  рухани  һәм  дүниеуи  құндылықтарының  барлығын  бойына 

қамтыған».  Сондай-ақ,  нақты-тарихи  заңдылықтарын  айтсақ,  ислам  - 

жергілікті  халықтың  діні  болғаны,  яғни  ХІІІ  ғасырға  дейін  Дешт  Қыпшақта 

ислам 

жеткілікті 

дәрежеде 

дамып 

орныққаны: 

«татарлардың 

шапқыншылығынан  бұрын  половецтердің  басым  көпшілігі  мұсылмандықты 

ұстанған  еді»  /6/.  Дешті  Қыпшақ  пен  Жетісудың  байырғы  халқы,  түркі 

тайпаларынан  құралған  қалың  жұртшылық  (қыпшақтар,  қаңлылар, 

қоңыраттар, арғындар, наймандар дулаттар, т.б.) Шыңғыс ханға дейін ислам 

дінін  бойына  терең  сіңіріп,  Йассауи,  Кубрауи  сопы-әулиелері    арқылы 

шариғат  негіздерін  түркі  мәдениетімен  ұштастыра  отырып  қабылдады. 

Әйтпесе,  ХІІІ  ғасырға  дейін  Қазақстан  түркі  тайпалары  әлі  де  «шала 

мұсылман» болса, моңғолдардың түркіленуімен қоса мұсылмандануын қалай 

түсінуге  болады?  Әрине,  Шыңғыс  ханның  шапқыншылығы  жылдарында 

қыпшақтардың мұсылмандығына аздап нұқсан келуі ықтимал, халықтың діни 

сауаты төмендеуі, т.с.с. Бірақ, жалпы алғанда, Йассауи заманында шындыққа 

айналған, өркениеттік күшке ие болған  «түркі исламы» феномені шығыстан 

соққан рухани дауылды тоқтата алды дей аламыз.  

     Қазақстанның  Мауреннахрмен  (сол  сияқты  Еділ  өңірімен)  сол  кезде 

біртұтас  мәдени-өркениеттік  кешен  құруы  да  –  Дешті  Қыпшақта  исламның 

қайта  қалпына  келуінің  бір  факторы.  Саяси  жағынан  қайшылықтар  болып 

жатқанымен,  рухани  тұрғыдан  екеуі  біртұтас,  түркі-мұсылман  әлемі  болды. 

Иранмен,  басқа  мұсылман  елдерімен  сонау  Фараби  заманынан  келе  жатқан 

рухани  байланыстардың да маңызы зор.  

 Мәдени  үрдістердегі  негізгі  фактор  болған  халықаралық  байланыстар 

объективтік түрде болды. Бірақ импульс берген хандардың саясаты екендігін 

естен  шығармаған  абзал.  Берке  мен  Өзбек  хандар  тұсында    Қазақстанның 

далалары  мен  Орта  Азияның  қалған  аймақтары  арасында  (атап  айтқанда 

Шағатай  ұлысымен)  діни-рухани,  сауда,  саяси байланыстар  дамыды.  Алтын 

Орда  мәдениетінің  өрлеуін  сол  кездегі  Мауреннахр  жеріндегі  Әмір  Темір 

мемлекетінде  басталған  мәдени  ренессансты  толық  ескермей  терең  түсіну 

мүмкін  емес.  Алтын  Орда  мемлекеті  (сол  сияқты  Моғолстан)  мен 

Мауреннахрдың  қарым-қатынасын  тек  қана  белгілі  саяси  күрестер 

тұрғысынан  емес,  күллі  түркі  мұсылман  жұртының  ортақ  рухани 

құндылықтарын  ескере  отырып  қарастыру  абзал.  Алайда,  біздің  ғылыми 

әдебиетте  ХІҮ  ғасырдағы  Қазақстан  териториясындағы  мәдени  процестерге 

Әмір Темір мен оның мұрагерлері тұсындағы Орта Азиядағы ғаламат рухани 

өрлеудің игі әсері ашылып көрсетілмейді. Бұл әсіресе рухани-діни ықпалдар, 

ғылыми  жаңалықтар  мен  идеялар,  және  ең  бастысы  Мауреннахрдағы 

софылық  бауырластықтардың  Қазақстан  көшпенділеріне  бағытталған 

қызметіне қатысты.  

Сонымен  бірге,  Дешті  Қыпшақ  түркілері  мен  Египет  арасында 

байланыстар жақсы жолға қойылды. Берке хан сол заманда Египетте тұрған 

мұсылмандардың рухани басышысымен (халифа) хат алысып тұрды. Халифа 

Беркеге  жақсы  көзқарас  танытып,  әртүрлі  сыйлықтар  жіберген,  солардың 

ішінде аңыз бойынша халифа Османның өз қолымен көшірген Құран кітабы 

болды.   Мысырда ол кезде түркі жұртынан шыққан  сұлтан Бейбарыс (1260-

1277)  билік  құрған  еді.  Бейбарыс  Мысырда  бой  көрсете  бастаған  кейбір 

исламға  қайшы  әдеттерге  (шарап  ішу,  апиын  тарту)  қатаң  тыйым  салып, 

шариғат  заңын  күшейтті.  Бейбарыс  тарихи  отанымен  мейлінше  тығыз 

байланыс  орнатуға  мүдделі  болғандықтан  және  Беркенің  діни-

реформаторлық  саясатынан  хабардар  болған  соң,  Дешті  Қыпшақты  рухани, 

саяси  қуаттандыруға  еш  көмегін  аямайтынын  білдірді.  Екі  патша  үнемі  хат 

жазысып  тұрды,  елшіліктер  алмасты.  Мысырмен,  Сириямен  байланыстар 

Өзбек  ханның  тұсында  да  жалғасын  тапты.  Соңғы  елшілік  Алтын  Ордаға 

Тоқтамыс  кезінде  1395  ж.  келген  еді.  Патша  әулеттері  арасында  некелік 

одақтар құру да  ынтымақты нығайтты. 

 Елшіліктер  құрамы,  саны  жағынан  ықпалды  болды:  мысалы,  1314  ж. 

Египетке  Өзбектен  келген  елшілік  174адамнан  тұрды /3,  75  б./.  Иранмен  де 

тек  әскери  қақтығыстар  емес,  бейбіт  саяси,  мәдени  байланыстар  дамыды. 

Ұлжайту мен Тоқтының тұсында бейбіт қатынастар орнады.  

 Ерте  замандағы  Әбу  Насыр  әл  Фараби  сияқты,  Дешті  Қыпшақ,  Хорезм 

мұсылмандары  Таяу  Шығысқа,  әсіресе  Қаһираға  (Каирге)  ғылым  іздеп, 

сонымен қатар  өздерінің де білімдерін мұсылман әлеміне таратуға ұмтылды. 

Египет  тарапынан  да  Алтын  Ордаға  білім  іздеуші  ғұламалар  келіп  жатты. 

Арабтар (ғалымдар) Мұхтар ибн Махмұд әз Закиди, Махмұд ибн Ахмед ибн 

Мұса Алтын Ордаға қоныс аударып, Сарай қаласында қызмет етті. Ираннан 

шыққан  фиқх  ғұламалары  Мұхаммед  аш  Шировани,  Мұхаммед  әл  Харави, 

ғалым-энциклопедисттер  ат  Тахтани,  Әл  Хорасани  Алтын  Ордада  қызмет 

етті. 

Алтын  Ордадан  Қаһираға  қоныс  аударған  түркі  ғалымдары  мен  өнер 

тұлғаларының ішінде Махмұд әс Сараи, Әл Қырыми, Шехаб ад дин ас Сараи, 

Махмұд  ибн  Абдаллах  Әбу  Тина  ас  Сараи  әл  Қаһири  сынды  қайраткерлер 

болды /7/. Махмұд ас Сараи әл Қаһири туралы «ол араб, парсы, түркі тілдерін 

жетік  білді,  әрі  өз  заманының  ең  оқымысты  адамдарының  бірі  болды»  деп 

жазады. Қос тілді адамдар, сол сияқты түркілер мен арабтар арасында аралас 

некелер  саны  көбейді.  Мұсылман  мерекелері  кезінде  Қаһира  қаласының 

орталығында қыпшақтар сәнді киіз үйлер тігіп, қымыз ішетін. Египетте араб-

қыпшақ сөздіктері жарық көрді. 

      Сол  дәуірде  Мысыр  сияқты  дамыған  қуатты  мұсылман  өлкелерімен 

байланыс  орнату  Қазақстан,  Еділ  өңірі,  Хорезм  түркілерін  ислам 

өркениетінің  орталықтарымен  бұрынғыдан  да  тығыз  байланыстыруға, 

олардың  ең  озық  жетістіктерін  қабылдауға  ғаламат  зор  әсер  еткен.  Бұл 

Қазақстандағы исламдану үрдісіне әсер еткен басты фактор болып табылады. 

Мысыр  билеушісі  Алтын  Ордаға  ашық  саяси  қолдау  көрсетіп  отырғаны 

белгілі.  Таяу  Шығыстан  Дешті  Қыпшаққа  ағылып  келіп  жатқан  қымбат 

сыйлықтардың  өзі  психологиялық  жағынан  көшпенділерді  мұсылман 

өркениетіне  қызықтыруға  бағытталған  еді.  Бірде  Бейбарыс  жіберген  

сыйлықтардың  арасында  қымбат  қолөнер  бұйымдары,  қару-жарақтың  неше 

түрлері, сәнді кілемдер, араб сәйгүліктері мен нубиялық түйелер, үйретілген 

маймылдар  мен  тоты  құстар,  жираф,  қара  нәсілді  жас  құлдар  мен  шығыс 

тағамдарының  түр-түрін  әзірлеуге  дайын  аспаз  күңдер  болғаны  туралы 

деректер беріледі. 

      Қазақ 

хан-сұлтандарының, 

Жошы 

ұрпақтарының 

сауаттылығы, 

діндарлығы,  қожаларды  қадірлеуі,  халықаралық  байланыстары,  Бұхара, 

Самарқанд, Хиуада орналасқан ірі ислам орталықтарымен, дінбасылар және 

софы-пірлермен  берік  одақ  құру  саясаты,  суфизмде  дәстүрлілік  пен 

көшпенділіктің  тамаша  үйлесуі,  дін  мен  көркем  әдебиеттің  синтезі-  осы 

сияқты қазақ халқының қоғамдық- мәдени өмірінде кейінгі кезеңдерде айқын 

көрініс  берген  сипаттар  шын  мәнінде  Алтын  Орда  тарихының  заңды 

салдары, мұрасы болып табылады.  

                                      Пайдаланылған әдебиеттер:  

1.

 

Кумеков  Б.Е.  О  перспективах  развития  кипчаковедения  //Материалы 

Международной 

научно-практической 

конференции 

«Методологические  и  теоретико-концептуальные  инновации  в 

исторической  науке  Казахстана  и  проблемы  их  освоения.  -  Алматы, 

Отан тарихы, 1/2003. С. 86-90. 

2.

 

Нұртазина  Н.Д.  Моңғол  шапқыншылығының  түркі  исламына  әсері 

//Материалы Касымбаевских чтений. – Алматы, 2005. - 216-219 бб. 

3.

 

Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом (13-

14 вв.) – М., 1966. 

4.

 

Султанов  Т.И.  Письмо  Золотоордынского  хана  Улуг  Мухаммеда 

турецкому султану Мураду ІІ //Тюркологический сборник, 1973. 

5.

 

Кривец Е.А. Ислам в Центральной Азии. М. 1999. 

6.

 

Веселовский Н.И. История Востока. Т.2. СПб., 1887. 

7.

 

Дербісәлі Ә. Ислам және заман. - Алматы: Дәуір, 2003. – 560 б.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РАССЕЛЕНИЕ КИПЧАКОВ В ПЕРВОЙ ТРЕТИ ХІ В.  

(ИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЙ АНАЛИЗ) 

 

 

Кадиркулова Г.К.  

Казахстан, Алматы 

Алматинская Академия 

Экономики и Статистики 

 

       Половцы  (кипчаки,  куманы)-средневековые  кочевые  тюркоязычные 

племена оставили заметный след не только в истории евразийских степей, но 

также    оказали  большое  влияние  на  развитие    многих  раннефеодальных 

государств  Старого  Света.  Арабо-  и    персоязычным  авторам,  армянским  и 

грузинским  средневековым  историкам  они  известны  как  кипчаки,  русские 

летописцы  их  называли  половцами,  а  в  византийских  и  венгерских 

источниках  они  фигурируют  под  именем  команов,  куманов  и  кунов. 

Летописи  и  хроники  разных  стран  пестрят  свидетельствами  об  их 

опустошительных  набегах  на  своих  соседей,  об  участии  этих  номадов  в 

качестве  наследников  междоусобных  распрях  князей  и  королей,  о 

династических  браках  политических  лидеров  Хорезма,  Грузии,  Древней 

Руси, Венгрии с половецкими ханами. 

       В эпоху средневековья из кипчакской среды вышли правители Хорезма, 

мамлюкского Египта и Делийского султаната. Хорезмшахи, грузинские цари, 

древнерусские  князья,  венгерские  короли  заключали  политические  союзы  с 

половецкими  (кипчакскими,  куманскими)  ханами,  кипчаки  являлись  той 

исчерпаемой  средой,    из  которой  правители    Хорезма,  Грузии,  Венгрии 

формировали значительные воинские контингенты, а затем использовали их 

для решения своих насущных внутри и внешнеполитических  проблем. 

      Обращает  на  себя  внимание  и    тот  факт,  что  исследователи  чаще 

обращали  и  обращают  внимание  на  те  источники,  касающиеся  половцев 

(кипчаков,  куманов),  которые  можно  использовать  в  качестве  дополнения 

для рассмотрения проблем истории Древней Руси, Венгерского королевства, 

Византийской империи, тюрко и монголоязычных племен и народов Южной 

Сибири. При такой постановке вопроса половецкий (кипчакский, куманский)  

материал, служит лишь экзотическим фоном к отдельным периодам истории 

тех  или  иных  государств  и  народов.  Кроме  того,  письменные  источники, 

освещающие  историю половецкой (кипчакской) степи - «Дешт- и –Кипчак», 

используются учеными очень не равномерно,  как в историко-политическом, 

так и в территориальном отношении.  

       Кипчаки  сыграли  важную  роль  в  энтногенезе  многих  современных 

тюркоязычных  народов  Евразии;  казахов,  киргизов,  узбеков,  туркмен, 

каракалпаков, алтайцев, татар, ногайцев, кумыков, карачаевцев, балкарцев и 

др. В ряде случаев (как например, это было с казахами)  они являлись одним 

из  крупнейших  компонентов  в  процессе  этногенеза,  в  других  же,  их  роль 

была выражена несколько слабее, однако данный факт еще ярче высвечивает  

то  значение,  которое  кипчакские  племена  имели  и    имеют  в  истории  как 

средневековых,  так    и  современных  народов  Старого    Света.  Перед 

современными исследователями  стоит насущная и вполне  посильная задача 

-  создать  общую  историю  кипчаков  (половцев,  куманов)  с  момента  их 

появления  на  исторической  арене,  вплоть  до  полного    исчезновения. 

Накопленные источники как письменные, так и археологические  позволяют 

осуществить эту цель. 

       Уйдя  в  Прииртышье  и  степи  Восточного  и  Центрального  Казахстана 

кипчаки,  а  вслед  за  ними  и  кимаки,  открыли  новую  страницу  в    своей 

истории.  Под  главенством    правящей  верхушки  кимакского  общества  эти 

племенные  объединения  создали  сильное  государственное      образование  – 

Кимакский  каганат,  который  сыграл  важную  роль  в  этнополитической 

истории народов Западной  Сибири, Казахстана, Средней Азии 1Х-Х1 вв. 

       Кипчаки  оказались  в  Приирышье,  а  затем  в  степях  Восточного  и 

Центрального  Казахстана  раньше  кимаков.  Первая  их  волна  появилась  на 

верхнем  Иртыше и в Восточном Казахстане к середине VII в. (после 646 г.) 

Они  частично  смешались  с  близкородственными  йемеками,  а  частично, 

вынудили  последних  уйти  вниз  по  течению  этой  реки,  а  также  занять 

северную часть степей Восточного и Центрального Казахстана. Вторая волна 

кипчаков  пришла  на  Иртыш  столетие  спустя,  после  разгрома  II  Тюркского 

Каганата (744 г.) уйгурами. Новые пришельцы потеснили своих сородичей в 

степи Центрального Казахстана. О том, что в VIII в. часть кипчаков кочевала 

в  степях  Центрального  Казахстана,  позволяют  судить  сведения  анонимного 

автора  Х  в.  Приведенные  в  «Худуд  ал-Алам»»  южные  границы  кипчаков 

соприкасаются с печенегами, а все остальные границы с северными землями, 

где никто не живет» [1.P.101]. Явно эти сведения были почерпнуты автором 

из более ранних источников, так как  только в VIII в. печенеги, кочевавшие 

тогда  между  оз.  Балхаш  и  Сырдарьей,  могли  быть  южными  соседями 

кипчаков.  О  кочевьях  печенегов  в  VIII  в.  известно  из  тибетского  перевода 

отчета уйгурских послов [2.P.11]. 

       Покинув места своего прежнего обитания в  середине IХ в. (после 840 г.) 

кимаки  первоначально  обосновались  на  правобережье  Иртыша.  Об  этом 

можно  судить  исходя  из  сведений  автора  Х1  в.  Гардизи,  пользовавшегося 

более  ранними  источниками.  Он  писал,  что  лишь  «переправившись  через 

Иртыш,  приходят  к  шатрам  кимаков»[3.C.107].  Отсюда  кимаки  постепенно 

начали  расширять  сферу  своего  влияния  на    запад.  Кипчаки  и  йемеки  в 

основной  массе  оттесненные  новыми  пришельцами  в  степи    Восточного  и 

Центрального Казахстана, попали в политическую зависимость от них.      

       Таким  образом,  в  конце  Х  века  огромные  пространства,  занимаемые 

племенами  кимако-кипчакского  объединения,  охватывали  земли  от 

Алтайских гор на востоке до Уральских гор и одноименной реки на западе, 

от  границы  леса  и  лесостепи  в  Западной  Сибири  на  севере  до  северного 

берега  оз.  Балхаш  и  горных  хребтов  Тарбагатая  и  Каратау  на  юге.  Эти 

территории  подразделялись  на  четыре  основные  части:  Йагансун-Йасу, 

Кыркырхан,  Андар  аз-кифчак  и  западный  район  обитания  кипчаков  и 

йемеков. 

       Если  с  середины  ІХ  в.  до  последних  десятилетий  кипчаки  находились  в 

политической  зависимости  от  кимаков,  то  с  конца  Х–начала  ХІ  в.  ситуация 

начинает  меняться.  Кипчаки  стараются  освободиться  от  власти  кимаков.  И 

это  видно  уже  из  свидетельства  «Худуд  ал-Алам»  об  области  кипчаков, 

расположенной между Уральскими горами и оснавными землями кимаков». 

Аноним сообщает, что  «кыпчаки  –  племя,  которое отделилось  от  кимаков», 

но еще не полностью, так как их «царь назначался кимаками» [4.С.19]. 

       Естественно,  что  желание  освободиться  из  под  политической  опеки 

кимаков подталкивало кипчаков к постепенной экспансии на запад – к Волге, 

на юго-запад – к полуострову Мангышлак  и на юг – в Приаралье и долины 

Таласа  и  Чу,  в  земли  которые  еще  находились  под  контролем  огузов  (а 

отчасти  кимаков  и  карлуков),  но  в  то  же  время  были  хорошо  знакомы  и 

кипчакам, имевшим там совместные с огузами пастбища. 

       На  присутствие  в  указанных  районах  уже  к  концу  IX-XII  отдельных  

кипчакских родовых  подразделений, косвенно указывают свидетельства ал-

Масуди,  анонимного  автора,  «Худуд  ал-Алам»  и  Макдиси.  Так,  ал-Масуди  

писал, что междуречье Черного и Белого Иртышей, впадающих в Хазарское 

(Каспийское)  море  и  отождествляемых  современными  исследователями    с 

Волгой  и  Уралом  или  с  Уралом  и  Эмбой,  расположены  зимники  и  летники 

кимаков  и  гузов  [5.С.166].  В  «Худуд  ал–Алам»  сообщается  «когда  между 

ними  мир  –  они  (кимаки  Г.К.)  откочевывают  зимой  к  гузам»  [6.P.99].  А  у 

Макдиси  говорится,  что  города  Сауран  и  Шагилджан,  расположенные  в 

среднем  течении  Сырдарьи,  являлись  пограничными  крепостями  против 

гузов и кимаков [7.С.46]. Так как во второй половине IX-X вв. за этнонимом 

кимаки скрывались и кипчаки, то вполне  логично предположить, что они так 

же пользовались этими пастбищами огузов. 

      Однако  впервые,  о  кипчаках  на  границах  Хорезма  упоминает  Абу–л–

Фазл–  Бейхаки    в  1030г.  объясняя  отказ  хорезмшаха  Алтунаша  (1071-1032) 

прибыть  ко  двору  его  сюзерена  эмира  Махмуда  Газневийского  (999-1030), 

получением срочного известия от Ходжи Ахмеда сына Абд–ас –самада о том, 

что    «кечиты,  джиграк  и  хифчак  волнуются…  как  бы  не  случилось  беды». 

[8.С.104]. Уже к середине 30-х гг. ХI в. кипчаки вместе с другими кочевыми 

тюркоязычными  племенами  не  только  тревожат  своими  набегами 

подвластные  хорезмшаху  земли,  но  и  охотно  служат  ему  в  качестве 

наемников. Тот же Бейхаки сообщает, «Харун (хорезмшах с 1032 по 1035 гг. 

Г.К.)  тоже  выступил,  возвратился  в  Хорезм  и  еще  ревностней  начал 

готовиться к походу. Со всех к нему стекались люди (племена кечат, джиграх 

и кыпчак), получилось большое войско» [9.С.602]. 

      Самые  подробные  сведения  о  расселении  кипчаков  на  территории 

Казахстана и Средней Азии в ХІ в., приведены в труде Махмуда Кашгарского 

и  отмечены  на  прилагающейся  к  нему  карте.  Северная  окраина  кипчакских 

земель лежала на границе  степной и лесостепной зон. Их восточные рубежи 

проходили по левому берегу Иртыша, который  обазначен на карте как место 

обитания  йемеков,  а  в  тексте  дано  соответствующее  пояснение:  «Йемеки  – 

тюркское племя. А он у нас кыпчакский род» [10.С.35]. 

      О  кипчакских  владениях  на  юге  (в  районе  хребта  Каратау,  Киргизского 

хребта и долины Таласа) записано, Кендшак Сангир  – город вблизи Тараза. 

Это  пограничная  крепость  кипчаков»  [11.С.444].  Здесь,  по–видимому, 

кипчаки обосновались задолго до написания труда Махмуда Кашгарского. К 

такому выводу приходишь, прочитав следующую выдержку из его сочинения 

«Булак  –  тюркское  племя.  Они  были  в  подчинении  у  кипчаков,  но  затем 

спаслись  благодаря  помощи  Аллаха  и  теперь  они  называются  алка  – 

булак»[12.С.306].  Согласно  сведениям  Шарафа–ал–Марвази  племя  булак 

входило в состав  карлуков,  проживавших в Жетысу и состоявших из девяти 

групп  «три    чигиль,  одна  тухси,  одна  булак»  [13.С.316].  По  справедливому 

замечанию  С.М.  Ахинжанова  «Заметка  Кашгарского  служит  отголоском 

каких–то  военных  столкновений  карлуков  с  кипчаками  задолго  до  жизни 

Махмуда»  [14.С.175].  Дополнительным  свидетельством  пребывания  здесь 

кипчаков  служат  находки  святилищ  с  каменными  изваяниями  у  перевала 

Сандык,  около  с.  Мерке.  Эти  статуи  аналогичны  самым  ранним  типам 

половецкой  скульптуры  южнорусских  степей  по  классификации  С.А. 

Плетневой [15.С.89] .   

      Территории,  прилегающие  к  Аральскому  морю  обозначены  на  карте  как 

«обиталище  огузов  и  кипчаков»  [16.С.60].    Еще  одним  местом  общего 

обитания  огузов  и  кипчаков  являлся  полуостров  Мангышлак.  На  карте 

Махмуда  Кашгарского  отмечено  поселение  кипчаков,  расположенное  на 

восточном  побережье  Каспийского  моря.  Именно  сюда,  на  Мангышлак,  в 

1065  году  совершил  свой  поход  против  племен  кипчаков  и  джази 

сельджукский  султан  Алп  Арслан  (1063–1072)  [17.С.52].  Согласно  С.Г. 

Агаджанову,  «Кифшага  и  Джази,  упомянутых  средневековыми  авторами, 

сообщающими  об  этих  событиях,  следует,  вероятно,  рассматривать,  как 

искаженную  персонификацию  названий  кипчаков  и  йазыров  (языров, 

язгыров)» одного из огузских племен ХІ в. [18.С.266]. 

     Данные  топонимики  так  же  свидетельствуют  о  пребывании  кипчаков  в 

районе  Магышлака,  так    как  степи    к  югу  от  этого  полуострова  вплоть  до 

р.Чарын еще во времена правления Надир–шаха (1736-1737) в Персии и даже 

в начале ХІХ в. назывались Дешт–и – Кипчак [ 19.С.117 ]. 

      Западная  граница  расселения  кипчаков  в  первой  трети  ХІ  в.,  вероятно 

проходила по Волге. В сочинении Махмуда Кашгарского записано: «Итиль  - 

название  реки  в  стране  кипчаков»  [20.С.103].  В  тексте  Итиль  не  назван 

западной  границей  кипчаков,  так  как  не  являлся  таковой  к  моменту 

окончания работы Махмуда Кашгарского над своим трудом  (1074 г.). В это 

время  значительная  часть  кипчакских  племен  уже  прочно  обосновалась  в 

степях  Северного  Причерноморья.  А  на  территории  Зоволжско–

Приуральских степей кроме собственно кипчаков, кочевала и часть йемеков, 

отделившихся от своих собратьев на Иртыше. О них сохранились сведения в 

источниках  ХІІ  в.  Наджип  Хамадана,  говоря  о  расположенном  на  Волге 

городе  Саксине  отметил    «Саксин  –  это  город,  больше  его  нет  города  в 

Туркестане.  Жителей  его  беспокоят  племена  кипчаков  и  йемеков.  В  этой 

области нет реки, кроме Атила» [21.С.162]. 

      Лаврентьевская  летопись  под  6690  (1182),  рассказывая  о  походе  князя 

Всеволода Большое Гнездо на Волжских булгар, также отметила присутствие 

йеменов  кочевавших,  по–видимому  в  Приурельских  степях,  неподалеку  от 

границ Волжской Булгарии.«Иде князь Всеволодь [на Болгары] [и] приде  в 

землю  Болгарьскую  и  выседе  на  берегь  поиде  к  Великому  городу  и  ста  у 

Тухчина городка и перестоя ту 3 дни поиде на трети день к Великому городу 

пошедшю  же  князю  в  поле  оузреша  наши  сторожеле  в  поли  и  мняху 

Болгарскьи  полкь  и  приехаша  5  мужь  ис  полку  того  и  судариша  челомь 

передь княземь Всеволодомь и сказаша  ему речь кланяются княже Половци 

Емякове  пришли  есьмы  со  княземь  Болгарским  воевать  Болгарь  князь  же 

Всеволодь  здумавь  с  братею  своею  и  с  дружиною  води  их  в  роту  в 

Половецьскую поима ихь поиде к Великому городу и приде князь к городу и 

перешедь Черемисань...» [22.С.389]. 

      Итак, постепенно расширяя территорию своих кочевий в юго–западном и 

западном  направлениях,  кипчакские  и  отдельные  кимакские  племенные 

обьединения  в  30-е  гг.  ХІ  в.  появляются  на  границах  Хорезма  и  выходят  к 

Волге,  откуда  затем  начинается  их  широкая  миграция  в  степи  Восточной 

Европы,  где  они  столкнулись  с  государствами  Северного  Кавказа  и 

Закавказья,  княжествами  Древней  Руси,  Византийской  империей  и 

Венгерским  королевством,  а  другая  часть  с  массой  огузов  и  некоторым 

количеством  кипчаков,  влившись  в  состав  турок-сельджуков,  усилили 

давление  на  исламские  государства  Ирана  и  Ирака,  на  мусульманские  и 

христианские государства Закавказья и Восточной провинции Византии. 

жүктеу/скачать 4,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: