Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

450 

Физиологиялық,  биохимиялық  қасиеттері.Барлық  зерттелініп  отырған  ашытқы 

культуралар  диозониенді  кӛк  ортада,  витаминсіз  ортада  ӛспеді.  Крахмалға  ҧқсас  заттарды 

тҥзбейді  және  олардың  протеолитикалық  қасиеттері  байқалмады.  2  -  ші  кестеде 

кӛрсетілгендей, барлық культуралар, NaCI-дың 8 - 12% концентрациясына тӛзімді болып келді 

және  глюкозасы  бар  ортада  ӛспеді.  Тек  қана,  Жамбыл  ауданынан  бӛлініп  алынған 

культуралардың  6  изоляты  тҧздың  13  -  15%  концентрациясында  және  глюкозасы  бар  ортада 

баяу  болса  да,  ӛсу  байқалды.  Барлық  облыстардан  бӛліпіп  алынған  ашытқы 

саңырауқҧлақтардың  диозониеді  кӛк  ортада,  витаминсіз  ортада,  крахмалға  ҧқсас  заттарды 

синтездеу  және  желатинді  сҧйылту  белгілерінде  ӛсу  байқалмады.  Қызылорда  шҧбатынан 

бӛлініп  алынған  культуралар,  тҧздардың  8  -  12%  концентрациясында  жақсы  ӛсіп,  13  -  15% 

концентрациясында  ӛсу  тоқтады.  Ал,  55%  глюкозасы  бар  ортада  барлық  изоляттар  мҥлдем 

ӛспеді. Изоляттардың тҧздың әртҥрлі концентрациясына тӛзімді болып келді. Тҧздардың 13  - 

15%  концентрациясында  баяуда  болса  ӛсу  байқалды.  Сонымен,  әр  тҥрлі  облыстардың  шҧбат 

ҥлгілерінен  бӛлініп  алынған  изоляттардың  барлығы  NaCI  -  дың  жоғарғы  концентрациясына 

тӛзімді  болып  келді.  Қанттың  жоғарғы  концентрациясында  (осмосезімталдылық),  витаминсіз 

ортада, диазониді кӛк ортада ӛспеді, крахмалға ҧқсас заттарды тҥзбеді, желатинді сҧйылтпады. 

Жамбыл облысынан бӛлініп аланған тек 5 изолят желатинді сҧйылтқаны байқалды.  

 

Кесте 2- Ашытқы саңырауқҧлақтардың физологиялық қасиеттері.  

 

Аймақ  

 

 

Изоляттар 

саны 

Қасиеттері 

бірдей 

изоляттар 

саны 

NaCI бар 

ортада ӛсуі, 

% 

Глюкоза 

бар 

ортада 

ӛсуі, % 

Крахмалға 

ҧқсас 

заттарды 

синтездеуі 

Витаминсіз 

ортада ӛсуі 

 

8-

9 

10-

11 

12-

15 

50 

55 

Алматы 

облысы 

Жамбыл 

ауданы 

30 

24 

6 

+ 

+ 

+ 

+ 

- 

+ - 

- 

+- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Жамбыл 

облысы 

20 

15 

5 

+ 

+ 

+ 

+ - 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Ескерту:  (+) – жақсы ӛсу;  (±) –баяу ӛсу;  (-) –баяу  байқалмайды. 

 

Культураларды туыс, тҥр деңгейіне дейін жіктеуде, олардың физиологиялық-биохимиялық 

белгілерінің  маңызы  зор.  Культуралардың  кӛмірсуларды  ашыту  қабілеттілігі,  4-ші  кестеде 

берілген. 45 изоляттар олар глюкоза, галактоза, сахароза, лактозаны белсенді ашытып, қалған 

кӛмірсуларды  ашытпады.  Кӛміртегі  кӛздерінен  осы  топтың  изоляттары  глюкоза,  галактоза, 

сахароза,  лактоза,  трегалоза,  D  -  маннит,  этанолды  белсенді  ассимиляциялап,  раффиноза, 

ксилоза,  арабиноза,  целлибиоза,  инозитті  баяу  болса  да  ассимиляциялады.  Басқа  кӛміртегі 

кӛздерін  мальтоза,  L-рамноза,  инулин,  еріген  крахмалды  бҧл  топтың  изоляттары 

пайдаланбады. Ал, 5 изолят глюкозадан басқа кӛмірсуларды ашытпағаны байқалды.  

 

Кесте-3. Ашытқы саңырауқҧлақтардың биохимиялық қасиеттері. 

Қасиеттері   2 

45 изолят 

                     5 изолят 

К

ӛмір

су

ла

р

ды аш

ыт

у 

қ

абіле

ттіліг

і 

Глюкоза 

+                                                          + 

галактоза 

+                                                           - 

Сахароза 

+                                                           - 

Лактоза 

+                                                           -                                  

Мальтоза 

-                                                            - 

451 

Раффиноза 

±                                                           -                                  

Трегалоза 

+                                                           - 

Инулин 

-                                                            - 

Целлибиоза 

±                                                           - 

D-ксилоза 

±                                                          + 

L-рамноза 

-                                                            - 

D-маннит 

+                                                          + 

Этанол 

+                                                         + 

- 

Инозит 

-                                                          - 

Еріген крахмал 

-                                                          - 

 

Ашытқылардың  тҧрақтылығы,  глюкоза-пептонды  сҧйық  ортада  және  сусло-агар  қоректік 

орталарда зерттелінді. Изоляттардың оптимальды температурасы 24-30 ˚С, максимальды -37˚С. 

45  изолятында  45˚С  температурада  баяу  ӛсу  байқалмады.  Бҧл  зерттеулердің  нәтижелері  8-ші 

кестеде  кӛрсетілген.  Сонымен,  барлық  изоляттар  глюкоза-пептонды  ортада  22˚,  24˚,  30  37˚С 

температура аралығында жақсы ӛсіп, 45˚С температурада (5 изоляттан басқа) ӛсуі байқалмады. 

Бҧл  культураларды  45˚С  температурада  ӛспеудің  болмауы,  лактозаны  ашытатын  ашытқы 

саңырауқҧлақтарға тән қасиет. 

Кесте-4. Ашытқы саңырауқҧлақтардың әр тҥрлі температурада ӛсуі дәрежесі  

 

Изоляттар саны  

Температура,˚С  

22  

24  

30  

37  

45  

45  

5  

+  

+  

+  

+  

+  

+  

+  

+  

-  

+  

 

Қорыта  келгенде,  Қазақстанның  әр  тҥрлі  географиялық  аймақтарынан  (Жамбыл  және 

Алматы  облыстарынан  )бӛлініп  алынған  4  шҧбат  ҥлгілері  қолданылып,  шҧбат  ҥлгілері 

органолептикалық қасиеттеріне, тҥсіне, дәміне, иісіне консистенциясына және қышқылдығына 

қарай  ерекшеленді.  Бҧл  ерекшелік  тҥйе  сҥтінің  сапасы  мен  шҧбат  дайындау  технологиясына 

байланысты  болуы  мҥмкін.  Әр  тҥрлі  облыстарының  шҧбат  ҥлгілерінен  барлығы  ашытқы 

саңырауқҧлақтардың  50  изоляты  бӛлініп  алынды.  Бӛлініп  алынған  барлық  изоляттардың 

туыстық  дифференциялау  белгілері  анықталып,  Torulopsis    және  Candida  туыстарына 

жіктелінді.  

 

 

УДК: 577.2;  577.15; 581.19; 577.32 

 

ФЕРМЕНТНАЯ ТЕСТ-СИСТЕМА ДЛЯ СЕЛЕКЦИИ ГЕНОТИПОВ ЗЛАКОВЫХ 

КУЛЬТУР  НА УСТОЙЧИВОСТЬ К РЖАВЧИННЫМ БОЛЕЗНЯМ 

 

Кульбаева Г.А, Ригер Н.Г, Гуккенгеймер Е.Ю, Ибрагимова С.А.,baltakay@mail.ru 

РГП «Институт молекулярной биологии и биохимии им. М.А. Айтхожина» КН МОН РК, 

Алматы 

Научный руководитель – С.А. Ибрагимова 

 

Введение 

Ржавчинные  инфекции  наносят  серьезный  урон  сельскому  хозяйству  Казахстана.  В 

некоторые  влажные  годы  теряется  до  половины  урожая.    Поэтому  одной  из  очень  важных  и 

452 

актуальных  задач,  стоящих  перед  наукой  Казахстана  является  разработка  надежных 

селекционных  тестов  для  селекции  генотипов  пшеницы  на  устойчивость  к  ржавчинным 

болезням.  При  разработке  таких  тестов,  в  первую  очередь,  необходимо  обратить  особое 

внимание  на  особенности  метаболизма  ржавчинных  грибов,  которые  обеспечивают  наиболее 

важные стороны их метаболизма.  

Одной из интересных особенностей ржавчинных грибов является то, что в их метаболизме 

очень важную роль играет орнитиновый цикл. У них выделены и охарактеризованы активные 

гены орнитинового цикла [1].  

 

Об очень важной роли орнитинового цикла для метаболизма этих грибов говорит факт 

большого  накопления  мочевины  в  плодовых  телах  [2].  Главным  веществом,  поставляющим 

аминогруппы  для  синтеза  цитруллина,  аргинина  и  орнитина  служит  глютаминовая  кислота, 

которую  гриб  получает  из  растения  хозяина.  Таким  образом,  растения,  богатые  глютаматом 

являются    удобными  и  питательными  для  ржавчинных  грибов  и  наоборот,  чем  меньше 

глютамата в растении – хозяине, тем хуже условия для роста и развития  ржавчинных грибов. 

В  лаборатории  структуры  и  регуляции  ферментов  Института  молекулярной  биологии  и 

биохимии им. М.А. Айтхожина был открыт новый путь расщепления глютамата без выделения 

токсического аммиака. Этот путь осуществляется ранее неизвестным ферментным комплексом 

(ФК),  состоящим  из  малатдегидрогеназы  (МДГ)  и  глютаматоксалоацетатаминотрансферазы 

(ГОАТ)  [3,4].  С  одной  стороны,  растения  с  высоким  уровнем  ферментного  комплекса  (ФК) 

обладают способностью расщеплять глютамат без выделения токсического аммиака, который 

является одним из главных токсичных агентов, возникающих при стрессовых условиях [5]. С 

другой  стороны,  ФК  перенаправляет    глютамат  на  синтез  аспарагиновой  кислоты,  обмен 

которой  не  приводит  к  возникновению  токсичных  продуктов,  тогда  как    глютамат  растения 

хозяина  служит  питанием  для  ржавчинных  грибов.  Таким  образом,  генотипы  с  высоким 

уровнем активности ФК будут накапливать очень мало глютамата, что отрицательно скажется 

на  жизнедеятельности  ржавчинных  грибов.  То  есть  активность  ФК  может  служить 

своеобразным  маркером  устойчивости  генотипов  пшеницы    к  ржавчинным  болезням.  Наши 

предположения  о  связи  активности  ФК  с  устойчивостью  пшеницы  к  ржавчине  было 

экспериментально подтверждено.  

Материалы и методы 

Среди  сельскохозяйственных  растений  наиболее  важными  культурами  в  Казахстане 

являются  пшеница  и  ячмень.  Поэтому  основным  объектом  исследования  явились  различные 

генотипы  пшеницы,    различающиеся  по  устойчивости  к  ржавчинным  инфекциям:  (Triticum 

aestivum L.)-Attila,Стекловидная-24 и ячменя Hordeum

L.

. сортов Унумли-арпа и Сауле. 

Сорта  были  получены  из  коллекции  Каз  инновации  КИЗ  и  из  коллекции  научно 

исследовательского сельскохозяйственного института пос. Гвардейский, Жамбылской области. 

 

В работе использовался  спектрофотометрический метод определения активности ФК 

МДГ-ГОАТ. Реакционная смесь для определения ФК содержала 1,1мМ  NAD, 12мМ малата и 

87мМ  глютамата  натрия  и  реакционная  смесь  доводилась  до  объема  2  мл  0,05М  трис-

глициновым буфером, рН 7,7. Процедура определения активности ФК имеет свои особенности. 

Сначала  мы  в  течение  1-2  минут  определяли  базовую  активность  малатдегидрогеназы.  Для  

этого  реакционная  смесь  содержала  все  ингредиенты  кроме  глютамата,  и  только  после 

определения  базовой  активности  добавляется  глютамат.  Активность  ФК  определяется  по 

приросту  активности после  добавления  глютамата.  Для  определения  активности  от  конечной 

активности  отнимали  активность  МДГ.  Активности  обеих  реакций  рассчитывали  по 

изменениям 

адсорбции 

за 

одну 

минуту. 

Также 

необходимо 

было 

провести 

спектрофотометрическое  определение  активности  ГДГ  в  реакции  восстановительного 

аминирования. Для определения активности ФК теперь необходимо вычесть активность ГДГ в 

реакции  окислительного дезаминирования глютамата. Для этого полученную активность ГДГ 

делим  на  12,  так  как  для  этого  фермента  характерно  постоянное  соотношение  скоростей 

прямой  и  обратной  реакции  равное  1/12.  В  результате,  чистая  активность  ФК  определяется 

453 

путем  определения  полной  активности  в  реакционной  смеси  с  вычетом  активности  МДГ  и 

ГДГ.  

Так как  описание методов выделения и очистки ФК из изучаемых объектов относится к 

результативной части, то их описания  будут приведены в главе  «Результаты исследования и 

их обсуждение». 

Концентрацию белка определяли микробиуретовым методом по Бэйли (1965) при длине 

волны 330 нм на спектрофотометре типа Ultraspec-1100, Amersham-Bioscience и по методу 

Брэдфорда [6].  

Все  опыты  проводились  в  6-7  кратной  повторности,  и  в  таблицах  приводится  данные 

наиболее типичного из опытов. Все результаты были подвергнуты стандартной статистической 

обработке.  

Результаты и их обсуждение  

Для разработки ферментной тест - системы нами была изучена активность ФК семенах, 

устойчивых  и  неустойчивых  генотипов  пшеницы.  Стандартом    устойчивости  к  ржавчине 

является  сорт  Атилла,  а  неустойчивых  к  ржавчине  является  широко  районированный  в 

Казахстане  сорт  пшеницы  Саратовская  -29.  Результаты  исследования  этих  двух  контрастных 

по устойчивости к ржавчине сортов пшеницы представлены в таблице 1.  

 Таблица 1. Активность ФК  семян сортов пшеницы, контрастных  по устойчивости к ржавчине 

 

Как  видно  из  таблицы  1,    высоко  устойчивый  к  ржавчине  сорт  «Attila»  имеет  

активность  ФК,    которая  на  84  процента  выше,  чем  неустойчивый  к  ржавчине  сорт 

«Саратовская-29».  Такая  существенная  разница  в  активности  ФК  свидетельствует  об  очень 

важной роли этого фермента  на формирование устойчивости растения пшеницы к ржавчине. 

Полученные нами результаты были подтверждены нашими опытами по изучению активности 

ФК сортов другой злаковой культуры – ячменя. Результаты опытов представлены в таблице 2 . 

 

 

 

 

 Таблица 2. Активность ФК  семян сортов ячменя, контрастных  по устойчивости к ржавчине 

 

 

Как  видно  из  таблицы  2,  высоко  устойчивый  к  ржавчине  сорт  «Унумли-арпа»  имеет  

активность ФК более чем  в два с половиной раза выше, чем не устойчивый  к ржавчине сорт 

ячменя «Сауле». Такая громадная разница в активности ФК говорит об очень важной роли ФК 

для  устойчивости к ржавчине этого сорта  ячменя.  

 

Результаты  наших  опытов  с  сортами  пшеницы  и  ячменя,  различающихся  по 

устойчивости  к  ржавчине  полностью  потвердили  нашу  гипотезу  о  том,  что  устойчивый  к 

ржавчине  сорт  имеет  высокую  активность  ФК,  тогда  как  неустойчивый  сорт  имеет  низкую 

Nп/п 

Сорт пшеницы 

Активность ФК 

мкМ

NADH 

   % активность ФК 

на 

мл

 белка, 1мин

 

1 

Attila

 

1002 

± 15

 

 

            184,53  

2 

Саратовская -29

 

543

±9

 

Nп/п 

Сорт ячменя  

Активность ФК 

мкМ

NADH 

   % активность ФК 

на 

мл

 белка, 1мин

 

1 

Унумли-арпа 

578±9

 

 

            261,54 

2 

Сауле 

221 ±5

 

454 

активность ФК.  Таким образом, активность ФК  является важным диагностическим маркером 

для  селекционной  оценки    устойчивости  к  ржавчине  генотипов  злаковых    культур.  Важная 

роль ФК для устойчивости к ржавчине  объясняется тем, что ФК переводит глютамат на синтез 

аспартата  -  аминокислоты,  в  которой  ржавчинные  грибы  не  нуждаются.  Это  существенно 

ухудшает трофику грибка и приводит к его  гибели.  

 

 

Литература 

1.   Wagemaker MJ, Eastwood DC, van der Drift C, Jetten MS, Burton K, Van Griensven LJ, Op den 

Camp  HJ.  Argininosuccinate  synthetase  and  argininosuccinate  lyase:  two  ornithine  cycle  enzymes 

from Agaricus bisporus//Mycol Res. 2007 Apr;111(Pt 4):493-502. Epub 2007 Feb 8. 

2.   Wagemaker MJ, Welboren W, van der Drift C, Jetten MS, Van Griensven LJ, Op den Camp HJ. 

The ornithine cycle enzyme arginase from Agaricus bisporus and its role in urea accumulation in fruit 

bodies//Biochim Biophys Acta.2005 Jan 11;1681(2-3):107-15. Epub 2004 Nov 24. 

3.  Колдасова  А.С.,  Гильманов  М.К.,  Шалахметова  Г.А.,  Цветкова  Б.М.,  Колдасова  Ш.С. 

Методы 

изучения 

ферментного 

комплекса: 

малатдегидрогеназы-

глютаматоксалоацетатаминотрансферазы,  осуществляющего 

необратимое 

расщепление 

глютамата зерна пшеницы // Статьи методического сборника ИМБиБ "Методы молекулярной 

биологии, биохимии, иммунохимии и биотехнологии". – Алматы. -  1999. - С. 93 

4. M.K.Gilmanov, Zh.S. Kudiyarova, A.N.Sabitov, N. J.Omirbekova MDh- GOAT enzyme complex 

from  wheat  as  new  biosensor  for  glutamate  determination//  Biosensors  and  Bioelectronics,  р.382, 

Shanhay, 2008  

5.   Gao H, Jia Y, Guo S, Lv G, Wang T, Juan L. Exogenous calcium affects nitrogen metabolism in 

root-zone hypoxia-stressed muskmelon roots and enhances short-term hypoxia tolerance//J Plant 

Physiol. 2011 Jul 15;168(11):1217-25. doi: 10.1016/j.jplph.2011.01.022. Epub 2011 Apr 1. 

6.  Bradford  M. M. A Rapid and Sensitive Method for the Quantitation of Microgram Quantities of 

Protein Utilizing the Principle of Protein-Dye Binding // Anal. Biochem. –

1976

,  Vol 72. –P. 248-254. 

 

 

ОӘЖ: 34.29.25:34.35 

КҤНБАҒЫС ӚСІМДІГІН ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА ЗЕРТТЕП, МОРФО-

АНАТОМИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН АЙҚЫНДАУ 

 

Мақпал Лесбай,  makusya_22bk.ru.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, алматы 

Ғылыми жетекші – М.С. Курманбаева 

 

 

 

Кҥнбағыс  кҥрделі  гҥлді  дақылдардың  ішіндегі  жақсы  ӛсетін  біржылдық  ӛсімдікке 

жатады. Бастапқы тараған жері Америка. Кҥнбағыстың 180- ге жуық тҥрі бар, бірақ олардың 

кӛпшілігі  таралмаған.  Кҥнбағыстың  тамыры  ӛзекті,  бҧтақтаның  жайылып  ӛседі,  жерге  терең 

енеді.Тамыр  жҥйесі  кҥшті  болғандықтан  қҧрғақшылыққа  тӛзімді  келеді,топырақтың  жоғары 

қабатындағы ылғал мен қоректік заттардыжақсы пайдаланады.Кҥнбағыстың сабағы қатты, әрі 

биіктігі кейде 4 метрге дейін барады,жапырақтары ірі келеді.Кҥнбағыстың гҥл шоғыры-табақ 

басы болады.Ол екіге бӛлінеді,бірін тілшік тәрізді гҥлдер, екіншісін тҥтік тәрізді гҥлдер гҥлдер 

деп  атайды.Тілшік  тәрізді  гҥлдер  табақ  бастың  жиегінде  бір  немесе  бірнеше  қатар  болып 

шығады.Олардың  ӛніп  ӛсетін  органдары  болмайды  әрі  дән  салмайды.Бҧл  гҥлдер  тек 

насекомдарды  ӛзіне  ғана  еліктіріп  тартады.Олар  мҧнда  қонып  бір  ӛсімдіктің  тозаңын 

екіншісіне тасиды.Тҥтік тәрізді гҥлдер қосжынысты болады,дән салады. Табақ бастың іші қос 

жынысты гҥлдерге толып тҧрады.Кҥнбағыс айқасып тозаңданатын  ӛсімдік, сондай-ақ қолдан 

тозаңдатуға да болады [1]. 

 

 Кҥнбағыстың сортына,тҥріне қарай дәннің ірілігі ӛзгеріп отырады. Дән қабығының тҥсі 

неше тҥрлі: ақ, сҧр,қара болып келеді.Кҥнбағыс жылылықты сҥйетін ӛсімдік.Оның тҧқымы 4-6 

455 

градус  жылылықта  ӛне  бастайды.Сонымен  бірге  кӛгі  жазғытҧры  суыққа  шыдамды,тіпті  7 

градус  суыққа  да  ҥсімейді.  Майды  кӛп  беретін  кҥнбағыс  сорттарының  қабығы  қалың 

болады.Кҥнбағыстың  бір  табақ  басындағы  шекілдеуіктің  саны  сортына  байланысты  200-ден 

7000-  ға  барады.Кҥнбағыс  тамыры  арқылы  топырақтың  терең  қабатындағы  ылғалды  жақсы 

пайдаланады.Сонымен қатар сабағы мен жапырағын жауып тҧрған тҥкті қабығы оны ыстықтан 

қорғайды.Алайда    гҥлдену  және  дәннің  толысу  кезінде  ылғалды  кӛп  жҧмсайды  да,ҧзаққа 

созылған  қҧрғақшылыққа  тӛзе  алмайды.Кҥнбағыстың  ерте  пісетін  сорттарының  ӛсіп  жетілу 

дәуірі  160    кҥнге  дейін  созылады.Қаратопырақты  және  қҧмдақ  қара  топырақты,  қара  қоңыр 

топырақты жерлерде кҥнбағыс жақсы ӛседі, ол топырақтағы калийді жақсы пайдаланады. Егер 

топырақта  калий  жеткіліксіз  болса  егістікке  калий  тыңайтқышын  шашу  керек,  кҥнбағыстың 

тҥсімін арттырып дәндегі майды кӛбейтеді.  Кҥнбағыстың биологиялық ерекшеліктеріне қарай 

агротехникалық шараларды дҧрыс қолданса, ауа райы қандай болса да онан тҧрақты мол ӛнім 

алуғы  болатынын  ғылыми  зерттеу  мекемелері  мен  озат  шаруашылықтардың    тәжірбмесі 

кӛрсетіп  отыр.  Мысалы,  Ақмола  облысындағы  Шортанды  тәжірибе  станциясы  8  жыл  бойы 

кҥнбағыстың гектарынан орта есеппен 1,6 центнерден; СССР дің оңтҥстік-шығыстағы 21 жыл 

бойы-15,4 центнерден ӛнім жинап келеді [2]. 

 

Кҥнбағыс жылылықты жақсы кӛреретін біржылдық дақыл. Бірақ оның ҧрығы 4-6 градус 

жылылықта кӛктей бастайды және кӛгі 4-5 градус суыққа тӛзеді. Кҥнбағыстың тамыр жҥйесі 

қуатты  болады.  Кіндік  тамыры  басҧаларынан  ерекше  келеді,  ол  топыраққа  екі  метрге  дейін 

терең  бойлайды.кӛптеген  бҥйіріндік  ӛркендер  ӛседі.  Кҥнбағыс  тамыры  топыраққа  терең 

бойлай  отырып,  оның  астыңғы  қабаттарындағы  ылғалмен,қоректік  заттармен  пайдаланады. 

Сондықтан  ол  кӛктемгі-жазғы  қҧрғақшылықтарға  тӛзімді  келеді  және  ӛнімі  де  басқа 

дақылдарға қарағанда тҧрақты болады. Кҥнбағыс сабағы тік ӛсіп,биіктігі 130-160 сантиметрге 

жетеді.  Ҧрығының  қалың  қабығы,дәнінің  ӛте  кӛп  майы  болады.  Сондықтан  ол  бӛрітіп 

сҥйірлену  ҥшін  ылғалдың  жеткілікті  болуын  қажет  етеді.  Кҥнбағыс  ойдағыдай  осіп  жетілу 

ҥшін  жылылықты,жарықты  және  суды  кӛп  тілейді.  гектарынан  12  центнер  қҧрғақ  ӛнім  алу 

ҥшін  600  тонна  су  керек.  Бҧл  алынатын  қҧрғақ  ӛнімнің  500  есе  артық.  Кҥнбағыс  ӛзінің  ӛсіп 

жетілуі  дәуірінде  топырақ  астында  тереңде  жатқан  ылғалды  пайдаланады.  Ал  ылғалдың  бҧл 

сапасы кӛбінесе кҥзгі,қысқы жауын шашын есебінен қҧралады. 

 

 Кҥнбағыс-халық шаруашылығы ҥшін зор маңызы бар ӛсімдік майын алу ҥшін егілетін 

ең  негізгі  майлы  дақыл.  Біздің  елімізде  кҥнбағыс  егісінің  кӛлемі  басқа  майлы  дақылдардың 

ішінде бірінші орын алады.Кҥнбағыс дәнінен айырылатын майдың дәмділік сапасы ерекше. Ол 

бағалы  азық  болып  табылады,сол  сияқты  тағам  және  консерві  ӛнеркәсібіне  кӛп 

қолданылады,әртҥрлі  ӛнеркәсіп  саласында  шикізат  ретінде  пайдаланылады.  Кҥнбағысты 

ӛңдеуден  алынған  майдың  ең  жоғарғы  сорты  маргарин  әзірлеуге  жҧмсалады.  Майхана 

ӛндірісінің  қалдығы  кҥнбағыс  кҥнжарасының  30%  астамы  белоктык  заттар,  10%  дейіні  май 

болады. Сондықтан ол малдың барлвқ тҥріне әсіресе сауын сиырлар ҥшін қҧнарлы азық болып 

табылады. Сонымен қатар, кҥнбағыстан жоғары сапалы сҥрлем әзірлеуге болады [3] 

 

Кҥнбағыс (лат.Helianthus) - кҥрделі гҥлділер тҧқымдасына жататын бір жылдық мәдени 

ӛсімдік.  Шыққан  жері  -  Солтҥстік  Америка.  Қазақстанда  2  тҥрі  бар:  жер  алмҧрты  және  бір 

жылдық  кҥнбағысы  (Н.  annuus).  Кҥнбағыстың  биіктігі  2  м-дей,  сабағы  тік,  жуан  ӛзегі  қуыс, 

сырты  қалың  тҥкті,  кіндік  тамыры  тармақты,  2-3  м  тереңдікке  бойлайды.  Ҥлкен  жалпақ 

жапырағы  сабақта  кезектесіп  орналасады.  Гҥл  шоғыры  кӛп  гҥлді  себет.  Оның  сыртын  бір 

немесе  бірнеше  қатарға  орналасқан  гҥл  жапырақтары  қоршаған.  Бҧлар  ӛсімдік  гҥлін  сыртқы 

қолайсыз  жағдайдан  сақтайды.  Себеттерінің  диам.  10-60  см-ге  дейін  жетеді.  Себеті  кҥн  кӛзі 

бойымен бҧрылып отырады. Жемісі — тҧқымша, онда 22 — 27% май болады. 

 

Дәнінен  сҧйық  кҥнбағыс  майы  алынады.  Ӛсімдік  майының  90%-ы  осы  ӛсімдіктің 

дәнінен  алынады,  сыққаннан  кейінгі  дәніне  қант  қосып,  сығымдап,  тамаққа  қолданылатын 

тәтті  тағам  жасалынады.  Сары  желегін  медицинада  пайдаланады.  Кҥлінен  қант  алады,  онда 

30—36%  калий  тотығы  бар.  Кҥнбағыс  кҥнжарасында—қҧнарлы  мал  азығы,  онда  38%-дан 

астам ақуыздық зат,20 — 22% кӛмірсу және 6%-дай май бар. Кҥнбағысты бҧршақ ӛсімдіктерге 

қосып  сҥрлемдік  дақыл  ретінде  ӛсіреді.  100 кг  кӛктей  орылған  Кҥнбағыс  қҧрамында  18  азық 

456 

ӛлшемі,  1,4  кг  сіңімді  протеин  бар.  Кӛктей  шабылған  Кҥнбағыс  га-нан  400  —  500  ц  балауса 

азық алынады. Қазақстанның солт., шығыс аудандарында ерте және тез пісетін саратовтық 10; 

169, шортандылық — 41, қостанайлық — 91, сорттары аудандастырылған. Осы сорттардың 1 

га-нан  10  —  12  ц  кҥнбағыс  майы  алынады.  Кҥнбағыстың  негізгі  зиянкестері:  сым-қҧрт, 

кҥнбағыс қан кӛбелегі, т.б.; аурулары: боз шірік, сҧңғыла, т.б. [4]. 

 

Зерттеу  жҧмысының  мақсаты:  Кҥнбағыс  тҧқымын  зертханалық  жағдайда  ӛсіріп,  

мофологиялық және анатомиялық қҧрылысын анықтау. 

 

жүктеу/скачать 15,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: