ШЕРХАН МҦРТАЗАНЫҢ «ЖҤЗ ЖЫЛДЫҚ ЖАРА» ҼҢГІМЕСІНДЕГІ АДАМ МЕН

 
118 
ҥйлесімнің  бҧзылуын  арқау  еткен  шығармалар  бҧрыннан  да  бар.  Адам  мен  табиғат 
концепциясы  ҽлем  жазушылары  шығармаларына  ортақ  тақырып  болғанымен,  жалпы  қазақ 
ҽдебиетіндегі  табиғат пен адам арасындағы байланысты кҿтерген шығармалардың зерттелуіне 
келсек, бҧл ҽлі де толық ашылмаған тақырып. Бҥгінгі кҥні адамзат ҿзінің эгоистік табиғаты жер 
бетіндегі жалғыз бҽле жҽне барлық қайғы-қасірет кҿзі болып табылатынын біртіндеп ҧғынуда. 
Бҥгінгі кҥні біздің қаламгерлеріміз тақырыптың ҿзектілігін кҥн тҽртібіне қойып, зерттеу 
нысандарына  айналдыруда.  Осындай  шығармалардың  бірі  –  Ш.Мҧртазаның  «Жҥз  жылдық 
жара» ҽңгімесі. 
Шерхан  Мҧртаза  ҿзінің  «Жҥз  жылдық  жара»    ҽңгімесінде    адам  бейнесін  табиғаттың 
қозғалысымен  астастыра  отырып,  тіршілікті  ҿте  кҿркем  бейнелейді.  Шығарманың  кҿлемі 
ықшам  болғанымен,  ҽңгімедегі  кейіпкердің  ойын  терең  тҥсіне  отырып,  адам  мен  табиғаттың 
тынысы бір екенін кҿрсетеді. Осы ияеясы арқылы кҿтерген жҥгі мол прозалық туынды ретінде 
толық танылды. 
Мҧндағы негізгі желі – адам мен табиғаттың бір-біріне сабақтастығы. 
 Шығарманың  негізгі  идеясы  –  ағаштың  киесіне  ҧшыраған  Жуанқҧл  арқылы  табиғат 
қҧдыреттілігіне бас игізу, адам жанына ізгілік нҧрын ҧялату.  
Аспан жер ҥшін, жер су ҥшін, су жан – жануар, қҧрт – қҧмырсқа ҥшін тіпті тоғай екеш 
тоғай  да  бармақтай  торғай  ҥшін  жаратылған.  Табиғат  иеміздің  бір  –  бірімен  гармониялық 
сабақтастығын  бҥлдіріп,  бҧзатын  да  сол  адам  атты  ақыл  иелері  еді. Табиғат  қорғау  ғаламдық 
мҽселеге айналған соңғы кезде ғана ―жау кеткен соң‚ қылышынды тасқа шап‖ деп, сан соғып, 
ҿкініп жатқан жай барлық елдерге де тҽн болып отыр.  
Табиғат пен адамның мінезі де ұқсас. Табиғат не тҿксе, бар ҽлем қҧрпылып жҥре береді. 
Халық ҿзін қоршаған табиғаттың мінез, ҽдет-қалыптарын ҿзіне алады жҽне мҽңгіге қалдырады. 
Табиғаттағы  барлық  нҽрсе  ҿзара  тығыз  байланысты.  Адам  да  табиғаттың  бір  бҿлшегі. 
Табиғаттың  бірінде  болып  жатқан  ҿзгеріс  міндетті  тҥрде  екінші  жерге  ҽсерін  тигізеді. 
Сондықтан да табиғаттың бір бҿлшегін жою, ҿзіне зиян келтіреді, сол арқылы адам баласының 
кҥн кҿрісіне залалын тигізеді.  
Ш.Мҧртазаның «Жҥз жылдық жара» ҽңгімесі – Ҧлы Отан соғысы жылдарында ел басына 
тҥскен ауыртпалық, осы қиындықты жеңудегі іс-ҽрекеттер кезіндегі адам бойынан табылған ҽр 
тҥрлі  қасиеттер,  табиғатқа  жасалған  қастандық  кҿрсетілген  экологиялық  шығарма.  Шерхан 
Мҧртаза  ҿзінің  «Жҥз  жылдық  жара»    ҽңгімесінде    адам  бейнесін  табиғаттың  қозғалысымен 
астастыра  ҿте  кҿркем  бейнелейді  ҽрі  ҽр  кейіпкердің  ойын  терең  тҥсіне  отырып,  адам  мен 
табиғаттың  тынысы  бір  екенін  кҿрсетеді.  Шығарманың  кҿлемі  ықшам  болғанымен,  кҿтерген 
жҥгі мол. Шығарма соғыс жылдарындағы ауыл тҧрғындарының жағдайынан сыр шертеді. Жер 
дҥниені  оққа  оарп,  қанға  былғаған  соғыс  кезеңдерінде  адамдардың  панасы,  медеуі  Табиғат  – 
ана.  Мҧндағы  негізгі  желі  –  адам  мен  табиғаттың  бір  –  біріне  сабақтастығы.  Адам  кейде 
тіршіліктегі біріншілікке ҧмтыла отырып, ҿзіне де ҿзгелерге де зиянын тигізеді. Бҧл шығармаға 
негіз болып отырған  Жуанқҧл  атты қаскҿйдің іс-ҽрекеті. Ағаштың киесіне ҧшыраған  Жуанқҧл 
арқылы  табиғат  қҧдыреттілігіне  бас  игізу,  адам  жанына  ізгілік  нҧрын  ҧялату  шығарманың 
негізгі идеясы. 
  Автор  шығарманың  басталуында  адам  ҿмірінің  теңіз  тасбақасымен,  ағашпен  тағдырлас 
екендігін шебер жеткізе білген.  
      Теңіз тасбақасы суда тіршілік етсе жҧмыртқасын қҧмға салатындығы – ҿмірдің қатал заңы.  
Автор  аллегориялық  ҽдісті  пайдаланып,  қҧм  жҿргекті  адамның  анасымен  теңестіре 
суреттеген.  Ҿмір  заңының  (ата-бабадан  хатсыз  келе  жатқан  ақыл  бойынша)  адамға  да, 
табиғаттың бір жаратылысы тасбақаға да тҽн жағдай осы «ҿмір» атты ҧзақ жолда тасбақаға да, 
адамға да, ағашқа да қастандық жасалмаса, кедергі кездеспесе олар ҧзақ жасар еді. Бҧл соқпақта 
тҥрлі кедергілердің кездесуі де заңдылық. Соғыс жылдарында қаралы қайғы баян ететін қаралы 
хаттың  осы  жолғы  иелері  Асанның  отбасы.  Осы  тҧсты  автор  «Кеше  ғана  Асаннан  қара  қағаз 
келді.  Қара  қағазқа  қап  –  қара  қайғы  орап  жіберіпті.  Ал  сол  Асан  оқ  тимесе,  ең  кемі  жҥз 
жасайтын  қара  нардың  ҿзі  еді.  Жарасы  тырнақтай  болса  да,  оқтан  ҿткір  ажал  жоқ».Бірақ  бҧл 

 
119 
ҿмір заңы, ҿмір кедергілері. Осы кедергілер табиғи жағдайдан болса бір сҽрі, кейде адамдардың 
ҿз қолынан жасалып жататыны ҿкінішті.  
      Шерхан  ҿзінің  бҧл  шығармасында  «Байшынар»  атты  ағашқа  қолдан  қиянат  жасаған  
«жыртқыштар»  ҽрекеті арқылы оқырманына ҥлкен ой салған.  
     Автор адамды табиғаттың ҿгей баласындай суреттейді. «Адамнан асқан қаскҿй бар ма екен 
бҧл  жалғанда, ендеше  табиғатқа біздерден ҿгей ештене жоқ, ештеңе де, тек екі  аяқтылар ғана 
артық, сол керексіздігімізді жасқана жасырамыз, жанталаса қорғаймыз. Ҿгейлігімізді білдірмес 
ҥшін  арпалысып,  ҧшқан  қҧс,  жҥгірген  аңға  ҥстемдігімізді  жҥргіземіз.  Адам  баласы 
жаратылыстан бҽрін алып, тауысуға айналды, ҿзіміз не бердік сол табиғатқа?!.  
Шығармадағы  тіршілік  кҿзі  Бақтияр  бауы  –  адамның  тіршілік  қажетіне  жараған  асыл  дҥние. 
Осы асылға адам баласы ҿзінің басына тҥскен ауыртпалықтың ҽсерінен қол салады.  
     Табиғат ана – тал бесік. Оның ҿзінен кейін туған адамға сая болғаннан басқа, қару – жарағы, 
туысы  қара  бесігі  болғаннан  басқа  жазығы  жоқ.  Жасыл  жапырақ    жайып,  ауаны  жҧпарымен 
байытып, тынысын ашқаннан басқа не кінҽсі бар?.. 
 Ағаш баласы ҿзінен-ҿзі  адамға барып  тиісіпті,  басын жарып,  кҿзін шығарыпты дегенді 
ешкім естіген емес.  
     Автор  1943  жылдың  қысындағы  тҥтеп  тҧрған  ақ  боранды  «Ақ  мылтық»  атап,  боранның 
ҥскірігі  мен  дҥлей  қаталдығын  «фашисттердің  оғындай»  деп,  бейнелі  тіркестермен  кҿрсете 
отырып,  осы  борандағы  «Мыңбҧлақ»  тҧрғындарының  ауыр  халін,  қиналысын  былайша 
суреттейді.  
     «...Мың – бҧлақтың отқа жағары таусылды. Ақ боран азынап тҧрса, отын таусылып, пештің 
қуысы  уілдеп  ҧлып  тҧрғанда,  адам  байғҧс  ҿз  сирағын  шауып,  отқа  жаққысы  келеді  екен.  Ал 
бірақ ҿз сирағын ҿзі шаба алмайды. Енді не істейді?..» 
      Автор  осы  сҧраққа  жауап  ретінде  «Шаңырақ  жағылғанша,  сирақтың  шабылғаны  артық»  
деп,  шаңырақты кие  тҧтып,  оның  отқа  жағылуын  қаламай  тҧтас  ҧрпақтың  жойылуымен  пара-
пар  санаған  халықтың  Бақтияр  –  баба  бағын  балта  шапқандығын  жанды  сурет  арқылы  кҿз 
алдыңа ҽкеледі.  
   Ҽуелі бір – біріне: «Ҽй, аруақ, қҧдайдан қорықсаңдаршы?! -  деп еді кейін бҧл сҿз отын 
болмайтынына кҿздері жеткен соң тілдерін тістеп, Бақтияр бағына жаппай тиіскен. Ҽуелі майда 
жілік қиылды. Содан сҥмбіл тал, мҽжнҥн тал, сҿгеті  
Байшынарға балта шабуға ешкімнің батылы бармайды.  
          Автор  қазақ  халқының  қашанда  киелісін  қастерлеген  халық  екенін,  оның  «киесі  ҧрады» 
деп адамды тҽубҽға келтіріп отыратындығын кҿрсеткен.  
     Шығармада ағаштың киесіне ҧшыраған Жуанқҧлдың бейнесі реалистік тҥрде беріледі. 
     Шығарманың сюжетінде кейіпкердің сыртқы бейнесі мен ішкі ҽлемін кҿрсете отырып, оның 
бойындағы ҽр тҥрлі қасиеттерді аша білген.  
    Адамгершілік мҽселесі – ҿмірлік мҽселе. Бҧл шығармадағы негізгі мҽселе  адамгершіліктен, 
мейірімділіктен жҧрдай Жуанқҧл іс – ҽрекеті.  
Жуанқҧл – колхоз бастығы. Бақыттылығы да, бақытсыздығы да маңдайына жазылған.  
Бақыттылығы  -    «туф»    десе  тҥкірігі  жерге  тҥспейтін  бастық  болғандығы.  Ал  автор 
шығармадағы Жуанқҧлдың бақытсыздығын: 
         «Соғыс  жылдарында  колхоз  бастығы  болған  еркектер  бақытсыздау.  Ҽрине,  ажалдың 
аузында, оқтың ҿтінде жҥрмегені рас. Сҿйтсе де олар ҽлденеден секемшіл, он екі мҥшесі тҥгел 
бола тҧра ҽлдеқалай мҥгедектеу...» - деп мҥгедектіктің сырын ашуға оқырманын жетелеп алады.  
Жуанқҧлдың  айналасына  топтасқан  ҥшеуінің  де  бір-бірінен  айырмашылығы  жоқ.  
Дадабай,  Қабасақал    -  ақылсыз,  кҥшіне  сенгендер.  Ҽйтсе  де,  кҥштері  Байшынарды  қҧлатуда 
дҽрменсіз болып қала берді.  
      
Байшынар  кҿп  заманды  кҿрген  кҿсем.  Ал  кҿсемдік  қайғы  –  қасіретсіз,  тағдыры  – 
тауқыметсіз болмас. Сондықтан піл сауырлы қабығы қатпар-қатпар ҽжімге толы еді. Сол қатпар 
қабықтың ҿзіне  алмастай ара ҽрең – пҽрең із салды. 
     Кҿп  жасаған  Байшынар  кҿп  жасаған  адаммен  пара  –  пар.  Олардың  кҿргендері  кҿп.  Бҽрі  де 
олардың ішкі жан дҥниесі де, сырт бейнесі де ҿз ҽсерін тигізген. 

 
120 
 
      Автор оны: «Жалаңдаған ара қасірет ҽжімді қалың қабықтан ҿтіп, жалаңаш етке тигенде, ара 
ҥнімен қосылып сыңсыған бір дыбыс бҥкіл Мың–Бҧлақтың аспанында сусыды» - деп кҿрсетеді.  
     Ҽңгімеде Кенжегҥл кемпір бейнесі Жуанқҧлға қарама – қарсы берілген.  
          Ол – нағыз табиғат жанашыры. Бақтияр – баба  бағының бар асылын  халқының қажетіне 
жарата  білген.  Шҽйшҿп,  дермене,  кҥшалла,  шашыратқы,  адыраспан,  киік  оты,  текесақал, 
кҿкемарал, қылша теріп, дҽрі – дҽрмектер жасайды. Осы киелісіне қол сҧққан «жыртқыштарды»  
кҿргенде    шыдай  алмай  психологиялық    кҥйзеліске  тҥскендігі  жан  даусымен  шыққан    ҥнінен 
байқалады.  
-
 
«Аттан,  Ахмет,  аттан!.    Германмен  соғысып,  аяғыңды  бергенде,  енді  саудагер  Дадабай  мен  
имансыз Жуанқҧлдан қорқасың ба , аттан!.»  - деп жанталасты. 
Шығармада  Жуанқҧл,  Дадабай,  Қабасақал  жиіркенішті  іс  –  ҽрекет  арқылы  бірін  –  бірі 
толықтыра тҥседі.   
«Жуанқҧл, Дадабай, Қабасақал ҥшеуі кезектесіп, болат араны Бҽйтеректің тҽніне батыра 
тҥсті.бірақ бірнеше жҥз жыл жасаған шынар тым қатты екен: темір мен темірді кескендей  бір 
сҧмдық  шиқыл  шықты.  Мына  араның  бҧл  сҧрапыл  ағашқа  ҽл  –дҽрмені  жетпейтіні  белгілі 
болды.Мен  Сібірде  талай  қарағайды  қҧлатқам,  бірақ  мынадай  нҽлетті  кҿрмеппін,-  деді 
Қабасақал. Бҧл тҧстан Табиғаттың сыйы, киесі Байшынар ағашының кҥшіне, ҿміршеңдігіне тең 
келетін ешбір кҥштің жоқ екендігін, жҽне ол қасиетті кҥштің алдында ешбір пасық қара кҥштің 
дҽрменінің жоқтығын байқай аламыз. Сонымен қатар шығармадағы: «Сҿйтіп ол басын кҿтеріп, 
маңдайының терін кҥректей алақанымен сҥрте бергенде, жарқ етіп Аспантау кҿзіне шалынды. 
Талай  жылдан  бері  осы  таудың  бауырында  ҿмір  сҥріп  келе  жатса  да,  оны  Қабасақал  тҧңғыш 
байқағандай  ішегін  тарта  таң  қалды.  Кҿбінесе  бҧлт  бҥркеп,  мҧнар  тҧтып  тҧратын  Аспантау 
бҥгін аппақ кҥмістей жарқырап, ап-анық асқақтап кетіпті. Шоқылы шыңдары араның  ҥшеуінің 
пиғылына  табиғи  ортаның  басқа  киелі  мҥшелерінің  бірі  Аспантаудың  қарсы  екендігін  оның 
араның тісіндей болып тҧрған шыңдарын суреттеген тҧстан кҿре аламыз.  
Адамзат  баласының  бір  –  біріне  жаны  ашымаса  да,  ҿлі  табиғаттың  басқа  мҥшелерінің 
бір-біріне жанының қаншалықты ашитынын байқау кҿзі қарақты оқырманға қиын емес.  
Араның  ауа  сусылдатқан  даусы  басылып  енді  енді  шаңқ  –  шаңқ  еткен  тажал  даусы 
естіледі. Ҿткір балта ағаш тҽніне кейде бірер сантиметр батып, кейде шаңқ етіп тайып кетеді. 
Тасқа  тигендей  тайып  кеткен  балта  бірде  Қабасақалдың  тобығына  қадала  жаздады.  Тағы  да 
болса  қалың  пима  жанын  сақтап  қалды.  Енді  бірде  Қабасақал  аяғын  шалыс  алшайтып  тҧрып, 
сақтана соғатын болды. Балта тиген сайын шынардың тоғыз тармақ бҧтақтары мен одан ҿрбіген 
сансыз бҧтақшалар болар-болмас сілкініп, дір-дір етті. Бҧтақшаларға байланған қызыл – жасыл 
шҥберектер пейіштегі тотықҧстың қауырсындарындай кемпірқосақ атып, желбірей тҥседі. Сан 
мыңдаған  адам  сенім  білдіріп  байлаған  осы  қызыл  –  жасыл  орамалдар  Байшынар  ағашымен 
бірге  сілкінді  деу  арқылы  осы  ағаштың  киесіне  табынған  адамдардың  да  сеніміне  сызат 
тҥскендей жҥрекке сезімді қалдырады.    
Тек  Байшынарды  жоюды  ойлаған    Қабасақалдың  басына  бір  керемет  ой  келгенін,  оны 
қалай жҥзеге асырғанын, оның іс-ҽрекетінен Жуанқҧлдың да шошып кеткенін екеуінің диалогы 
арқылы кҿрсеткен.  
-
 
«Қабасақал ай-шайға қарамай жермайды балта шапқан қуысқа тҿкті де, отты қойып жіберіп, ҿзі 
тҧра қашты. Қуыстан қып – қызыл арыстар шапшып шыққындай отты шарлар шап ете қалды, 
артынша қара тҥтін  бҧрқ етті. Алғашқы қарқынынан соң от ҽлгі қуысты кеулеп, біразға дейін 
маздады.  
-
 
Ойбай, сорлы – ау, бҥкіл ағаш ҿртеніп кетсе қайтесің?- деп Жуанқҧл сасып қалды. Қайдан»,-деп 
Қабасақал қарға тҥкіріп тастады деп кҿрсеткен.  
Бҧлар  оттың  ҽлегімен  байқамаған  екен,  ойылған  қардың  сықыры  жер  сілкіндіргендей 
болғанға  жалт  қарасып  еді,  айнала  толы  адамдар  анталап  келіп  қалған  екен.  Алдыңғы  екі 
балдағы  қарға  бойлай  кіріп  кетіп,  арасынан  жалғыз  аяғы  сирең  –  сирең  етіп  Ахмет  ҧста 
келеді/6/.  

 
121 
Жазушы  Ахметті  шығарманың  осы  тҧсында  Байшынарды  ҿртеп  жатқан  жауыздарды 
тоқтатуға келе жатқан ҧлы кҥш ретінде кҿрсетеді. Ахметтің балдақ ҧстағанын кҿрсете отырып, 
ҿзі  де  кемтар адам бола тҧра табиғатты кемтар етпегісі келетін кҿрсетеді. Оның бар мақсаты 
бар жан – тҽнімен Байшынарды зҧлымдар қақпанынан қҧтқару болатын. « Селеу шашты жайып 
жіберіп екі қолын ҥкінің қанатындай қақырата сермеп Кенжегҥл кемпір зікірін салып аттандап, 
азынап омбы қарды теңіз кешкендей еседі.Кҿбінесе тҥсініксіз зікірдің арасынан ара-тҧра зҽрлі 
қарғыз  естіледі.    Аяғыңа  аш  ішегің  шырмалып,  тобығыңа  тоқ  ішегің  оралсын!.  Жҧлыныңды 
қара бас ақ қҧрт кемірсін!.». Шығарманың осы тҧсында Кенжегҥл кемпірдің бет бейнесін, жан – 
дҥниесіндегі ҿзгерісті Кенжегҥлдің аузынан айтылған зҽрлі, қарғыс сҿздер арқылы шебеолікпен 
берген.  Кенжегҥл  кемпірдің  қимылын  суреттеген  кезде  селеу  шашты  –  эпитетті,  ҥкінің 
қанатындай  деген  теңеуді  орынды  қолданған.  Ауыл  адамдарының  Жуанқҧл,  Қабасақал, 
Дадабай  сияқты  жауыздардың  іс-ҽрекетіне  қарсылығын  былайша  суреттеген:  «Бастарын 
орамалмен шандып алған қатындар айыр, кҥрек, кҿсеуге дейін қаруланып қахарланып алыпты. 
Ауыл  адамдарының  қарсылықты  ҽрекетінен  қатты  қорыққан  жауыздардың  ҽрекетін  былайша 
кҿрсеткен:  «Жуанқҧл,  Қабасақал,  Дадабай  танкілер  қаптап  кетердей  жаман  қорыққаны  сонша 
ара  мен  балтаны  алуға  да  шамалары  келмей  шанаға  таласа  -    тармаса  мініп,  жайбарақат 
жалығып    тҧрған  аттарды  аямай  сабалап,  кҿздерін  ақыйлатып,  зытып  берді.  Ҿз  бойындағы 
қарсылықты жазушы Жуанқҧлдың ҿз аузынан айтқызады. Киеліні қҧрметтеген ауыл адамдарын 
жауыздар ҿздерін «танкілер» таптап жатқандай сезінеді. «Жуанқҥл бадырақ кҿз, қалқан қҧлақ, 
еңсегей бойлы, дҽу қара кісі-тін» деп сырт бейнесін берсе,оның ішкі жан дҥниесіндегі ҿзгерісті 
былайша кҿрсетеді.  «Бастықта бір азап бар,жегідей жеген тозақы азап. Содан да болар, кейде 
Жуанқҧл  ауданға  барғанда,  Дадабай  досының    ҥйінен  араққа  сылқия  тойып,боз  айғырды  қан 
сорпа  қылып,ауылға  ақыйланып  қайтатын.  Ондайда  оның  жолында  ербиіп  тҧрмаған  артық. 
Адам  емес  айуан  кҿргендей  бозайғырға  омыраулата  таптап  кетеді».[1;373  б].  Бҧл-кейіпкердің 
нақты  бір  жағдай  кезіндегі  тҥр-сипатын,бет  ҽлпетіндегі  ҿзгерістерін  бейнелейтін  ситуациялық 
портрет. Кейіпкерге берілген портреттен тек оның сыртқы бейнесін емес, мінез-қҧлқын, кҿңіл-
кҥйін де аңғарамыз. «Психологиялық анализ жасауда кейіпкердің мінезінің қҧбылысын,сҿйлеу 
манерін, қозғалыс-қимылын айқын бояумен, жарқын детальдар арқылы аша білуде жазушыдан 
шеберлікті талап етеді.  
Кейіпкер  портретінің  диалог  арқылы  берілуі  де  кездеседі.  Ауылда  ер-азаматсыз  қалған 
кҿдедей  кҿп  ҽйел  Жуанқҧлға  ызалы  кезде:  -  Германмен  соғыста  осыны  неге  жібермейді?  Дҽу 
десе дҽу, кҥшті. Жауды жеңуге де кҥшті адам керек емес пе?-дер еді.   Орталарындағы кекселеу 
келген қуақы Баян бҥлк етіп бір кҥліп алып:  - Кҽмҽсия кҿзі ҥлкен деп алмапты ғой, - дейді. - 
Кҿзі ҥлкен - мерген болмай ма?- деп Сҽрсенкҥл деген адуын қатын екілене тҥседі. - Байғҧс-ау 
кҿзі  ҥлкен  адам  қорқақ  болатын  кҿрінеді  ғой.  Шығармадағы  жағымды  кейіпкердің  бірі  - 
Кенжегҥл  кемпір.  Оны  автор  нағыз  табиғат  жанашыры  етіп  кҿрсетеді.  Оның  ақсақ  Ахметке 
жанҧшыра  айғайлаған  кейпінен  тануға  болады.  -Аттан,  аттан!  Германмен  соғыста  аяғыңды 
аямағанда енді саудагер Дадабай мен имнсыз Жуанқҧлдан қорқасың ба? Аттан-деп жанталасты. 
-Ахмет.  Бір  аяғың  немісте  бір  аяғың  кебісте.  Аттан!-деген  жан  айқайынан  байқауға 
болады.Табиғаттың  қаскҿйлері  жауыздық  ҽрекетіне  кіріскен  сҽтіндегі  Аспантаудың  кҿрінісін 
автор:  -  «  Аспантау  бҥгін  аппақ  кҥмістей  жарқырап,ап  -  анық  асқақтап  кетіпті  Шоқылы 
шыңдары  араның  қатар-қатар  ҿткір  тісіндей  тізіліп  тҧр  екен»  -  деп  олардың  іс  -  ҽрекетіне 
байланыстыра  суреттейді.Шығарманың  соңында  автор  Байшынардың  жай-кҥйін:  -«Байшынар 
тірі  қасқайып  тҧр  Байшынардың  бір  бҥйірі  ҽлі  ҥңірейіп,  қап-қара  шор  болып  тҧрады.  Тоғыз 
тарау  тҥгел  жапырақ  жайғанда,  кҿлеңкесіне  бір  колхоздың  адамы  тҥгел  сыйып  кетердей  ҽлі 
жайқалады жарықтық» - деп суреттесе  қаскҿй Жуанқҧлды: «Омыртқасы опырылып жҧлынын 
қысып  қалып  кҥндіз  тҥні  тҿсекте  бебеулеп  жатады  деп-аянышты  халде  кҿрсетеді.  Алладан 
қанша ҿлім тілесе де, ҿзінің жауыздығына жауап ретінде  онан сайын қинай тҥседі екен». Автор 
оның бҧл қиналысын ҿз аузына шыққан мынандай монолог арқылы берген  – « Жуанқҧл кҥні-
тҥні Байшынарға: -Кеш ,кеше гҿр, - деп жалбарынады. - Жайрағыр, жай тҥсіп жайрасаңшы! Сен 
жайрасаң менің де демім таусылып, жаным жай табар еді,  -деп зарлайды дейді. Бірақ екеуі де 

 
122 
ҽлі  ҧзақ жасап  келеді. Алдарында ҽлі  қанша  жарық  сҽуле бар, ешкім болжай алмайды  »  -деп 
шығарманы аяқтайды. [1;379 б]. 
Осы тҧста ҽр оқырман бҧл  ҿмірде ҽр нҽрсенің ҿз орны бар екеніне жҽне жақсылықтың 
бағасы  тек  қана  жақсылық  емес  екенін  тағы  бір  рет  ҧғынады.  Табиғат  ананың  бір  ҿзінен  ған 
бҧйрық  тҥспесе  бҧлар  қатар  дҽл  жан  арпалысымен,  кҥйзеліспен  ҿмір  сҥре  бермек.  Бірақ  ҽр 
жанның  ҿз  шам  –  шырағының  ҽйтеуір  таусылар  бір  кҥні  болары  хақ.  Бірақ  ол  кҥнді  осы  тірі 
ҽлемнің барлығын жаратқан Жаратушыдан басқа ешкімнің білмейтіні ақиқат. Келер кҥнге деген 
ҥлкен  сенім  жетегінде  тіршілік  етіп  жатқан  Жуанқҧл  мен  Байшынар  ағашының  қасіретті 
тағдыры міне осындай.  
Табиғат  адамның  бойына  қуат,  кҿңіліне  шабыт,  сезіміне  лҽззат  шапағатын  ҧялататын 
қасиетке  толы  рухани  бай  ҽлем.  Ендеше  осы  бай  ҽлемнің  ҽр  мҥшесі  де  рухани  жҽне  табиғи 
тҧрғыдан  алғанда  бай  болуы  тиіс.бай  болмасқа  да  оның  амалы  жоқ.  Себебі,  ол  нҽр  алған, 
жаралған ҽлем бай, сҧлу,киелі. Ҿзінің жанынан жаралған ҿгей перзенті оған еш қастық қылмаса 
ол  ҿз  байлығы  мен  сҧлулығын  еш  мҧқалмаған,  таза  қалпында  ҧстап  қалар  еді.  Ҽттең,  олай 
болмады. Адамның бойындағы ҿшпенділік пен ыза қайнап тҧр емес пе?..  
Тойымсыздық  психологиясы:  жемқорлардың  жемсауы  толмайды-ҿйткені,  олар  қанағат 
дегеннің  не  екенін  білмейді.  «Біздің  заманымыз  –  ҿткен  заманның  баласы,  келер  заманның 
атасы!»  деп  кеткен  А.Байтҧрсынҧлы  бабамыздың  сҿзін  басты  қағида  етіп,  кешегінің 
дҽстҥрлерін  бойына  сіңірген,  ертеңгі  кҥні  ҧлтының  дамуына  ҥлес  қосатын,  елімнің  ҿткенін 
бҥгінімен  байланыстырам  дейтін,  қазақ  халқының  ҧлы  халық  екендігін  ҧғынған  ҧрпақтардың 
пиғылы мен мінезі нҧрлансын!.  
Адам  баласының  рухани  болмысынан  туындайтын  перзенттік  жауапкершілікті  орнына 
тҧтынушылық  қанағатсыздықтың  басым  тҥсуі  салдарынан  туындаған  бҥгінгі  таңдағы  жалпы 
адамзаттың аса кҥрделі проблема – экологиялық ахуал, бҽрінен бҧрын, жан экологиясы.  
 
Бҥгінде адам жаны жҽне табиғат экологиясы проблемаларының асқына кҿрінуінің себептері 
ауқымды  ҽрі  аса  кҿп.  Сол  себептердің  негізгілерінің  бірі  адамның ҿз  болмысынан  ҿз  пиғыл  – 
қҧлқынан тамыр тартады.  
Сондықтан бҧл шығарманың адам пиғылын тҥзетудегі маңызы зор 
 
Қолданған әдебиеттер тізімі  
 
1.
 
 Ш.  Мҧртаза таңдамалы шығармалар  III  том .  –  Алматы, Қазығҧрт баспасы, 2002 ж . 
[369-379б]. 
 
ҼОЖ 821.512.09 
ҦЛТ РУХЫНЫҢ АЙҒАҒЫ – «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІ 
(«Қазақ» газетінің 100 жылдығына орай) 
 
Раева Ә.Ж., zhuldyz-000@mail.ru 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана 
Ғылыми жетекшісі –Т.Р. Ҽбдіқадырова 
 
ХХ  ғасырдың  басы  –  қазақ  халқының  тарихында  бҥкіл  қоғамдық  ой-пікірдің  ҿрлеуіне 
мҥмкіндік туып,  ҧлттық сананың ояну дҽуіріне жол ашқан кезең. Осы тҧста ҧлттық сананың 
ең ҿнімді  саласы  - ҽдебиеттің, қоғамдық  сананың кҿрсеткіші  - баспасҿздің кҥрт алға басуы 
заңды  қҧбылыс.  Халқымыздың  саяси-ҽлеуметтік,  ҽдеби,  мҽдени  ой-  пікірін  оятып, 
қалыптастыруға  септігін  тигізген  ҧлттық  тарихымыздың  сырлы  шежіресі  –  «Қазақ»  газеті 
екені  дҥйім  жҧртқа  мҽлім.  Осыдан  тура  100  жыл  бҧрын  халыққа  жол  тартқан    «Қазақ» 
газетінің қазақ баспасҿз ҽлемінде  жҽне ел тарихында ерекше орын алғаны белгілі. Хандық 
билігімізден айрылып, қара шаңырағымыз ҿзгеге қарап, аспанды  қара бҧлт торлаған заманда 
барша қазақтың кҿгіне жарық шашқан,  «қараңғылықтың кҿгіне ҿрмелеп шығып Кҥн болған» 
-    «Қазақ»  газеті    елдік  сананың  еңсесін  тҥзеп,  Алаш  рухын  оятуға  талпынды.  Бҧл  ретте 

 
123 
осындай  кҥрделі  ҽрі  жауапкершілігі  зор  міндетті  ҧлт  болашағын  ойлаған  Алаш  арыстары  - 
Ахмет  Байтҧрсынҧлы,  Міржақып  Дулатҧлы,  Ҽлихан  Бҿкейхан  сынды  ҥш  алып  кемеңгер 
ынтымағы жарасып бірге атқарды. 
Баспасҿз  қай  заманда  да  дҽуір  ҥніне  ҥн  қосып,  халықты  ағарту    мақсатында  дҥниеге 
келеді.  Сол  секілді  ХХ  ғасыр  басында  жарық  кҿрген  «Қазақ»  газетінің  де  ҧлы  мақсаттары 
айқын  еді.  Бҧл  жҿнінде  газеттің  тҧңғыш  санында-ақ    Ахмет  Байтҧрсынов  мерзімді 
баспасҿздің  басты-басты  тҿрт  тҥрлі  қызметін  атап  ҿтеді:  «Ҽуелі,  газет    -  халықтың  кҿзі, 
қҧлағы һҽм тілі-дейді.  Екінші, газет – жҧртқа қызмет ететін нҽрсе, олай болатыны  жҧрттың 
білімді,  пікірлі,  кҿргені  кҿп  кҿсемдері,  оқығаны  кҿп  адамдары  газет  арқылы  халықтың 
алдына тҥсіп, жол кҿрсетіп, жҿн сілтеп, басшылық айтып тҧрады. Ҥшінші, газет  -  халыққа 
білім таратушы. Тҿртінші,  газет -  халықтың даушысы. «Жҧртым» деп халықты арын арлап, 
намысын  жоқтайтын  азаматтары  газет  арқылы  халықтың  сҿзін  сҿйлеп,  пайдасын  қорғап, 
зарарына қарсы тҧрып, қарғаға кҿзін шоқытпасқа тырысады» -деп газеттің халыққа пайдасы 
жҿнінде айтып ҿтеді [1, 10б.]. Осы тҧрғыда  «Қазақ» газеті   жоғарыда  аталған қызметтерін 
мҥлтіксіз  атқара  білді.  Алаштың  сол  дҽуірдегі  оқыған,  тоқыған,  саналы  азаматтары,  ҧлт 
зиялылары  баспасҿз  тҿңірегіне  кеп  топтасты.    Олар  отарланған  қазақ  жҧртының    жан 
айқайын кҿзбен кҿре отырып, халықтың басындағы ең ҿзекті мҽселелерге ҥн қосып, бағыт-
бағдар беріп,  ақыл-кеңестерін ортаға салды.  Қазақ халқының саяси дербестігі мен азаттығы 
жолында «Қазақ» газеті  келелі жҧмыстар жҥргізді. 
Ҧлттық-демократиялық  бағыттағы  "Қазақ"  газетін  шығаруға  қҧзырлы  патшалық  билік 
тарапынан рҧқсат берілгенде, баспасҿзде жазылатын арнайы бағдарлама бекітіліп, бҧл негізгі 
он  екі  бағытты  қамтыды.  Олар:  Ҥкіметтің  бҧйрық  жарлықтары;  Мемлекеттік  Дума  мен 
Мемлекеттік  Кеңес  жҧмысы;  ішкі  жҽне  сыртқы  хабарлар;  қазақтың  тарихы  мен  тҧрмыс 
жайы;  этика,  тарих,  этнография  жҽне  мҽдениет  мҽселелері;  экономика,  сауда,  кҽсіп,  ауыл 
шаруашылығы,  мал  шаруашылығы;  халық  ағарту,  мектеп,  медресе,  тіл  жҽне  ҽдебиет 
мҽселелері; 
тазалық, 
денсаулық 
жҽне 
мал 
дҽрігерлігі 
жайы; 
фельетондар; 
корреспонденциялар  мен  жеделхаттар;  жергілікті  хроника;  суреттер;  пошталар  (хаттар); 
қҧлақтандырулар.  Ҽрине,  газетті  шығарушылар  аталған  бағдарламаны  толық  орындаумен 
қатар,  ҽскери  цензураның  қатаң  бақылауына  қарамастан  қазақ  мҥддесі  ҥшін  кҥресуден  еш 
тайсалған  жоқ.  Қазақ  қауымы  ҥшін  қызмет  кҿрсеткен  «Қазақ»  газеті  ақпараттарында 
жоғарыда  аталған  бағдарламаның  барлық  тақырыптары  тҥгел  дерлік  қамтылды.  Барлық 
тақырыптардың,  газетте  кҿтерілген  кҥрделі  мҽселелердің  келіп  тоғысар  тҧсы  –  қазақ 
жағдайы,  ҧлт  мҥддесі  болаты.  Ҿйткені,  газет  шығарушылардың  ҧстанған  жолы,  діттеген 
мақсаттарының ҿзі қазақ жағдайын жақсарту, кҿзін ашу, ҧлт ретінде қалыптастыру, тҽуелсіз 
мемлекет қҧру идеясы еді. Ол ҥшін қазақ зиялылары қандай жҧмыстарды атқару керектігін, 
қазақ  даласын  қандай  жолмен  басқару,  қай  бағытта  дамуы  қажет  екендігі  талқыланаған  
ҽлеуметтік  маңызы  зор  ҿзекті  мҽселелерді  кҿтеріп,    қазақ  жҧртын  оятуды  ҧлы  мақсат  етті. 
Ал,  газеттегі  «Ішкі  жағдай»,  «Сыртқа  хабарлар»,  «Европа  соғысы»,  «Г.Дума»,  «Думадағы 
қазақ мҽселесі» т.б. сынды тақырыптар осының дҽлелі. Алаштанушы Мҽмбет Қойгелдиевтің 
«Қазақ» газетінің материалдары біріншіден, ХХ ғасырдың алғашқы жиырма жылдығындағы 
қазақ  қоғамында  болып  ҿткен  тҥрлі  қоғамдық  процестерді  зерттеп  тану  ҥшін  аса  бағалы 
деректер, екіншіден бостандық ҥшін кҥрес идеологиясының қалыптасуына қызмет еткен»  - 
деп пайымдауы  біздің айтаройымызды да нақытылай тҥседі. . 
Алаш арыстары ҧлт тарихының мҽселелерін де назардын тыс қалдырмады. Себебі газет 
бетінде  «Қазақтың  тарихы»  деген  айдармен  ҧлт  тарихына  қатысты  мҽселелер  қозғалып 
отырды.  Ахмет  Байтҧрсынов  «Тҥрік  баласы»  деген  бҥркеніш  атпен  «Қазақ  тарихы» 
айдарымен  жарияланған    мақаласында:    «…Біздің  қазақ  ҿзінің  атынан  айрылып,  қырғыз 
атанып  жҥрмекші  емес.  Қияметке  шейін  қазақ  қазақ  болып  жасамақ.  Осы  ғасырдағы  ҽлем 
жарығына  қазақ  кҿзін  ашып,  бетін  тҥзесе,  ҿзінің  қазақшылығын  жоғалтпағандай  жҽне 
ҿзіміздің  шарқ  ҽдетіне  ыңғайлы  қылып  «Қазақ  мҽдениеті»  қҧрып,  бір  жағынан  «Қазақ 
ҽдебиеті» тҧрғызып, қазақшылығын сақтамақшы» - деп  қазақ  халқына ҧлттық қҧндылығын 
сақтауды,  тарихын  білуді  насихат  етеді.    Сонымен  бірге  қазақ  туралы  мҽселелердің  ең 

 
124 
бастысы  - жер, мҥфти, билік жҽне білім мҽселелері деп осы тақырыптарға ерекше мҽн берді 
[1, 19-20б.].  
«Газет – халыққа білім таратушы» деген Ахмет ҿзінің 1913 жылғы  жарияланған «Қазақ 
жайынан» атты мақаласында: «Біз ҽуелі елді тҥзетуді  бала оқыту ісін тҥзетуден бастауымыз 
керек. Неге десек, болыстық та,  билік те, халықтық та оқумен тҥзеледі... Қазақ ішіндегі неше 
тҥрлі кемшіліктің  кҿбі тҥзелгенде, оқу ісімен тҥзеледі» - деп оқудың қоғамды ҿзгертуші кҥш 
екендігін,  оқу  –білім  ғана  адамзатты  тҽрбиелеп,  даңғыл  жолға  салатынын  ескертеді.  Осы 
орайда  қазақ  даласынан    Ахмет  айтқан  идеяны  ҽрі  қарай  насихаттағандары  да  болды. 
Мҽселен    1913  жылдың  алғашқы  санында  студент  Есенғали  Қасаболатовтың  «Қазақ 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: