Философия рухани өмірдің ерекше түрі ретінде

Философияның маңызды жағы қоғамның дамуы және оның рухани өмірі болып табылады. Рухани өмір бай мазмұнға толы болуы мүмкін, бұл адамдар өмірінің жағымды рухани ахуалын, жақсы моральдық-психологиялық климатты тудырады. Басқа жағдайларда қоғамның рухани өмірі кедей және аз көңіл аударарлық болуы мүмкін, ал кейде онда шынайы жансыздық орнайды. Қоғамның рухани өмірінің мазмұнында оның шынайы адами мәні көрінеді. Рухани (немесе руханилық) адамға ғана тән, оны басқа әлемнен бөліп, жоғары көтереді.

Қоғамның рухани өмірі өте күрделі. Ол адамдардың санасының, олардың ойлары мен сезімдерінің әр түрлі көріністерімен шектелмейді, бірақ олардың санасы өзегі, олардың жеке рухани өмірінің және қоғамның рухани өмірінің өзегі деп толық негізбен айтуға болады.

Қоғамның рухани өмірінің негізгі элементтеріне тиісті рухани құндылықтарды жасауға және тұтынуға, сондай-ақ рухани құндылықтардың өздері сияқты, сондай-ақ оларды құру жөніндегі рухани қызметті және жалпы рухани өндірісті жатқызуға болады. Рухани өмірдің элементтеріне рухани құндылықтарды тұтыну және адамдар арасындағы рухани қарым-қатынас, сондай-ақ олардың тұлғааралық рухани қарым-қатынас көріністері сияқты рухани тұтыну жатады.

Қоғамның рухани өмірінің негізін рухани қызмет құрайды. Оны сананың қызметі ретінде қарастыруға болады, оның барысында адамдардың белгілі бір ойлары мен сезімдері, олардың бейнелері мен табиғи және әлеуметтік құбылыстар туралы түсініктері пайда болады. Бұл қызметтің нәтижесі адамдардың әлемге белгілі бір көзқарастары, ғылыми идеялар мен теориялар, моральдық, эстетикалық және діни көзқарастар болып табылады. Олар моральдық қағидаттар мен мінез-құлық нормаларында, халық және кәсіби өнер туындыларында, діни ғұрыптарда, салт-дәстүрлерде және т. б. көрініс табады.

Мұның бәрі тиісті рухани құндылықтардың түрі мен мәнін қабылдайды. Олар ретінде адамдардың қандай да бір көзқарастары, ғылыми идеялар, гипотезалар мен теориялар, көркем шығармалар, моральдық және діни сана, ақырында, адамдардың рухани қарым-қатынасының өзі және бұл ретте туындайтын моральдық-психологиялық климат, мысалы, отбасында, өндірістік және өзге де ұжымда, ұлтаралық қарым-қатынаста және жалпы қоғамда пайда болуы мүмкін.

Рухани қызметтің ерекше түрі адамдардың көп санын игеру мақсатында рухани құндылықтарды тарату болып табылады. Бұл олардың сауаттылығы мен рухани мәдениетін арттыру үшін шешуші мәнге ие. Мұндай қызметтің нәтижесі көптеген адамдардың рухани әлемін қалыптастыру, яғни қоғамның рухани өмірін байыту болып табылады.[6]

Негізгі побудительными күшімен рухани қызметі ретінде рухани қажеттіліктерін. Олар адамның рухани шығармашылыққа, рухани құндылықтарды құруға және оларды тұтынуға, рухани қарым-қатынасқа деген ішкі көзқарасы ретінде көрінеді. Рухани қажеттілік мазмұны бойынша объективті. Олар адамдардың өмір сүру мән-жайларының барлық жиынтығымен байланысты және олардың қоршаған табиғи және әлеуметтік әлемді рухани игерудің объективті қажеттілігін білдіреді. Сонымен бірге рухани қажеттіліктер нысаны бойынша субъективті, өйткені адамдардың ішкі дүниесінің көрінісі, олардың қоғамдық және жеке санасы мен сана-сезімінің көрінісі ретінде көрінеді.

Әрине, рухани қажеттіліктердің әлеуметтік бағыты бар. Соңғысы бар қоғамдық қатынастардың, оның ішінде адамгершілік, эстетикалық, діни және басқа да адамдардың сипатымен, адамдардың рухани мәдениетінің деңгейімен, олардың әлеуметтік идеяларымен, олардың өз өмірінің мағынасын түсінуімен айқындалады. Адамдардың еркіне көбейтілген рухани қажеттіліктер қоғам өмірінің барлық салаларында олардың әлеуметтік белсенділігінің қуатты ынталандыру күші ретінде әрекет етеді.

Қоғамның рухани өмірінің маңызды жағы рухани тұтыну болып табылады. Әңгіме рухани игіліктерді, яғни жоғарыда аталған рухани құндылықтарды тұтыну туралы болып отыр. Оларды тұтыну адамдардың рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Рухани тұтыну заттары (өнер туындылары, моральдық, діни құндылықтар және т.б. болсын) тиісті қажеттіліктерді қалыптастырады. Сол арқылы қоғамның рухани мәдениетінің заттары мен құбылыстарының байлығы адамның әртүрлі рухани қажеттіліктерін қалыптастырудың маңызды алғышарты ретінде көрінеді.

Рухани тұтыну қандай да бір жағдайда табиғи болуы мүмкін, ол ешкімге жіберілмегенде және адам өзінің талғамына рухани құндылықтарды таңдайды. Бұл қоғамның барлық өмір салтының әсерінен болса да, оларға өз бетінше қосылады. Басқа жағдайларда рухани тұтыну адамдарға жарнама, бұқаралық мәдениет құралдары және т.б. таңылуы мүмкін. Бұл көптеген адамдардың қажеттіліктері мен талғамдарын орташаландыру мен стандарттауға әкеледі.[7]

Жеке және топтық сананы айла-шарғы жасаудан бас тарта отырып, шынайы рухани құндылықтарға — танымдық, көркем, адамгершілік және т.б. қажеттіліктерді прогрессивті саналы түрде қалыптастыру орынды деп тану керек. Бұл жағдайда рухани құндылықтарды тұтыну адамдардың рухани әлемін мақсатты түрде құру және байыту ретінде әрекет ететін болады.

Рухани тұтыну мәдениетінің деңгейін арттыру міндеті тұр. Бұл жағдайда тұтынушыны осы рухани мәдениетке тарту арқылы тәрбиелеу керек. Ол үшін қоғамның рухани мәдениетін дамыту және байыту, оны әрбір адам үшін қолжетімді және қызықты ету қажет.

Рухани құндылықтарды өндіру мен тұтыну рухани қарым-қатынаста болады. Олар адамның қандай да бір рухани құндылықтарға тікелей қарым — қатынасы ретінде (оны мақұлдайды немесе қабылдамайды), сондай-ақ оның осы құндылықтар-оларды өндіру, тарату, тұтыну, қорғау жөнінде басқа адамдарға қарым-қатынасы ретінде іс жүзінде бар.

Кез келген рухани іс-әрекет рухани қарым-қатынаста болады. Осыған орай, мұғалім мен оқушы, тәрбиеші мен тәрбиелеуші арасында пайда болатын танымдық, адамгершілік, эстетикалық, діни, сондай-ақ рухани қарым-қатынастар сияқты рухани қатынастардың түрлерін атап өтуге болады.

Рухани қарым — қатынас — бұл, ең алдымен, ақыл-ой мен адамның қандай да бір рухани құндылықтарға деген сезімдері, сайып келгенде, шынайылыққа деген қарым-қатынасы. Олар қоғамның рухани өмірін басынан аяғына дейін сіңіреді.

Қоғамда қалыптасқан рухани қатынастар адамдардың күнделікті тұлғааралық қарым-қатынасында, соның ішінде отбасылық, өндірістік, ұлтаралық және т.б. көрінеді.

Қоғамдық және жеке сана қоғамның рухани өмірінің (оның өзегі) орталық сәті болып табылады. Мысалы, рухани қажеттілік сананың белгілі бір жағдайы ретінде өзгеше емес және адамның рухани шығармашылыққа, рухани құндылықтарды жасауға және тұтынуға саналы түрде шақыру ретінде көрінеді. Соңғы бір іске ақыл мен сезім адамдар. Рухани өндіріс - белгілі бір көзқарастар, идеялар, теориялар, моральдық нормалар мен рухани құндылықтар өндірісі. Бұл рухани білімнің барлығы рухани тұтыну заттары ретінде әрекет етеді. Адамдар арасындағы рухани қарым-қатынастар рухани құндылықтарға қатысты қарым-қатынас болып табылады, онда олардың санасы көрсетілген.

Қоғамдық сана-сезім, көңіл-күй, көркем және діни бейнелер, қоғамдық өмірдің қандай да бір жақтарын көрсететін әртүрлі көзқарастар, идеялар мен теориялар жиынтығы. Қоғамдық санада қоғамдық өмірдің көрінісі қандай да бір механикалық-айналы емес деп айту керек. Бұл жағдайда бір табиғи құбылыста басқаның белгілері таза сыртқы көрініс тапты. Қоғамдық санада қоғам өмірінің сыртқы жақтары ғана емес, ішкі жақтары, олардың мәні мен мазмұны да көрініс табады.

Қоғамдық сананың әлеуметтік табиғаты бар. Ол адамдардың қоғамдық тәжірибесінен олардың өндірістік, отбасылық-тұрмыстық және өзге де қызметінің нәтижесі ретінде туындайды. Дәл осы бірлескен практикалық іс-әрекет барысында адамдар қоршаған әлемді өз мүддесінде пайдалану тұрғысынан түсінеді. Әр түрлі қоғамдық құбылыстар мен олардың бейнелері, идеялары мен теориялары — бұл адамдардың практикалық іс-әрекетінің екі жағы.

Қоғамдық өмір құбылыстарының көрінісі бола отырып, әртүрлі бейнелер, көзқарастар, теориялар адамдардың осы құбылыстарды өздерінің практикалық мақсаттарында, соның ішінде оларды тікелей пайдалану немесе оларды өзге де пайдалану мақсатында терең тануға бағытталған. Сайып келгенде, қоғамдық практиканың мазмұны, барлық әлеуметтік шындық, адамдар ойлаған, олардың қоғамдық санасының мазмұнына айналады.

Осылайша, қоғамдық сананы өзара іс жүзінде өзара іс-қимыл жасайтын адамдардың әлеуметтік шындықты бірлесіп пайымдауының нәтижесі ретінде түсінуге болады. Бұл қоғамдық сананың әлеуметтік табиғаты және оның негізгі ерекшелігі.[7]