1.Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:
-шы,-ші: етік-ші, балық-шы, аң-шы. Бұл жұрнақ арқылы жасалған сөздер көбіне кәсіп, мамандық, бірдеңеге икемділікті білдіреді.
-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік: жақсы-лық, шебер-лік, шын-дық, дос-тық, т.б. Ондай сөздер жалпылық, қалыптық, қатыстық мән білдіреді.
–шылық,-шілік құранды жұрнағы: егін-шілік, кем-шілік, тір-шілік, айырма-шылық, т.б.
-ша,-ше: бөлім-ше, кітап-ша, маңдай-ша,т.б.
-шық,-шік: ойын-шық, үй-шік, қап-шық,т.б.
-ыл,-іл,-л: тарс-ыл, гүрс-іл, дір-іл, т.б. Бұл сөздер көбіне еліктеу сөздерге жалғанып, сол құбылыстың атын білдіреді.
-хана, -стан, -кеш сияқты араб-парсы тілдерінен енген қосымшалар: дәрі-хана, кітап-хана, Қазақ-стан, арба-кеш.
2.Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:
-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе: бөл-ме, мін-бе, тоқы-ма.
-ым,-ім,-м: бөл-ім, біл-ім, тый-ым, тоқта-м, байла-м.
-қы,-кі, -ғы, -гі: шап-қы, бұр-ғы, сүз-гі, ашыт-қы.
-ыс,-іс,-с: жең-іс, айт-ыс, бөл-іс, тала-с, тойтар-ыс.
-ық,-ік,-қ,-к: қаз-ық, тоз-ық, сұра-қ, тіле-к.
-ақ,-ек, қ,-к: қон-ақ, тіре-к, күре-к, жат-ақ.
-ғыш,-гіш, қыш,-кіш: бас-қыш, сүз-гіш, қыр-ғыш,
сыпыр-ғыш.
-ын,-ін,-н: жау-ын, ег-ін, түй-ін, жи-ын.
-ыш,-іш,-ш: қуан-ыш, сүйен-іш, өкін-іш, қызған-ыш.
-уыш,-уіш: тырна-уыш, еле-уіш, түйре-уіш.
23.-ман,-мен: оқыр-ман, көрер-мен.
2. Зат есімде реңдік мәнді білдіретін сыйлау, еркелету, кішірейту, менсінбеу, т.б. сияқты қосымшалар бар. Мысалы:
-еке,-қа, -ке(ң): Жәке, Мұқа, Асеке, апеке, жездеке.
-ай,-й: апай, ағай, атай, жездей, қарағым-ай.
-тай,-жан: ағатай,әкетай, Әсетжан, Ермекжан.
-қай,-қан: балақан, балақай, ботақан.
-шақ,-шек: құлыншақ, келіншек.
-шық,-шік: қапшық, үйшік, көлшік.
-ша,-ше: кітапша, кілемше, қобдиша.
-ш: серкеш, бикеш, Құрмаш, Зәуреш.
-сымақ: ақынсымақ, батырсымақ.
Басқа сөз таптарының қолданыс барысында зат есімге айналуы субстантивтену деп аталады. Мысалы: егеу, бояу, қашау, жасау, айтыс, тартыс, жарыс, қойма, көмбе,т.б. етістіктен заттық мәнге ауысқан.
|
|
