Серия «Филология». №2(74)/2014 23 ƏОЖ
жүктеу/скачать 499,78 Kb. Pdf көрінісі
|
Tursynova Kone 2014
| -ра, -ре, -ру, -рү: ташра, ічре, баңару, асра (төменде); -ғары, -гері, -керү, -ңару, -ңерү құранды
қосымша деген пікір бар. Екі сыңары да барыс септігінің -ға, -ге, -қа, -ке (тағқа, йерке) жəне -ра, -ре, -ру, -рү (ташра, ічре) қосымшаларының бірігуінен жасалып тұр. -ғару бағыттың алшақтығын білдірсе, -ра, -ре, -ру, -рү қосымшасы баратын жердің алшақ еместігін білдіреді. Ал тілімізде екеуі де барыс септігінің мағынасын толық береді. Сондай-ақ -ғары қосымшасының қызметі мен мағынасын беретін -йа, -йе жалғауы да кездеседі: қурыйа (батыстан), бірійе (оңтүстіктен). Көне жазбадағы барыс септігінің -ғары (варианттарымен), -йа, -йе жалғауларын қарай шылауы меңгереді: оғузғару (оғызға қарай), тарқанғару (тарқанға қарай), қурыйа (артқа қарай), бірійе (оңға қарай), йырайа (солға қарай) т.б. [6; 122]. Көне ұйғыр жазбаларында -қа, -ке, -ға, -ге (улуғқа, йірке, сөзке), -ғару, -геру, -қару, -керу (йіркерү-жерге қарай, біргерү-бері қарай, йоқару-жоғары) ғана кездескен. «Кодекс Куманикуста» да жиі қолданылатын барыс септігі жалғаулары: -қа, -ке, -ға, -ге (атқа, білімге). Тəуелдік жалғауынан кейін барыс септігі -а, -е болып келеді: балама, балаңа, балаларыма. Үшінші жақ тəуелдік жалғауынан кейін барыс жалғауы түбірмен -н дəнекері арқылы байланысады. Тəуелдік жалғауының І, ІІ-жақтағы көпше түрінен кейін -а, -е жалғауы емес, -ға, -ге жалғанады: балаларымызға, балаларыңызға. -а, -е жалғауы кейде тəуелдік жалғауынсыз түбір сөзге тікелей жалғана береді. Ондай реттерде негізгі форма -қа, -ке, -ға, -ге-лермен кейде жарыса жүреді: бармаққа-бармаға (баруға), атқа-ата (атқа). Ерте кезден белгілі -ра, -ре, -ры, -рі жəне кейбір сөздермен кірігіп кеткен -қа, -ке, -ға, -ге формалары ташқары-тысқары, сонра-соңыра, йоғары-жоғары сияқты сөздердің құрамында кездескенімен, қыпшақ тілінде жалғаулық қызмет атқармайды [7]. Сондай-ақ көне жəдігерлерде кейбір сөздердің құрамында кездесетін -йа, -йе қосымшалары қазіргі оғыз тобындағы тілдерде де кездеседі: масайа (үстелге), ғапыйа (есікке), Москвайа (Москваға) т.б. Ре по
то ри й К ар ГУ
М.А.Тұрсынова, З.Н.Жуынтаева 26
Вестник Карагандинского университета Қазіргі түркі тілдерінде барыс септігі жалғауы негізінен -ға, -ге, -қа, -ке нұсқаларында болып келгенімен,
салар, түрікмен, əзербайжан, гагауз, хақас, чуваш тілдерінде дауысты дыбыстан басталатын варианты да бар. Басқа тілдерде -а, -е қосымшасының барыс септігі сипатында жұмсалуы тəуелдік жалғаудың І, ІІ-жағынан кейін жалғанса, аталған тілдерде тəуелді септеуге қатысты бола қоймайды. Қазіргі түркі тілдерінде барыс септігі жалғауына қатысты ерекшеліктердің біріне жай септеу мен тəуелді септеуге қатысты болады. Қыпшақ тобындағы тілдерде екі түрлі үлгі бойынша септелсе, қарлұқ тобындағы тілдерде ондай септеу үлгісі орын алмаған. Қазақ немесе басқа түркі тілдеріндегідей барыс, табыс, жатыс септіктері қосымшаларында жай септеу мен тəуелді септеу арасындағы айырмашылық өзбек, ұйғыр тілдерінде жоқ, яғни тəуелді жалғаудан кейін септік жалғау өзгеріссіз жалғана береді. Мысалдар: Кунига он сум топади. — Күніне он сом табады. Туған жүктеу/скачать 499,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|