Щ ьЛ ау'ш ы журтшылыгымызга усынып отырган айтыс елен,дер!

кен, зам аны нда ж уй р ж ацы ндар. Х ал ы к, ак,ыны К,уаны ш Байм агамбетов осы 
ж айын да:
К у л д ’ф л еп К у д е р 1 етт! Т аспам енен,
Айты ск,ан талай ж у й р ж к,аск,аменен.
А й т ы сы п У лбикем ен, узд ш ш ы кдан,
Тен, таппай тецесуге баск,аменен,—
дейд1, 
© 31Н 1Н , 
«С ы м б атты Сырдын, сул у сулейлер!» деген толгауы нда.
У л б и к е улы ж у з , О ш ак,ты руы нан ш ы кд ан э й п л 1 ак,ын к,ыз. О л X I X га- 
сырдагы бел пл ! ак,ындар Ж анкел, М эд е л 1 к,ожамен де айтыск,ан, оларды ж ец- 
ген. Б у л томга 1 9 6 4 ж ы лы ш ы кдан « А й т ы с» к^табынан ( 3 2 4 — 3 3 6 б .) алы-
Н Ы П б е р 1 Л Д 1 .
У л б и к е м е н Ж а н к е л к е д е й . Б у л айты с б1рш ш 1 рет 1 9 6 4 ж ы лы
«А й ты сты н,» 1-том ы н а енш ( 3 1 8 — 3 2 3 б .), сол нуск,ага суй енш осы ж олы
екш ип рет ж ари ялан ы п оты р. Ж ан кел К 1Ш1 ж у з д щ Т а м а руы нан ш ы кд ан , 
К,аз1рг1 Т ур к ест ан ман,ында К ,аратау тен,1рег1нде туган . У л б и к е ж ай ы н да ж о- 
гаргы бер1лген т у с ш ж т 1 к,аран,ыз.
К , ы з Б о л ы к , п е н Е л е н т а й . К,ы з 
Болык, 
пен 
Е л ен тай
айтысы 
А . И . Сейдалин мен С . А . Ж антуриннш, 1 8 7 5 ж ы л ы басты рган «О б разц ы
киргизской поэзии» деген ж инагы на Распоповтын, 1 8 8 5 ж ы лы О ры нборда бас­
ты рган «К,азак,тын, лирикасы , эпикалы поэзиясынын, нуск,алары» 1атаб ы н а ен- 
п з 1лген. М ун д а «К,ыз Болык, пен Ел ен тай айты сы » ж эне эдет-салт айты ста- 
рынын, 61 р к,атар нуск,алары басы лган. А й т ы с К,азак, С С Р Г ылым академ и я­
сынын, О рталык, гылыми К1тапханасынын, к,олж азбалар ф онды сы нда сак,таулы 
турган айтыс елен,дер1н1н, I— II том дары нан алы нды, (ю № 2 3 9 6 , папка 
№ 2 5 6 .)
К, ы з Б о л ык, п е н 0 з 1 л к е ш. X I X гасырдын, б1р 1НШ1 ж арты сы нда 
болган бул айты сты оры с ок,ымыстысы, ш ы гы сты зерттеуш ! галым Я . Л ю тш - 
т щ 1 8 8 3 ж ы лы Т а ш к е н т т е шык,к,ан (« К и р г и зс к а я хр естом ати я. С б ор н и к о б ­
разц о в народной л и тер атур ы киргиз Т у р к ст а н ск о го края.» Т а ш к е н т 1 8 8 3
стр. 1 2 8 — 1 3 9 ) ю табы н да ж арияланган. Т о м га сонан алынып бер1л д 1. С овет 
д э у 1рш де тун,гыш рет басы лы п отыр.
К ы з Болык, О р т а ж узд ен ш ы кд ан , А р к,ада т уган э й п л 1 ак,ын к,ыз. О л 
Е л ен тай ак,ынмен де («К ,ы з Болык, пен Е л е н т а й » .— « А й т ы с » , 1-т о м , 19 6 4 , 
2 4 1 — 2 4 3 б.) айтыск,ан.
Э з 1лкеш ак,ыннын, вМ1р1 мен творчествосы ж айы нда буры нгы зерттеу ен - 
бектер^нде ж азы лм аган. М . Б ай д 1лдаевт1н, 1 9 5 9 ж ы лгы басы лган «Ак,ы ндар 
творчествосы » деген К1тапш асы нда Э з 1лкеш ак,ын туралы мынандай деректер 
бар: Э з 1лкеш (ш ы н аты Э з 1рбай) Ш ы м ы р ул ы К 1Ш1 жузд1н, (А л ш ы нн ы н,) Ш е - 
мекей руынын, Сары бай аталы гы нан шык,к,ан (к,аз1р п К,ы зы лорда облы сы , 
Ж алагаш ауданы , «Ж ац аталап» со в хо зы ). 0 з1л к е ш — С ы р бойынын, белпл! 
ак,ыны, эр1 композитор, энш1С1, К,урмангазы мен дос болган Е ш н и я з салды ц 
( 1 8 3 4 — 1 9 0 2 ) к,арындасын алган, ж асы Е ш н и я зд ан ул к еш р ек болган. А л ш ы н ­
н ы н , 
Э з 1лкеш 1 
© 31Н 1Н , 
дары ндылы гы м ен халык, к,урметше беленген енер иес1. 
Онын, нем ереа совет ж азуш ы сы , ак,ын Э б д 1кэр1м О цалбаев ( 1 9 0 1 — 1 9 6 4 )
атак,ты ак,ын атасы 0 3 1 лкеш туралы :
35*
543

О л рас: болды атам ы з байтак,к,а бас,
Х а л ы к д а аты маглум , сезд ер 1 — паш !
Д у ш п а н д а р
ж у з 1 ш ы дап турм айды екен,
Бейне б 1р эпсанасы ат^андай тас!
У аЬ , дарих, ондай ерден арманда боп,
К ,алы ппы з у л п ала алмай к,алай да ж ас! —
дей д1 031Н1Н, Т ур м агам бетп ен айты сы нда (« А й т ы с , 1-том , 1 9 6 4 , 4 0 4 -6 ).
А й к , ы н к, ы з б е н Ж а р ы л к , а с ы н к, о ж а. Б у л айты с револю ция- 
дан буры н к,азак, арасы нда кец тараган, К,азан к,аласында ж эне ю тап боп
3 рет ( 1 9 0 8 , 1 9 1 1 , 1 9 1 3 ) басы лган. С о вет д э у 1рш де алгаш рет 1 9 6 4 ж ы лгы
«А йты сты н,» 1 -томы нда ( 2 4 4 — 2 5 1 б .) жарык, кер дь
Ж арылк,асы н ак,ыннын, туган ел1, ж урген ж е р 1, енер ерю ! туралы сол ай­
тыстын, К1р 1спес1нде аш ып айты лган:
А к,м еш 1т, Т у р м с т а н д а мекен еткен,
С е з д е р 1 эр рулы елге кеткен.
...Э ул ет 1 К,арак,уыс м эн зЫ н де,
К ,алага шак,ыртумен барган екен.
О сы айты лган К,арак,уыс аталган ж ер — к,аз1р п К ,ы зы лорда облы сы , Ж алагаш
аудан ы , «Ен,бек» колхозы . О сы ж ер д1 мекендеген Юнн ж у з д щ К ер еш т ел1- 
нен ш ы кдан Ж арылк,асы н С ы рм ан ул ы 1 8 5 7 ж ы л ы туы п, 1 9 0 5 ж ы лы елген, 
ак,ынньщ урпак,тары цаз^р « Е ц б ек » кол хозы н да бар. X X гасы рдагы б ел п л 1 
ак,ы ндарды ц б!р1 Ш ораякды н, О м ары Ж ары лцасы нды С ы р бойынан шык,к,ан 
сан,лак,тар к,атарына к,осып, уст аз туты нган. О л 1 9 0 5 ж ы лы ж азган « У с т а з - 
дары м » деген ак,ындар ж ай лы тол гауы нда:
...Сырманнын, улы А я га н ,
Т а б ы л г а н се31 аядан ,
К е ц л 1 — шалк,ар келмен тен,
У й р е к уш ы п, к,аз к,онар! —
дейдь А я г а н — Ж арылк,асы нны ц лак,ап аты . А к,ы нньщ айты стан баск,а нак,ыл, 
а^ы л, толгау, арнау елен,дер1 (« К е р е ш т Б егэл 1ге», « Т а у ел ш д еп туы стар га», 
«К,ыпшак, К е р п е л 1 мен К ем екке», « А л ам е сек теп Т ам ал ар га» т. б .), ш еш ендж
сезд ер 1 кеп. С экен С ей ф у/ 
е з ш щ 1 9 3 1 ж ы л гы к,азак, эдебиет тарихы н 
зерттеу едб епн д е Ж арылк,ась 
з1 к,азак, шешендершш, б 1р1 деп багалап, оньщ
ш еш ендж сездерш ен б1рнеше м ы салдар 
(кггапты д 
14 4 -б е т ш д е ) келт!ред1. 
А л а й д а ак,ын м урасы толык, ж иналы п, ж ан-ж ак,ты зерттелш ген жок,, сондык,- 
танда к,аз1рг1 ок,ушы к,ауым оны ж ете б 1лмейд1.
А й к , ы н Б е к с а р ь ц ы з ы 
1 8 5 9 ж ы л ы туган, оган мынандай дэлел 
бар: айты сцан кезш де Айк,ын к,ыз ж и ы рм а б1рде, Ж арылк,асын ж иы рма уш 
ж аста болган. Б 1зге Жарылк,асыннын, туган ж ы лы б е л п л 1. О лай болса айты с­
тын, болганына 8 5 ж ы л толган, ягни 1 8 8 0 ж ы лы айтыск,ан боп ш ы гады . К,ыз- 
дын, лак,ап аты — А й ы м то р ы , туган ж ер 1 — Сарыарк,а, «К,ырык,бойдак„ Б а г ­
лан» деген ж ер. А й ы тты р ган куйеуш к,ыздын, кен,Л1 к,аламаган соц экес1 А й - 
к,ынньш, айтк,анын 1степ, елшен кеш ш , Т уркестан тен,1регш деп К,он,ырат елше
544

кеш ш келедь Т у г а н ж ер 1 — Арк,ага ак,ындыгымен аты шык,к,ан А й ы м тор ы
К,он,ырат елше келген сон, да кезге тусш , е з енер1мен ж уртш ылык/гы тан,- 
гал д ы р ад ы :
К,он,ыраттын, сол ж у й р т эйел екен,
Б у рал ган тал шыбык,тай адам екен.
Ж асы бар жиырманын, б 1реуш де,
© 31 де т1р! ж аннан эдем 1 екен.
Ь э м ж эне кеп ок,ыган галым екен.
К,олында к,агаз бенен к,алам екен.
Ж ел сезбен эрб1р ж аннан озы п ж урген,
Х а л ц ы н а
жуйржт1П 
мэл1м екен,—
дейд1, осы айты сты сол кезде К,азан к,аласынан басты ры п ш ы гаруш ы Ш ай м ер- 
ден Н урм агам бетул ы . А так,ты ак,ын к,ыз Айк,ын Б ексары к,ызынын, к,ашан, 
к,айда к,айтыс болганы ж эне онын, урпак/гары, баск,а ш ы гарм алары туралы
деректер э з 1рге табы лган жок,. Ак,меипттег1 Ж арылк,асы нга эдеЙ1 адам ж 1бер1п 
К,он,ырат ел1 шак,ыртып алып, улкен б1р тойда Айк,ынмен айты сты рады , мун- 
да Ж ары лцасы н жецеди Б у л томга «Айты сты н,» 1 9 6 4 ж ы лы ш ы кдан к 1табы - 
нан алынып 6 ер1л д 1. «Айк,ын — Ж арылк,асы н» айты сы на байланы сты м эл1мет- 
терд1 1здеп, б 1лет1ндерд1н, айтуы нан 1 9 6 4 ж ы л ы ж азы п алган академиянын, 
гылми к,ызметкер1 М ар д ан Б ай д 1лдаев.
К е н ш 1 м б а й м е н А к , с у л у . Б у л айты с револю циядан буры нгы мер- 
31МД1 баспасез бет1нде ж ари яланган ж эне К,азак,станнын, кеп ж е р 1нде ж ы р ш ы - 
лар аузы н да ж и 1 ж ы рланган айтыстардын, б1реуш е ж атады . С о вет д э у 1рш де 
тун,гыш рет 1 9 4 2 ж ы лы ш ы кдан « А й т ы с» ж инагы нда жарык, к е р д 1. Е ю н ш 1 
рет 1 9 6 4 ж ы лы басы лган «Айты сты н,» 1-том ы н а е н п з 1л д1 ( 1 1 9 — 1 3 1 - 6 ) .
К ен ш 1мбай К,абанулы К 1Ш1 ж у з д 1н, Ж аппас руынын, К ,аракез б ел 1М1не к,а- 
раган К,урманай аталы гы нан. О л к,аз1рг1 К ,ы зы лорда облысынын, С ы рд ари я 
ауданы «К ом сом ол» совхозы нда 1 8 6 5 ж ы лы туы п, сол ж ерде 1 9 2 5 ж ы лы е л ­
ген. Кенипмбайдын, 1Н1С1 Д укен б ай бул да суы ры п салма ак,ын, аск,ак, энш! 
болган.
Д ук ен б ай е з 1 К1Ш1 ж уды рык,тай,
Д а у ы с ы Д укенбайды н, самурык,тай.
« Б 1р нэрсе бола м а?» — деп эн саламын,
Э ш тпесе, боск,а айк,айлап ж ы н уры ппа-ай! —
деген Д укен б ай с е з 1 эл 1 кунге ел аузы н да айты лады .
К е н ш 1мбай X I X гасы рд агы 1р 1 айты с ак,ыны. О л баск,а да кептеген ак,ын- 
дармен айтыск,ан, оларды
ж е н ,
1
П, 
е з 1н1н, ш еберл1гш, дары нды лы гы н керсеткен. 
О нымен айтыск,ан Т а б ы н руынын, б!р ак,ыны бук1л Ж аппасты ж ам андап «к,о- 
на^ к,ондырмайтын ел, ж агаты н отыны к,амыс» деп ш нэлаганда, оган К е н ш 1м- 
бай к,арсы ж ауап берш :
К,онак,ты 61ЗД1Н, Ж аппас к,ондырмайды,
К,ондырса, к,амыс ж агы п тоцды рм айды .
С эн 1мен сары к,ымыз, шай беред1,
Т абы н дай тары кеж еге тойды рм айды ,—
деп, табанда дэлел тауы п, оны ж ец ш кетед1. © ткен гасырдын, 90-ж ы лдары н да 
болган Ы ры сты мен он алты ак,ыннын, айты сы на С ы р бойынан к,атыск,ан сан-
545

лак, ак,ындардын, б!р! Кенипмбай. Онын, ж ул д ел 1 ж уй рш ак,ындыгы туралы
К,уаныш Байм агам бетов былай дейдп
Кенипмбай — кеш ж ы р д ьщ , еткен С ы рд а,
А йты ск,ан А к ,сул удай к,ызбен бул да.
Т е к к,ана мен С ы р бойын айтып турм ы н,
Э ш тпесе, «жок,,— дем ейм ш ,— ак,ын К ,ы рда!»
Ж асы нан ак,ындыкда уш р болган Кенипмбай б 1реудш, м ш ш керсе, ж асы р- 
май бетке айтаты н баты л, от ауы зд ы , ет ю р Т1ЛД1 болады. С о л к е зд е п аюдай 
ац ы рган эю м Ж аппасты н, Н у р е к е бо лы сы оны ж енге салмак, бол ад ы , б^рак, 
Кенипмбай, болыстын, айтк,андарына кенбей, Н ур е к е ш ц е з м ш ш баттита бет1- 
пс басы п маск,аралайды. К,олы нда куш -к,уат бар азул ы эю м осы уш ш ж ас 
К енипмбайга кун бермей к,удалауга салады , «урлык, 1СтедЬ> деп оган бэле са­
лып, турм еге к,амататын болады . Онын, елден кетш О р езеншш, бойындагы 
Ж аманк,ала ж а к д а , Ж агалбай лы елш е кел у1 осы ж агдай га байланы сты . О ны ц 
А к,сулум ен айты сы 1 8 9 0 жылдын, ш амасы нда болган.
А к ,сул у О ры сбай к,ызы К 1ип ж у з д щ Ж агалбай лы руы Балк,ожа аталы гы - 
нан. Т у г а н ж е р 1 — К,останай облы сы , Ж етш,ара ауданы . Кениймбаймен айтыс- 
к,анда А к ,сул у он ж ет 1 ж аста. Б 1рак, ж ас болса да е з ш щ ак,ынды^ арш ы ны н, 
т 1лге шешен, тапк,ырлыгын шебер корсете б1лген. Ж аппас елш билеп отырган 
Н уреке туралы ол:
М ак,тады мына Ж апп ас Н урек есш ,
Э к 1м к,ып Н у р е к е ш ж у р екенсш .
К,ай кун! Н ур ек е эю м болганнан-ак,,
Е л щ н щ алм ады ма берекесш ? —
деп, устем тап е ю л ш е л т 1ре сы н айды . К ени пм бай, А к ,с ул у ак,ындарга к,атысты 
деректерд1 сурап, б1летш дердщ аузы н ан 1 9 6 4 ж ы лы ж азы п алган академия- 
нын, гылми к,ызметкер1 М ар д ан Б ай д 1лдаев. А йты сты н, бул нусцасы 1 9 6 4 ж ы ­
лы ш ы кдан «Айты сты н,» 1 томынан ( 1 1 9 — 1 3 1 б .) алы ны п бер1л д 1.
Э с е т п е н Ы р ы с ж а н . Б у л айты с 1 9 3 1 ж ы лы басы лган «К,азак, эде- 
би етш щ нуск,алары », 1 9 4 2 , 1 9 6 4 ж ы лгы « А й т ы с» ю табы н да жарык, к е р д 1. 
Т о м га 1 9 6 4 ж ы лгы « А й т ы с» ю табы нан ( 1 5 8 — 1 7 2 б .) алы ны п бер1л д1. Э сет 
Н ай м анбаев ( 1 8 6 7 — 1 9 2 3 ) туралы ж огары да бер1лген тусш псп к,аран,ыз.
Ж а м б ы л м е н А й к к 
с. Б у л айты с Ж амбылдын, 1 9 5 7 ж ы лы б а­
сылган ш ы гарм алар ж инагы нан алынып бер1л д 1. А й т ы с 1 8 7 1 ж ы лы болган. 
А й к у м 1С Ж ет^судагы болган сол к езд еп эй пл1 акы н к,ыз.
Т э б и я м е н О м а р к , у л . О марк,ул Ыск,ак, баласы . А л м а т ы облы сы , 
буры нгы К ас те к ауданы , « 1 0 жылдык, К,азак,стан» колхозы н да туган. Р уы
ш апы раш ты 1ш ш де Ж олсеш т. Т а б и я К э р 1бек цызынын, туыск,андары А л м ат ы
облы сы , Ш ам ал ган станциясы нда турады . Б у л айты с та буры н басылмаган. 
А к ад ем и яга экеп тапсы руш ы орденд1 халык, ак,ыны С а я д 1л К е р 1мбеков.
Б у л айты с К,азак, С С Р Г ы л ы м академиясынын, О рталык, ю тапханасы ны ц 
к,олж азбалар фонды сы нда сак,таулы турган айты с елен,дершщ I — II томдары - 
нан алы нды . ( № 2 3 9 6 , папка № 2 8 6 )
546

Т э б и я
м е н
К, ы д ы р б а й. 
Б у л
айты с 
буры н 
басы лм аган. 
М . О . Э у е зо в аты ндагы Э деби ет 
ж эне 
© нер 
институты ны н, 
ф онды сы на 
1 9 5 7 ж ы л гы Г у р ь е в экспеди циясы нан т у с ш , сол м атериал бойы нш а жинак,- 
к,а б 1р ш 1ш рет б е р Ы п оты р, (п ап к а № 6 ). И н с т и т у т т ы д текстологи я — к,ол- 
ж а з б а б е л 1м ш щ ф ондасы на ж инап тапсы р ган Г у р ь е в облы сы , Бак,сай ауда- 
ны ньщ № 8 ауы л ы н д а тур а ты н Д эулетк,али М у р а т о в .
Ж у с 1 п б е к д о ж а м е н Ш е к е й к, ы з. 
Бу л 1 9 1 0 ж ы лы К ,азанда, 
1 9 6 4 ж ы лы А л м а т ы д а басы лган « А й т ы с» К1таптары нда ж арияланган. Ж усш - 
бек Ш ай д о сл ам о в ( 1 8 5 7 — 1 9 3 6 ) Ж е т к у д а т уган , м усы лм ан м едресш ен оды п 
61Л1М алган, араб, ф арсы , турк1 Т1лдерш ж е т ж б1лген. Ш ы гы с эдебиетш кеп 
б1лген Ж усш б ек сол ар ды д эсер1мен ез! де б1рнеше дисса, дастандар ж азган , 
дазак, елш ершбей аралап, халык, аузы н ан эдебиет ул п л ер ш , ады ндар шы- 
гармаларын ж инап и п л 1кт1 ды зм ет атдарган. О л 1 8 9 0 ж ы лдан бастап К,азан, 
У ф а, П етербург баспалары нан ю таптары н басты рган. Ж у с 1нбект1н, басты рган 
К1тап тар ы : «К,ы з Ж 1бек», « А й м а н -Ш о л п а н » , « А л п а м ы с » , « Б 1рж ан мен С а р а - 
ньщ айты сы » т. б. © 31 ж азган дастан, к,иссаларынан « С ал -сал », «Зар к,ум », 
« Ж ус1п пен З ы л и х а » , « Ш э к 1р -Ш э к 1рат», «М уцлы к, — Зарл ы к,». « Д ар и га к,ыз», 
«К ербаланы н, ш ел 1нде», « Р у с т е м -Д а с т а н » т. б. ж еке-ж еке К1тап боп басы - 
лып, к,азак, к,ауымына кен тарад ы .
К , и с с а Б 1 р ж а н с а л м е н С а р а к , ы з д ы ц а й т ы с к , а н ы — 61- 
Р1НШ1 томга ( 1 9 6 4 ) Ш ай хол сл ам ов Ж усш б ек к,ожанын, 1 8 9 8 ж ы лы К,азан к,а- 
ласында басты рган алгашк,ы нуск,асы бер1ЛД1. Б у л нуск,а «К,исса Б1рж ан сал 
менен С ар а к,ыздыд айтыск,аны» деп аталады . Б 1рж ан К ,ож агулулы ( 1 8 5 2 —
1 8 9 5 ) К е к ш е т а у о бл ы сы н ьщ Е ц б е к ш 1лер аудан ы н да туган , руы А к ,сары К е ­
рей. Б1ржаннын, экес1 К ,ож агул кедей болган. Б^ржан X I X гасы рда ем 1р сур- 
ген атак,ты энш 1, ак,ын ж эне ком пози тор Б 1рж ан сер^ли^мен де бел г1л 1. С он- 
дык,тан ол ел кезш , ойын-сауык,, ЭНШ1Л1К енер1мен кеп айналыск,андык,тан, 
ж у р т оны Б 1рж ан сал деп атап кеткен. Онын, э р б 1р ел ец ш д е бел г1л 1 элеум ет- 
тж 
м эн -м ады з болы п о ты рады . А т ак ,т ы «Ж ан б отасы » — елен, айтк,ызбай 
цорлык, керсеткен болыск,а к,арсы ш ы гары л ган эн:
«Ж ан б ота, осы ма ед 1 елген ж е р 1Ц...
К ек ш етау бок,тыгына кемген ж ер 1н,?
«Эн айтк,анды к,амшымен урсы н» деген,
Б ар ма ед1 статья да керген ж ер^д»?,—
деп келедь
К омпозитор, энш 1 ак,ын Б 1рж анны д будан баск,а халык, арасы на кеп та- 
раган эндер1 : « Л э й л 1м », « А й т б а й » , « Б ур ы л т ай » , « Т елк ,о ды р » тагы баск,алар. 
Б 1рж ан X I X гасы р д ы ц аягы нда Н ай м ан е л ш щ ак,ын к,ызы С ар ам ен айтыск,ан. 
И деялык,-керкемд1Г1 ж агы нан ж азб а поэзия ул п сш ен б1р де кем туспейт1н бул 
айтыс халык, поэзиясынын, классикалык, ул п л ер ш ен саналады .
Б 1рж ан айты сы ны ц сю ж ет1не композитор М . Т е л е б аев « Б 1рж ан — С ар а» 
операсын ж азды . К,азак,тыц револю ционер ак,ыны С . Сейф уллин Б^ржанга 
б 1рнеше еледдерш арнаган.
Б 1ржан — С ар а айты сы ны д терт т у р л 1 варианты бар: 18 9 8 , 1 8 9 9 , 1 9 0 2
ж эне 1 9 0 7 ж ы лгы басылганы. О сы н ы д 18 9 9 ж ы лгы ак,ын Э р 1п (С арк,антта 
к,ызмет 1степ ж урген к езш д е) басты рган дейтш нуск,асы алды дгы нуск,асы- 
ны д ( 1 8 9 8 ж ы л гы ) ецделген ек1нш1 варианты болып табы лады .
547

Бел п л ] б 1реуд1н, З а й с а н к,аласынан ж 1берш , К,азан баспасы на 1 9 0 2 ж ы лы
басты рган нусц,ада да Ж усш б ек к,ожа нуск,асынан алынган. Б 1рак, б 1рш ам а к,ос- 
палары мен ю р к п е с е з 1 бар. О л былай б астал ад ы :
Ж т т т е р к,улагын, сал, кел д1 кен,ес,
Ж ар асар биел1 уйге сы рлы тегеш.
Аргы нны н, А лтай-К,арпы к, с ер ю м ш ,
М атай д а б1р сул у к,ыз к,ылган егес.
Б у д ан к еш н п тертш ип варианты — Э р ш Тэн^рбергеновтын, 1 9 0 7 ж ы лгы
басты рган нуск,асы деу керек. Б уган Ж усш б ек к,ожанын, еш б1р к,атысы жок,. 
Б у л айтыстын, ж огары да аталган нуск,алардан езгеш ел1п м унда Бгржанмен 
эуел 1 Саранын, ш еш есш , содан кеш н с щ л к ш айты сты рады . С одан кешн барып 
нагы з айтыстын, е з 1 басталады .
Б 1р ж ан — ■ С а р а айтысынын, тен,1реп н д е з е р т т е у ш 1лер ар асы н д а квптеген 
п 1к 1р тал асы болы п к ел ед 1. Б 1р ж ан — С а р а ай ты сы тар и хт а болган жок,, айты с- 
ты ш ы гарган 0 р 1П деуийлер де бар. М . О . Э уезо в, С . М ук,анов сияк,ты ака­
демик ен,бектершде Б 1рж ан — С ар а айтысынын, тари хта болганды гы н растайды
ж эне кеш н езгер 1ске тускен 1н айтады . Ш ы н ы н да айты сты 0 р 1пт1н, е з 1нше ен- 
деп, к,ол тиг1з у 1 ык,тимал. 1 9 6 0 ж ы л ы «К,азак, эдебиет1» газет1нде «С араны
кергендер» деген атпен басы лган мак,алада Б 1рж ан мен Саранын, айтыск,анын 
б е л п л 1 деректерге суйенш дэлелдеген.
1 9 0 7 ж ы л гы баспасы нан баск,а нуск,анын, бэр! де Жус^пбек к,ожа нуск,асы, 
содан тараган нуск,алар. Соны мен Б 1рж ан мен С ар а айты сы револю цияга де-
Й1н сег1з рет басы л ды : 18 9 8 , 18 9 9 , 19 0 0 , 1 9 0 1 , 19 0 2 , 1 9 0 7 , 1 9 1 3 , 1 9 1 4 ; ал 
совет тусы нда он б1р рет ж ари яланган : 1 9 2 7 , 1 9 3 9 , 19 4 0 , 1 9 4 1 , 1 9 4 2 , 19 4 4 , 
1 9 5 0 . 1 9 5 5 , 1 9 5 6 , 1 9 6 4 , 19 6 5 .
Халык, суйген Б1ржан мен Саранын, айтысы ауыз эдебиетшш, классикалык, 
улг1С1 ретшде жеке гылми ецбектерде, жинак,тарда, ок,у хрестоматияларында 
УЗД1КС1Э басылып келед1. Атап айтк,анда, олардын, бастылары темендеплер:
1 ) К , а з а к , э д е б и е т 1 н 1 ц х р е с т о м а т и я с ы , уш ипш класк,а ар- 
налган, к,ур асты ргандар С э б и т М ук,анов пен К ,алиж ан Б ек х о ж и н , 1 9 3 8 ж ., 
1 9 4 3 ж ы л арасы нда басы лды .
2 ) « Х а л ы к , п о э м а л а р ы », (ж инак,) К ,С С Р Ры лы м академиясынын, 
ф и лиалы б асты рган . К ,ур асты р ган : К,асым А м а н ж о л о в . 1 9 3 9 ж ы л , А л м а т ы .
3 ) Б 1 р ж а н м е н С а р а н ы н ,
а й т ы с ы . Ю тапта: Х ал ы к, поэмала- 
ры, лирикалы поэмалар. I 
А л м а т ы , 1 9 3 9 .
4 ) Б 1 р ж а н м е н С
. Ю тап та: А й т ы с (А й т ы с елецдер ж и нагы )
I том, А л м а т ы , 1 9 4 2 ;
5 ) Б 1 р ж а н
м е н
С а р а
к , ы з д ы н ,
а й т ы с ы .
(у з :н д 1). Ю тапта: 
С . М ук,анов, К,. Бекхож и н, К,азак, эдебиет1. Х р есто м ати ясы . О рта мектепт1ц 
8 -класы на арналган. А л м а т ы , 1 9 4 2 .
6 ) Б 1 р ж а н м е н С а р а н ы н , а й т ы с ы . Ю тап та: К,асенов М . К,азак, 
эдебиет!. О рта мектептщ, 8 -класы на арналган хрестоматия. А л м ат ы , 1 9 5 6 ;
7 ) Б 1 р ж а н
м е н
С а р а н ы н ,
а й т ы с ы .
Ю тапта: М . Рабдуллин. 
К,азак, халк,ынын, ау ы з эдебиет1. Ж огары дэреж ел 1 ок,у орындарынын, студен т- 
терш е арналган хрестом атия. А л м ат ы , 1 9 5 9 .
Б^ржан — С ар а ж ен ш д еп кейб1р деректер М . О . Э у езо вт щ , С . М ук,анов- 
тын, айты с елец,дер1 туралы ж азган мак,ала, ен,бектер1нен ж эне Е . Ы смайы лов- 
тын, «А к,ы ндар» К1табы нан алы нды.

Э ж е к п е н Ш э р 1 п ж а м а л, Э ж е к т щ руы А л б а н , к,аз1р п А л м а т ы
облы сы , К еген ауд ан ы н д а туы п , 1 9 3 2 ж ы л ы елген. О л А л б а н 1ш ш де айты с- 
к,а араласк,ан к ер н ек т1 ак,ыннын, 
екен. Ш э р ш ж а м а л да Э ж екп ен ж ап-
сарл ас ел д щ к,ызы, руы К,ан,лы.
Б у л айты с С . М ук,анов пен Е . Ы смайыловты н, дайы ндап басты рган 
1 9 4 2 ж ы л ы ш ы кдан айты с елецдер ж ннагы нда болган.
К, а д и ш а м е н Ы с к, а к,. К,азак, С С Р Г ы л ы м академиясынын, О рталык, 
гылыми ютапханасынын, к,олж азбалар ф онды сы ндагы айты с елен,дершщ, I—
II томдары нан алы нды. ( 1 с № 2 3 9 6 , папка № 2 5 6 ) .
1 9 4 2 ж ы л гы « А й т ы с» ж инагы нда басы лган.
К, а д и ш а м е н К , у д а й б е р г е н . А й т ы с К е к ш е тау облы сы , К ,ы зы лту 
ауданына к,арасты У л к ен К,араой мен К 11111 К,араой аралы гы ндагы А к дуд ы к, 
деген ж ерде болган.
К,адиш а О р т а ж у з , К ,арауы л 1Ш1Нде М у л т ж с а р ы Ж а у а р руы н ан , аргы
заты М ер т ж . К,удайберген Э л сеш тул ы О р т а ж у з 1ш ш де К,ыпшак, руынан 
ш ы кдан. А й т ы с буры н ешк,айда ж ари яланбаган, томга б1ршип рет басы - 
лып отыр.
А ж а р м е н У а к, и т. 
К,азак, С С Р Гы л ы м академиясынын, Орталык, 
гылми К1тапханасынын, к,олж азбалар ф онды сы ндагы айты с елендерЫ н, I—
II томдары нан алы нды. ( 1 с № 2 9 9 6 , папка № 2 5 6 .)
А ж а р мен Уак,ит айты сы . 1 9 4 2 ж ы лы ш ы кдан айты с елецдер ж инагы на 
енген.
М о л д а М у с а м е н М а н а т к ,ы з . К^таптын, б1рш ш 1 томы на ек1н- 
Ш1 рет ю р ш оты рган айтыстын, бул халык,тык, варианты н А л м а т ы облы сы , 
К,аскелен, ауданы нда тураты н халык, ак,ынк,ы Эш^м Н ур л ы б аевтан Эдебиет 
жэне © нер институтынын, гы лми к,ы зм еткер1 Б ал т аш Ыск,ак,ов 1 9 5 9 ж ы лы
ж азы п алды , ( Ф о н д ы № 4, ед. хр. № 6 6 .) К,азак, С С Р Г ы л ы м акад ем и ясы ­
нын, орталык, К1тап хан а ф он ды сы н да ж эне М . О . Э у е зо в аты н дагы Э деби ет ин­
ститутынын, ф о нды сы нда мунын, терт-бес вари анты сак,таулы . (И н в . № 2 8 7 , 
4 1 0 , 1 9 д .) « М у с а мен М ан ат к,ыздын, ай ты сы » халык, ау зы н д а б 1рде « М у с а —
М ан ат» ай ты сы , б 1рде « М о л д а М у с а мен М а н а т к,ы зды ц» ай ты сы деп эр- 
т у р л 1 атал ад ы , бхрак, нег131 61р. « М у с а — М а н а т » ай ты сы н ы ц халык,тык, в а ­
рианты ен, алгаш 1 9 3 7 ж ы л ы Э . У се н о в к,урасты рган эдебиет хр естом ати я- 
сында ж ари ялан ды . Б у д ан кеЙ1Н « М а н ат к,ыз бен Ш э д 1 т ер ен 1н, ай ты сы » 
деген жан,сак, атпен 1 9 4 2 ж ы л ы « А й т ы с » ж и н агы н д а басы л ы п шык,ты.
Б а к , т ы б а й м е н М э й к е к ,ы з . Бак,тыбай мен М эй ке к,ыз ж айы нда 
ешк,андай мэл1мет жок,. А й т ы с К,азак, С С Р Г ы л ы м академиясынын, орталык, 
гылыми ютапханасынын, к,олж азбалар фонды сы нан алы нды, (папка № 19 , д ). 
А й т ы с 1 8 7 0 ж ы лдар болган. Б уры н баспада ж арияланбаган.
Т э у к е
м е н У р к , и я . А й т ы с X X гасырдын, бас кезш де Семей об- 
лысына к,арайтын к,аз1рг1 А я г е з к,аласында болган. Т э у к е байлардын, ж ала- 
сымен А я к е з тур м ес1не к,амалады. У ш ж ы л бойы турм еде тусауд а болады. 
Ел]-ж урты н сагынган Т э у к е н щ ек1 к е з 1 терт болып, кундел1кт1 ем 1р 1 турмеши, 
терезес1нен к ез айырмай телм 1ре к,араумен е т 1п ж атады . Т у р м е н Ц тубш ен 
кунде экшшпен су алуга кел!п-кетш ж урген У рк,ия деген ж ас келхншекпен
549

елен,мен ам андасы п, с ез к,агысады. Б 1р1 турменщ, 1ш ш де, б 1р’1 сы ртта туры п 
ай ты сады . Т э у к е н щ У рк,и ям ен айты сы О рталы к, К ,азак,станга кеп тараган.
Т э у к е мен У р ц и я н ь щ ем 1рбаяны ж еш н д е толык, м эл1мет жок,. О лар ж в- 
нш де к,айта айты сы б1раз дерек бередк Т э у к е е з ш былай таны сты рады :
Б^лмесец, Т э у к е баты р м енщ атым.
Кешпейтш к,урбылык,тьщ, азге хак,ын.
С ап ты аяк, ул кен экем К ,арам ы рза,
М эм бетей Тобы к/гы мы н аргы заты м .
десе, оган орай Урк,ия да езш ш , ю м екешн 1рю лм естен айтып береди
К ,ы зы ед^м Ы см ай ы л д ы ц У рк,ия аты м,
А к, нок,та баск,а тусш , болды м к,атын.
Ж арк,ынбай улкен атам аруак, к,онган,
С ы б ан да Ж ан ы бекп1н аргы заты м ,—
деп келед1. А й т ы с т ы ц бул нуск,асы 1 9 6 4 ж ы л ы Семей облы сы экспедициясы - 
ныц м атериалы нан алы нды . Н уск,аны К,арм ы сов С ан сы збай ак,ыннын, айтуы - 
нан ж азы п алган Э деби ет ж эне енер институты ны н гылми к,ызметкер1 Т . К а - 
нагатов.
С ан сы збай ак,ын 1 9 2 5 ж ы л ы туган , Семей облы сы , М ак,анш ы ауданы , 
«Ж арбулак,» совхозы нда турады .
Т э у к е б а т ы р м е н к е л I н ш е к. Х ал ы к , арасы на кеп тараган ай- 
гы стар нуск,асын акад ем и к-ж азуш ы С . М уц ан о в пен Е . Ы см ай ы лов ж инап 
басты рган 1 9 4 2 ж ы л гы « А й т ы с» атты жинак,к,а К1рген. О сы нуск,а К,азак,тын 
1 9 6 4 ж ы л гы « А й т ы с» ю таб ы н да ж ари яланды . ( 4 0 5 — 4 0 8 б .)
С он гы жинак,к,а е н п з 1Л1п оты рган « Т э у к е баты р мен келш ш ек» айтысы 
1лды цгы аталган нуск,алардан толык,. Б у л нуск,аны 1 9 6 3 ж ы л ы тапсы рган 
Энд1рж анов К еп б ай . К еп б ай ды н айтуы нан ж азы п алы п, эуен1н нотага т у с 1р- 
ген Э д еби ет ж эне © н ер ин сти туты м уз ы к а б ел 1МШ1н, гы лы м и к,ы зм еткер1 
Г. Бекхож и на. А й т ы с нуск,асы к,олж азба ж эне текстология бел 1мш де сактау- 
\ы. (П ап к а № 2 6 3 , инв. 1 5 ) .
К , ы з Н а з ы м м е н Б а л к, а н. Н уск,ада « Э к ес1 мен к,ызынын айты- 
:ы » деп атаган. А й т ы с Х лг 
'с ы р д ь щ басы нда, м елш ер! 1 9 1 0 ж ы л дары бол- 
:а керек.
Баганалы ел^нде эд1л д 1Гиу1Сн елге жацк,ан Балк,ан деген к,ад1р л 1 адам бо- 
1ы пты. Е с м ш е кеп ок,ыган Н азы м атты молла к,ызын К,уты бай деген бай ба- 
1асы на айтты ры пты . К,олына алайы н деп ж ургенде, куй еу1 ел 1п Н азы м он 
как,та ж ес1р к,алады.
К,утыбай к,урдасы К,алк,анга:— С13Д1 де, келш1МД1 де к,имаймын, жекжат- 
гыгымыз уз1лмес1Н, к,олымдагы он жасар улыма к,ызын,ды к,арат деп елердей 
>тшед1. Балк,ан жиырма жастагы к,ыз баланы, он жастагы ул балага ^арату- 
1
Ы
обал деп кенбейд1. К,утыбай жылап жатып алады. Бар к,ад1рш сатып, 
калынып жылай берген соц, к,удасы лажсыз квн1п, кел1сед1. Б 1рак, муны к,ы- 
1ына б1лд1рмейд1. Экес1 айтпаса да Назым ест1п, наразы болады. Онысын 
несуне айта алмайды. Экеме айтыцыздар деп нагашысына хат жазады.
>50

Н агаш ы лары да бетпе-бет Балк,анга айта алмай, Н азымнын, с е з 1 етш , б!р 
Ж1птке елен, ж азды ры п , оны Балк,аннын, А л у а деген ток,алына тапсы рады . О л 
да ез к,олымен беруге бата алм ай, к,агазды хаж ы ны н, к,алтасы на салы п к,ояды. 
Х а ж ы б!р куш к,олына Ы н ген к,агазды ок,ып, уял ады да, ренж ид1 де.
Б1р ак,сак,алга аздер Назымга айтыцыздар мешн, де Т1леген жумысым 
емес, к,айтешн ак, батадан к,орык,тым, енд1 ек1-уш жылда К,утыбайдыц бала- 
сы да балагатк,а жетед1, шыдасын дейдь
М уны еспген Н азы м буры нгы дан бетер к,апаланады. Э кем ш аригатты да 
б 1лет1н адам, цы з баланы уйге кеп устау дуры с е м ееп п н де б1лед1. К,ыпшак,- 
та Р а хм ет деген К1С1, Б аган ал ы д а А х м е т ишан да к,ызы разы болм аган сон, 
Б ухарадагы П1р 1нен сурап к,ызын айырып алган жок, па? А к, батаны к,удай- 
дын, е з 1 бузды . О н ж асар балага еш к1м де ак, бата к,ылган жок,-ты. Н еден 
К .Ы С Ы Л Д Ы
экем? Б у л
Т 1 л е п м д 1
оры ндам аса бэр1б1р мен к,ан,гырып елем 1н деген 
с е з д 1 ж етк 1з д 1ртед1.
О сы ндай ар аз эке мен б ала едэу^р кун тол ган ы п ж ур1П, ак,ырында 
к,ызын аяп, Балк,ан суйген1не бар уга рук,сатын беред1.
Е н д! Балк,ан к,удасы К,утыбайдын, 
к е н ,

жүктеу/скачать 8,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: