Щ ьЛ ау'ш ы журтшылыгымызга усынып отырган айтыс елен,дер!
жүктеу/скачать 8,25 Mb. Pdf көрінісі
|
gabdullin m aitys tom 1 (1)
| 1
Ш 1 н д е к,аз!рг1 Ш ы гы с К,азак,стан облы сы , Т ар б агат ай аудан ы , Ш 1л 1кт1 совхо- зы нда тураты н к,арт ак,ын Е р ж а н А х м е т о в те болган. А й т ы ст ы сол к1С1ден ж аз ы п алган. М . О . Э у е зо в аты н дагы Э деби ет ж эне © н ер и нсти туты ны н ага гы лм и к,ы зм еткер1 К . Ш эм ен о в. Б а к , т ы б а й м е н Т е з е к т е р е . Б у л айты с буры н басы лм аган, жи- нак,к,а халык, ак,ыны К,алк,а Ж апсарбаевты н, (А л м а т ы облы сы , Талды к,орган ауд ан ы ) ел аузы н ан ж инаган м атериалы нан алы нды. К,алк,анын, бул материа лы М . О . Э у е з о в аты н дагы Э д еби ет ж эне © нер институты ны н, к,олж азбалар ф онды сы нда сак,таулы. («Р ево л ю ц и я га д еш н п айты с», папка № 2 4 0 ) . Бак,ты- бай ак,ын ж ай ы н да мынадай деректер бар. Бак,тыбайдын, руы — Ж алай ы р, т у ган ж е р 1 — Ж ет1су елкес!, К ,аратал, К ексуды н, бойы, ©тебайдын, сазы . Бак,- ты бай 1 8 3 5 ж ы л ы туган, ак,ындык,ты 1 8 5 2 ж ы лы 1 7 ж асы нда бастаган. Бак,- ты бай Т е з е к т 1 сезбен жен,ш, ж ол алы п елгае к,айтады. Т е з е к терешн, туган, елген ж ы л дары б е л п а з . Росси я патш асы алды нда к,ызмет етш , шен-шекпенге ие болган, полковник деген эскери атак, бер1лген. К ,аз!р г1 А л м а т ы облы сы , Талды к,орган жерхнде ем 1р сурген. Т е з е к айты с ак,ы- ны емес, б 1рак, онын, зулы м ды гы мен озбы рлы гы ел арк,асына баты п бара жатк,ан сон,, соган к,арсы Суй^нбай, Т у б е к , Бак.тыбай. К,арк,абат сияк,ты атак,- ты айты с ак,ындары ж ер-ж еб!р1не ж ете елен, айтк.ан, оны айтыск,а шак,ырган. А й т ы с алгаш рет ш ы гы п отыр. С у й 1 н б а й м е н Т е з е к т е р е . С у й ш б а й А р о н у л ы ( 1 8 2 7 — 1 8 9 6 ) к,аз1рг1 А л м а т ы облы сы , Ж ам бы л аудан ы н да туган, Ш ап ы р аш ты руынан шык,- к,ан кедей ш ар уа. С у ш н б а й он бес ж асы нда-ак, елен, ш ы гара бастаган , Т е - зекпен, М ай лы к,ож ам ен, К ,атаганмен айтыск,ан. С у й 1нбайды ц Ж ет 1су елкесш билеген Т е з е к теремен айтысы, тагы баск,а елен,дер1 ел аузы н да сак,талып келген. С у й 1нбайдын, к,ыргыз ак,ыны К,атаган- мен айты сы ж эне кейб1р елен,дер1 К,азак, С С Р Ры лы м академиясы Орталык, гылми ю тапханасы мен М . О . Э у езо в аты ндагы Э дебиет ж эне енер инсти ту тынын, к,олж азбалар к,орында сак,таулы. С у й 1нбайдын, Т езек к е, атк,а айтцан елен,дер1 1 9 3 5 ж ы лы туц гы ш рет I. Ж ан суй р о в к,урастырган « С у и 1нбай ак,ын» атты ж и накда к ф 1п, 1 9 6 2 ж ы лы 538 ш ы кдан « X V I I I — X I X гасы рдагы к,азак, ак,ындарыныц ш ы гарм алары » деген жинак,та к,айта басы лды . У сы н ы л ы п оты рган К1таптагы ак,ынныц айты с елец- дер! 1 9 3 5 ж ы л гы жинак,тан 1р 1к тел д 1. С у ш н б а й д ы ц туган , елген ж ы л д ар ы ж а- йы ндагы м эл1мет Е . Ы см ай ы л о вты ц « А к,ы н д ар» атты ю таб ы н ан алы нды . Т у б е к п е н Т е з е к т е р е . Т у б е к X I X гасы рды ц бас кезш де ж аса- ган ак,ын. Т у б е к т щ руы Н ай м ан. Т у б е к э р 1 энцп, э р 1 к,обы зш ы , эр1 суы ры п салма ак,ын. Т у б е к К,улмамбетпен Ж е т к у д а гы Т е з е к уш нде айты сады . Т е з е к - Т1Ц ем 1р сурген к е з 1 — X I X гасы р д ы ц ш ам асы . Т е з е к Т у б е к т 1 Э б 1.\ханмен тустас ед1 дейдь Т у га н , елген ж ы лы анык,талган жок,. Т у б е к пен К,улмамбет- Т1ц айтысы М аш Ь ур Ж у с т т щ , к,олж азбасы — к,ара ш табы нан алы нды. Т у ц - гыш басы лы п отыр. Т у б е к п е н К , а р к , а б а т . К,арк,абат улы ж у з 1ш ш д еп Ы сты руынан. Ж ас кезш де к,ызба, сер1 ж 1п т болады. А р гы н 1ш ш д еп Ак,ьглбек дегенш ц С у - луш аш деген к,арындасына уйленедь О рта ж у з д щ кеп Ж1п т т е р 1мен достасы п кетедь А рк,ада ж урген де Т у б е к ацынмен таны сы п, дос болып, ол к к п й езш е устаз етедк К,арк,абаттыц к,ай ж ы лы туы п, к,ай ж ы лы к,айтыс болганы белп- С 1 3 . А й т ы с К,азак, С С Р Г ы л ы м академ иясы ны ц орталык, гылми ы тапхан асы - нан алы нды, папка № 1 9 д. Буры н баспада ж ари яланбаган. А л га ш рет ж а- риялануы . Т у б е к п е н К , у л м а м б е т . Жет^суга аты б е л гЫ , К,уланаяк, К,улмам- бет ( 1 8 3 0 — 1 9 0 0 ) А л б а н руы нан шык,к,ан, к,аз1р п А л м а т ы облы сы м ац ы нда е м 1р сурген- К,улмамбет Т уб ек те н баск,а Ж ам бы лм ен, М ай кетпен айтыск,ан. А й т ы с М аш Ь ур Ж усш тщ , к,олж азбасы — к,ара ю табы нан алы нды. О р ы н б а й м е н Ш о р т а н б а й . Ш ор танбай мен О ры нбай айтысы ^азак, эдебиетш деп 1р 1 айты стардан саналады . К ертагы баласы О ры нбай ( 1 8 1 3 — 1 8 9 0 ) О рта ж уз . Р у ы — К ,арауы л. А у л ы К ек ш етау д ы ц о ц ту ст ж ба- ты сы нда, кебш есе Ш ы ц гы с тереш ц аулы мен аралас ем!р сурген. К,азак,тыц атак,ты галымы, эдебиетцй, тари хш ы сы Ш оц ан У эл и хан ов О ры нбай ды ц еле- цш айрык,ша унаты п ты цдайты н болган. 1 8 6 0 ж ы л дары Ш ок,ан С ы ры м бетте- п аулы на келгенде О ры нбай оны елецмен к,арсы алады . С онда Ш ок,ан О ры н- бай га:— © лец щ е ж ур т тусш етш болсын! А р а б , парсы , татар т 1лдерш ара- ласты рмай таза, сул у, нагы з к,азак, т Ы м ен сейле! — деп ак,ыл берген. О ры нбай Ш оц ан га кездескенде орта жаск,а келш к,алган сак,а ак,ын екен. О ры нбай Ш еж ем ен , Ш ортанбаймен, Т езекпен, Ак,ан сер1мен айтысцан. О ры и- байды ц елец, ж ы рлары револю циядан буры н да кеш н де эр т у р л 1 газет, ж ур - налдарда басылган. Е ц алгаш В . Р ад л о вты ц ж инагы нда б 1р айты сы , 1 8 7 9 ж ы лы А л ты н сари н н щ хрестом атиясы нда «Е рд ен баты рга» айтк,ан ел ец 1 басы л ган. Б удан соц Ш ортанбай мен О ры нбай айты сы «К,азак,тыц еск1 эдебиет нуск,алары» атты Сэкен С ей ф уллаулы ны ц 1 9 3 1 ж ы лы шык,к,ан К1табы нда басы л ган. О р ы н б ай д ы ц туган , елген ж ы л д ар ы ж ай ы ндагы м эл1мет Е . Ы см а й ы л о в ты ц «А ц ы н д ар » атты кггабынан алынды. Ш о р тан б ай К,анайулы X I X гасы р д ы ц алгашк,ы ж ар ты сы н д а е м 1р сурген кернект! ак,ын. Ш ортанбай К,анайулы ( 1 8 1 8 — 1 8 8 1 ) осы к у н п Ш ы м кен т об лысы, Т у р к 1стан ауданы , К ,аратау т а ц 1репнде туган. Ш ор тан бай ды ц ш ы гар малары 1 8 8 0 ж ы лы К ,азанда «К,исса Ш о р тан б ай » деген атпен алгаш рет 539 белек К1тап боп басы л ды . О н ан кеш н К ,азан д а «К,азак,тын, ай ты с елен,дер1» ж и нагы нда басы л ды . О р ы н б а й м е н С е р э л 1 к, о ж а. С е р э л 1 ( 1 8 3 5 — 1 8 7 6 ) 61Л1МД1 ак,ын, 1 8 7 6 ж ы л ы 4 1 ж асы н д а елген. «А й к,ап» ж урналы ны н, ж ауап т ы шы- гар уш ы сы , б ел г1л 1 пуб л и ц и ст, ага р т уш ы -д ем о к р ат ак,ын М ухам ед ж ан н ы н , ту- ган экесь С е р э л 1 де баск,а ак,ы ндардай до м бы р асы н арк,алап, талай 1р 1 ак,ын- дарм ен У л ы ж у з д щ О ш ак,ты р уы н ан шык,к,ан ак,ын У л б и к е мен С ы р бойы- нын, сер 1 ак,ыны К ет е Е ш н и я з б е н ( 1 8 3 4 — 1 9 0 2 ) айтыск,ан. О ры н бай мен С е р э л ш щ б ул ай ты сы 1 9 1 0 ж ы л гы жинак,та да, 1 9 2 8 ж ы л ы «Жан,а эдебиет» ж ур н ал ы н д а ж эне С . С ей ф у л л и н н щ 1 9 3 1 ж ы л ы шык,к,ан «К,азак,тын, есю эд е б и ет ш щ нуск,алары » атты ю т ап т а басы л ган . О р ы н б а й м е н А р ы с т а н . А р ы ст а н Т о б ы л б ай у л ы X I X гасы рда ( 1 8 1 1 — 1 8 8 0 ) С о л т у с п к К,азак,станда ем 1р сурген б е л п л 1 айты с ак,ыны (О рны бай м ен, С ер эл 1мен, Ш еж ем ен айты ск,ан). А р ы ст а н айтыстарынын, б 1р к,атары О к тя б р ь револю циясы н а дей1н ж азы л ы п алы ны п, 1 9 1 0 ж ы лы басы- лып шык,к,ан. Б у д ан сон, 1 9 3 1 ж ы л ы С экен Сей ф уллин к,урастырган «К,азак, эдебиет1Н1н, нуск,алары» деген жинак,к,а енг131лген. Ары станны н, туган, елген ж ы л д ар ы ж е н ш д е п м эл 1мет Е . Ы см айы ловты н, « А к,ы н д ар» атты к 1табы нан алынды. О р ы н б а й м е н Т о г ж а н . Т о гж ан н ы н , О р ы н бай дан ж асы улкен , 61- рак, з ам ан д ас болган. Т о г ж а н К е к ш е т а у д ы ц К ,ы зы л ж арм ен (П етр о п а в л ) шек- тес ж ер 1ндег1 аты гайдан шык,к,ан ак,ын. А й т ы с елен,1нен баск,а ешк,андай шы- гармалары к,олда жок,, ж иналган да жок,. Т у га н , елген ж ы лы б е л п а з . Бул айты с ен, елеул1 1 9 1 0 ж ы л ы К ,азандагы жинак,к,а, онан сон, совет тусы нда ж ур н а л д а р д а б асы л д ы . О р ы н б ай мен Т о г ж а н ай ты сы С экен С ей ф улл и н н ы ц 1 9 3 1 ж ы л ы шык,к,ан «К.азак,тын, еск1 эдебиет нуск,алары» атты ок,улыгына енг1з 1лген. О сы басы лгандары нан алы п, «А йты сты н,» б 1рш цп томына к,остык,. М а й к е т п е н К , у л м а м б е т . М ай кет X I X гасы рда ем 1р сурген ак,ын, руы Ш ап ы р аш ты . Т уы п -еск ен ж ер 1 Ж ам бы л облы сы , К,аратаулык,. О ц- т у с т 1К К ,азакстан мен Ж е т 1су д а кеп болган. Х ал ы к , ак,ыны 0 м 1р у за к , К,арга- баев м унан 4 0 ж ы л бур ы н кергенде, М а й к е т 7 0 -т щ ш ам асы нда екен. М а й кет Ж ет 1су тен,1рег1нде аса к,ад1р л 1 ак,ын болган. М ай к е т ак,ыннын, елен,дер1 Ж е т 1су вл к ес1не кен, тараган . А й т ы с К,азак, С С Р Г ы лым ^емиясынын, О рталык, гылми ш тапханасы - нан ал ы н д ы (п ап к а № 1 9 д .) кет К ,улм ам бетпен, Т у б е к п е н , М айлык,о- ж а тагы баск,а ак,ындармен айтыск,ан. Онын, кейб1р ай ты стары Сэкен Сей ф ул- линищ 1 9 3 1 ж ы л гы «К,азак,тын, еск1 эдебиет нуск,алары» деген ж инагы на ен- г131лген. К 1тапк,а К1р1п оты рган толык, варианты н М ук еул ы С и ран экеп ака- демияга тапсырган. М а й к е т п е н Б е л т I р 1 к. А йты ск,а тускен ек! ак,ыннын, аргы атасы (М айк,ы , К,огам ) 61р болганымен, М ай к е т Д ул ат та н , Б е л т 1рис А л б ан -С уан руы нан тарайды . Буры нн ан аты шык,к,ан ЭЙГ1Л1 ак,ын М ай кет Б е л т 1р 1кпен К,ас- ц ар ау байдын, асы нда кездесед1. М ы р заб ек , К,аш 1ке, К,удаиберген деген ел адам дары М а й к е т т 1 осы аста Б е л т 1рж пен ай ты сты рады . Б у л кезде М ай к ет тщ ж асы елуге келген моск,ал ак,ын да, Б е л т 1р ж ж ас екен. А й т ы с ж ен ш де баск,а- дай дерек жок,. Ж а м б ы л м е н К , у л м а м б е т . Ж ам б ы л Ж аб ай ул ы ( 1 8 4 6 — 1 9 4 5 ) Жамбыл облысы, буры нгы К ек т ер ек аудан ы н да Ж ам бы л тауы ны ц бектерш де уган. Ж ам бы л кеп ак,ындармен айтыск,ан. Ж ам бы л 1 8 8 1 ж ы л ы К,улмамбет- ен, 18 9 8 ж ы лы Сары баспен, 1 9 0 2 ж ы л ы Д осм агам бетпен, 1 9 0 9 ж ы лы Ш а - 1убаймен айтысып, бэрш де ж ец ш ш ы кдан. Ж ам бы л ай ты стары 1 9 5 7 ж ы лгы ^лматыда басы лган ак,ын ш ы гарм алары ны ц ж инагы на е н п з 1лген. Ж ам бы л мен С,улмамбет айтысы содан алы нды. Ж а м б ы л м е н Д о с м а г а м б е т . Х ал ы к , ак,ындары К,алк,а Ж апсар- аев пен У м б е тэ л 1 К э р 1баевты ц ай тулары н а к,араганда Д осм агам бет ( 1 8 8 7 — 9 1 0 ) Ж алайы р руы ны ц ак,ыны. 1 9 1 0 ж ы л д ары 2 7 ж асы н д а кай ты с болган. 1 осм агамбетт1н, Ж ам бы лм ен айты сы халык, ак,ыны У м б е т э л 1 К э р 1баевты ц ай- уынан ж азы л ы п алынган. Буры нгы жинак,тарда басы лган. Т е к с т институтте- 1 Ж амбы л шыгармаларынын, к,олж азбалар фонды сы нан алы нды. Ж а м б ы л м е н С а р ы б а с. С а р ы б а с ( 1 8 4 3 — 1 9 1 3 ) Д у л а т е л ш щ К,ас- ,арау руы нан ш ы кдан. А л м а т ы облы сы е ц 1рш де ем 1р сурген. С ар ы б ас X I X га- ы рды ц 9 0 ж ы л дары нда Ж ам бы лм ен айты сы п ж е ц Ы н к,алады. Б у л айтыс 9 5 7 ж ы лы А л м а т ы д а басы лган Ж ам бы л шыгармаларынын, ж инагы нан лы нды . У к 1 л 1 Ы б ы р а й м е н Д о с к е й. Ы б ы р ай С ан д ы б а й ул ы К е к ш е т а у - [ьщ Б 1рж ан мен Ак,ан сер1л ер д 1н, етег1н устай шык,к,ан атак,ты сер1 ак,ыны. Эн- П1, ком позитор, суы ры п сал м а ж у й р 1К ак,ын Ы б ы р ай 1 8 5 6 ж ы л ы туы п , 1 9 3 0 кы лы елген. Ы б ы р ай эсем эн, сул у ж ы р ш ы гарум ен е з 1Н1н, дан,к,ын к,азак, да- *.асына тугел ж ай ган. « Г а к к у » энш б 1лм ейт1Н, с уй с 1Н1П ты ц д ам ай ты н адам жок,. э1бырай « Г а к к у » эн1н К эк и м э дей тш к,ызга гашык, бол ган да ш ы гарган . Ы б ы - эай ш ы гарган « Г а к к у » эн1н1ц ез тек ст 1с1 бы лай ай ты л ады : С ы л ан ган айды н келде сен бхр ак,к,у, М ун д ай сез естш пе ец , бек л э з з э т л у ? Сы рнай мен дом бы раны ц арасы нда, Балк,ыган к,оргасындай к,айран, Г ак к у ! К ,ус салып айдын келде дабы лдатты м , Э н салып талай елдщ дэм ш татты м . Ж етс1н деп осы даусы м « Г а к к у 1ме», « Г ак к уд 1» к,айтк,ан к,аздай к,ацк,ылдаттым! Ы бырайды ц к,ай елен,1 болсын б1р ж агы нан ез ем 1р1нщ бейнес1 болып оты рса, ек1нш1 ж агы нан ж уректен тербелген эн мен с е з 1 б1р-б1р1мен нык, байланыск,ан сулу лирикага толы. Ы бы райды ц будан баск,а «К,арак,ат к е з д 1» деген сезбен басталаты н « А л гак» дейтш ел ец 1 мен эн1 де шебер айтылган. Ы бырай кеп ак,ындармен айтыск,ан. Ы б ы р ай ды ц елец дер1 мен ем 1р1 тура- лы Сэбит М ук,ановты ц мацаласы 1 9 2 4 ж ы лы «К,ы зы л К,азак,стан» ж урн а- лында басылды. Бул айтыс К,азак, С С Р Ры лы м академ иясы ны ц О рталык, гылыми К 1 т а п - ханасынан алы нды, (папка № 1 9 д .) Доскей Э л 1мбайулы ( 1 8 5 0 — 1 9 4 6 ) буры нгы А к,м ола облы сы нда кедей ш аруа семьясы нда туган. А жүктеу/скачать 8,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|