Щ ьЛ ау'ш ы журтшылыгымызга усынып отырган айтыс елен,дер!

Уйрект1Н, ж у ш дымк,ыл келден шык,к,ан,
Жер жемхс жетк1збейд1 белден шык,к,ан.
©леем де Дэнекерд1 мацтамаймын,
Зарлаты п б!р момынды ерден шык,к,ан.
К,ыранды к,ыран деме 1зден шык,к,ан,
Ж уйрж тщ нарк,ы белек тузден шык,к,ан.
Биеке-ау, Дэнекерд1 мак,тамаймын 
Сек1ЛД1 
бедеу бие б
1
зден шык,к,ан.
К,атыны бIр кедейд1н, Жарлык,амыс,
А л д ы деп талай елге кетт1 дабыс.
Сирагын ез к,ойын,нын, езщ талап,
К,ылмайсыц, так,сыр терем, неге намыс!
©
31
Н,Д
1
жарылк,ады аруак, ш алы п,
К,арады хак1М1н,е талай халык,.
Х а н Т езек гад1леттен кетт^н, тайып,
Кембагал кун керед1 к,айда барып?
Н у р берген халк,ын,ызга С
13
б1р жайсан,,
А л л а жар, жалган емес, шындык,ты айтам. 
Так,сыр-ау, ете-мете халк,ымызга 
Зан,ын,ыз мына б1реу боп тур к,айк,ан,.
Тайды рды С
13
Д
1
б1раз адамдык,тан,
Дэнекер адам емес, адалды ук,к,ан.
М ш 1 кеп айта берсем таусылмайтын,
Сум жанын семхрткен бул жамандык,тан.
Сонда Дэнекер сулу ызаланып: — Осы сияк,танган к,ан,гып 
журген к,айыршыга жер-жеб1р1ме жетк1зе к,азгызып, к,асиетт1 хан 
дегендеп керсеткен жак,сылыгын, осы ма! — деп, кезш щ жасын 
тег1и, далага шыгып кетедь Дэнекерд1н, кез1нен жас шык,к,анда, 
Тезект1Н, кеудес
1
иен жан шык,к,андай болады. Домбырамды алып 
берш1, бер1, к,ызталак,тын, баласы ак,ын неме екен гой. Е ю ауы з 
жумбак, айтамын, шешее Т1р1 болады, шеше алмаса, ез1 елед1,—
деп, домбырасын к,олына алып, Т езек:
Жапалак, бурют болып тулк! алды ма?
Сары тышк,ан к,оян болып жым салды ма?
109

А сп ан да булт пен бу да к,аптай кешш, 
К,удай-ай, айдын, бетш юр шалды ма? 
Ак,к,у к,онган келдерге 
К,аптай к,онды шагала-ай.
Ак, туйгын мшген тугырга 
К,арга да к,онды жагалай.
©те шык,ты дуние 
А р ты н а, ппркш, к,арамай!
© тш кеткен ем1рд1,
Отырмын кэз1р санамай.
Сен бе ед1н,, бэрекелд1, Бак,тыбайым! 
Бэтш агар, б1лем1С1Н, терен, жайын.
Сен ез1Н, ак,ын болсан,, осыны 61л,
К1м ед1 толык,сыган К ун мен Айын,? 
Таппасан, ек1-ак, ауы з жумбагымды 
Орныцнан турмай ажал келд1 дайын.
А р керш мунын, нес1н к,ызаралы, 
А ды м дап сок,к,ан жерде узаралы . 
Бак,тыбай, ак,ын болсан, осымды 61л,
Кхм ед1 бэйтерепм мунаралы?
Бурынгы керген кун1м бекер болды,
Б ул ез1 кетпейтугын кесел болды. 
Таппасан, ею-ак, ауы з жумбагымды, 
Басьщ ды ак,ын Т езек кесер болды.
Мен ед1М Абылайдын, хан Т е зеп , 
Жылк,ынын, устатпайтын бул кежег1. 
Уст^ме таз бен пушык, басып юрш, 
Д униен
1
н, тер1С айналган б
1
р кезеп.
Б а к , т ы б а й :
Х а н Тезек, хан А бы лай Солтаным-ай! 
К,ак, жарган сансыз топты сырттаным-ай, 
С езге сез келгеннен сон, айта салдым, 
А л л а ж ар, елемш деп к,орк,амын ба-ай. 
Так,сыр-ау, кез1м кер1п мак,тамаймын,
К ун мен А й , ж алгы з езан, Ш олпаным-ай
1
110

К 1
с
1 екен ашуланшак,, ер мш езщ ,
Сек1ЛД1 ж ы н д ы бота, керд1 кез1М.
А л л а жар, К
631
М керш мак,тамаймын,
Бэйтерек саясы улкен — ж алгы з езщ .
К,аргадай к,алын, к,азак, некер ме екен?
Х а н Т езек бул 
сез1М 
де бекер ме екен?
Так,сыр-ау, орда кешсе, орны к,алмак,,
Эл1 де к,азак, а з г е жетер ме екен?
А п ы р-ау, шын-шынынан сейлесем де 
Жет1мге тура келген кесел ме екен?
Сонда Т езек: — таптын,, б1рак, адастын,,— дедй Адастын, дей- 
Т1Н себеб1 — Солтан ЭД1ЛД1Н, бэйб1ше эйел1Н1Н, баласы ед1, Тезек 
ток,алынын, баласы ед1. Жалганнын, жарыгына шык,к,аннан екеу! 
б1р1не-б1р1 к,аны к,ас ед1. Солтан Ж алайырдыц т е р е а ед1, Т езек 
Абак,тын, терес1 едк Т езек бер1 таман келгенде, кушпенен Жа- 
лайырды да, Абак,ты да тецдей сурап отыр ед1. Х а н Т езек «хан 
Абы лай Солтаным-ай» деген сезге ашуланып, мак,таудыц 1Ш1не 
Солтанныц аты аталып кетт1 деп, талагы таре кетт1. Сонда Сол- 
танды жамандап, Бак,тыбайга, айтк,ан елен,!:
Х а н тезек улкен аск,ар бел емес пе?
Мухиттын, дариясындай кел емес пе?
Солтанын, к,у жел к,айык, болган шак,та,
Х а н Т езек мын, К1С1Л1К кеме емес пе?
Солтанын, к,у 
т е м п е ш
1
К 
болган шак,та,
Х а н Т езек сары дон,гал ден, емес пе?
Солтанын, жерде к,алган тер1 емес пе?
Х а н Т езек согатугын пер1 емес пе?
Солтанын, к,он,ыр ток,ты болган шак,та,
Х а н Т езек басып жейт1н бер! емес пе?
Адастын, айтар сезден, Бак,тыбайым,
К ,ы зтал ак„ ест1П айтсан,, 
жен емес пе?
Жак,сыны жак,сы жак,тар ма?
Б1лген жан ойга сак,тар ма?
А лты н мен мысты айырган
Жак,сы да а р э жат бар ма?
" 
111

Сонда К^ж банбет би жак,сы да демей, жаман да демей, ке- 
31
Н
1
Н, астынан Бак,тыбайга шырай берш, кул1мс1реп, к,ус жастык,- 
ты шынтак,тай тусть Бак,тыбайдын, сондагы айтк,аны:
Айналайы н, хан Тезек,
Сез1н,1з С
13
Д
1
Н, дастандай.
С о л тан тебе болганда,
Мэртебен, С
13
Д
1
Н, асцардай.
К1мнен к е р д щ кемиплш,
Ж айга отырып саск,андай?!
Ханымыздын, жанында 
Кетпейтш марту баск,андай.
К,ожа менен молдадан 
А л ы п журген хабар кеп,
Д ун и еге ж ан ган панар кеп.
Е ст у 1М бар, так,сыр-ау,
К,ой пешшке барар деп 
К,ай ютаптан естш ен,?
С е п з сарай жаннаттан 
Ит-шошк,а орын алар деп.
С ейлеп ед1М женделш ,
А л д ы ц ы зга мен келш.
У стай алмадын,, так,сыр-ай,
Ак,ылын,ызды мецгерш.
Ю м н ен керд1Н, к ем и п л ж ?
Солтанды адал мал к,ылып,
© з басын,ды, так,сыр-ай,
Бок, жейтш к,уга тецгерш.
С1ЗД1 к,удай алган сон,,
Солтанды к,удай к,аргасын!
ЖаЬаннамнын, тубше 
Солтан таз барып зарласын!
ЖаЬаннамнын, тубше 
С1ЗД1 к,удай салмасын!
Т о зак д а тусш , шыжылдап,
Шыбынын, отк,а жанбасын!
Лэпс1МД1 так,сыр, ты йм айм ы н,
О з ушш жанды к,инаймын.
112

Солтан кетсш тозакда,
К,улдыгым бар хан Тезек,
Тозак,к,а С
13
Д
1
к,имаймын.
Сонда Т езек К,ожбанбетт1Н, бетше к,арап: — осы Бак,тыбай не 
айтты? — дед1. Сонда К,ожбанбет: — алла жар, а з жен,ь\д
1
н,
13
, 
Бак,тыбай жендь Жен,1лгешн, мынау: б1рш1ш пешшке балык, ба- 
рады, екшнп к,ой барады, к,аск,ыр, шошк,а дегешн, тапса к,ой жей- 
д 1, таппаса бок, жейдь К,ураннын, аятында жок,, к,аск,ыр, шошк,а, 
тулю пешшке барады деген. С1ЗД1 к,удай тозак,к,а ж1бермесш деп, 
Бак,тыбай жылап отыр гой, теремд1 к,удай нманды к,ыл деп су- 
рап отыр гой. О з адал басыцызды арамга тен,гергеннен кешн 
жен,1лд1н,1з, сонда Т е з е к :— сен, Бак,тыбай, жен,Д1н,, мен ж ешл- 
Д1М. 
М еш жамандап айтшы,— дед1. Онда Бак,тыбай:— алла жар, 
С
13
Д
1
жамандамаймын, а з д 1 жамандасам, елш к,аламын, к,азак.тын, 
б!р мак,ал сез1 бар, к т ^ у т ы р са иесш к,абады, торгай к,утырса бур- 
кггке шабады, ешкемер к,утырса айдаЬарды шагады, сейтш жу- 
рш, к,удайын табады деген. Жарлынын, байлыгы — денш щ сау- 
лыгы деген сез бар гой, а з д 1 жамандамай-ак, ушме Т1р1 к,айта- 
йын,— дед1. Т е з е к :— жамандамасан,, басьщды а л а м ы н !— дедй 
сонда К,ожбанбет би:— ез1 жаманда, деп отырганда несше к,о- 
рынасын,, атасы А бы лай, Эд1л, ез1 Тезек, ею сейлер дейан, бе? 
М ш ш дэл тауып жамандай 61л б^рак, та,— дедь Сондагы Бак,ты- 
байдын, айтк,аны:
Мен байгус келецкеден уркш келген,
К ун екен кездщ жасын 1ркш келген.
Т у р т шайтан тулен ата бупн екен,
Арты м нан дедектетш туртш келген.
Бола ма к,ур кен,1лд1н, юрлегеш 
К ун б1тсе ешк1м Т1р! журмегеш.
Тэуекел датта десен, мен даттайын,
К,удайдын, за ты болар б1р дегень 
Х а н Тезек 
ар уагы н д ы 1здеп келд1М,
А ллан ы ц жазганына енд1 
кенд1М .
Тэуекел датта десен, мен даттайын,
А л д а
жар, 
таза тын,да елд1М, елд1м!
..Липце толды арманыц,
Сен отырсыц д1н,к1лдеп.
8
Айты с I том
113

М ен отырмын булк1лдеп.
Е ркек к,арга сиякды 
М аган етш зардабы.
Атан, Эд1л, так,сыр-ай,
Д ария келдей тайынып.
З ар д аб ы кеткен жайылып.
Сарысудын, бойынан 
К,айта туган к,алмак,ты 
К уш 1 жетш к,айырып,
Бес баспак, алтын алыпты.
Ем-ак, баспак, алтынды 
Ж олдасына салыпты.
У ш баспак, толган алтынды 
Берместен урлап к,алыпты.
С О Л 0Д 1Л Д 1Н , Т у К ,Ы М Ы
Сен емес пе едщ, хан Тезек,
Билеп журген халык,ты.
Кер1С1 Алматынын, кер1 емес пе?
К,алмак,тын, Буы рлы , А л тай жер1 емес пе?.. 
К,ок,итып к,олыменен жарылк,аган 
Дуние-ай, к,айран к,азак, мен емес пе? 
Умытк,ан шын к,удайын сен емес пе?
Сек1лд1 жынды бота елен,дейс1н,,
К,азак,тын, алты ауылды дем1 емес пе?
А бы лай аты шык,к,ан К,амбарымен,
Отырсын, Абылайдын, сен малымен.
А л д ы ц а гарып, м1скш жайын айтса, 
К,уртасын, к,одан,даган жанжальщмен.
Так,сыр-ау, мен де елерм1н, сен де елеран,, 
Ак,ысын жет1м-жес1р тен, берерс!н,.
Б1р си ы р ы кеткен ю а , кеб1Н1Н,Д1 шеш1П алып, 
Е к 1НШ1 ак,ысы бар ел келгенде,
Ж улдырып тебе шашыц ден,гелерс1н,.
Бак,тыбай ацлайды,
Ш ы нды кда Т1Л1М талмайды.

Орыс деген ж урт келдь
Терезешн, кезш е
Бес тен,ге тастап кетсен,,
Бес куннен кешн барсан,,
Б1р 
ти ы н д ы алмайды.
С1ЗД1Н, уйд1Н, к,асына
Б1р сиырлы кембагал к,она к,алса керцп боп, 
Сиырынан айрылып, соры к,айнап зарлайды.
О з турганда тозак,к,а баск,а ешюм бармайды.
Ж ацгы з тиын шык,к,ан жок,,
Бэр1 олжа алган к,атынын,.
Жак,сылык,пен заук,ын, жоц,
Жамандык,к,а ауды ак,ылын,.
Жалгыз-ак, к,удай кермейм^н 
Н е болар екен ак,ырын?
Эд1лет1Н алса бу к,удай 
ЖаЬаннамда к,ор к,ылып,
Так,сыр-ау, с1зге айтпаймын 
О рынсыз болар шатылын,.
Сонда Т езек тере: — к,ызталак,тын, баласы, осынша жаманда 
деп пе ед1м,— деп, орнынан атып турегел1п, к,ылышпен шабуга 
ыцгайланады, К,ожбанбет терен1н, ек1 к,олын устап, к,ойын,ыз ал­
ла жар, к,ойын,ыз,— хан к,айта сейлемейд!, к,айта сейлесе, к,ара 
баск,аны, деп. Екеу1 к,ылышк,а таласып, айпак,-тойпак, болып жаг- 
к,анда, Бак,тыбай к,ашып, б1р аягы босаганын, ар жагында, ек1нш) 
аягы бер жагында, артына к,арап турып айтк,аны:
— К,удай-ау, к,олга тускен мен 
61
р муцлык,, 
Басында болар дед1м осы сумдык,.
©з1н,1з айт деген сон, айта салдым, 
'
Так,сыр-ау емес пе ед1 бэр1 шындык,.
Жасымнан талай елге етт!м сауык,,
Болар деп осы сойк,ан к,ылдым к,ау1п.
Болганда сен — ак, сун,к,ар, м ен — б1р торгай, 
Тоятын, к,анар ма екен маган шауып.
Х а н Тезек, сыгыр тэн,1р, не боп кетт1н„
Х а н нем, ойнасан,шы тен,1н, тауып!

Алланын, К1М к,утылар салганынан,
Э ртурл1 сез шыгады наданыцнан.
Болганда сен — ак, атан, мен — кебелек 
Тарпысан, жаным к,алмас табаныцнан.
Х а н урса, бхр к,айраны тиер деген.
Эл1 де ум1тт1м1н к,арагымнан.
Т ер ё деген так,сыр-ай,
Алатауды н, булагы.
К,азак, деген булацтын, —
Ж агалай шыкдан к,урагы.
Алатауды н, мурыны 
С ец прде-сец пр к,улады.
Ж алгы з лак, ойнаса,
Таудын, нес1 к,урады.
Т а у к,уласа кетерш,
К ек лак, к,айдан турады ?
Слз емес пе едщ, хан Тезек,
Абак, пенен Тарак,тын,
Ж алгы з жанган шырагы.
Ак,ыры елмек болды гой,
Аш уын,ды 
31
л-валал 
П атш а — к,удай к,айырсын!
Мын, балык,тын, 1Ш1Нде 
О з де’ б!р нэЬэн жайынсын,!
К ёп жулдыздын, хшхнде 
Керкем туган айымсын,!
Ак,ыр елмек болды гой,
К,у жет1м несш тайынсын!
Так,сыр-ау, мунан к,иын кеп бар ма ед1? 
Ойында мен байгустын, еп бар ма ед1? 
К1С1Н, туг1л ит
1
н,Д
1
жамандайтын, 
Так,сыр-ау, мен гарыпта бет бар ма едь
К улк1 к,ылдын,, досым жок,,
©цшен, меш дуспанга-ай.
Мун,юр-нун,к1р болдын,-ау,
К,абыргамнан к,ыск,андай(
Та'ргыл мысык, болдын, да

СЫЕЫП-СЫЕЫП К.ОЯСЫН,, 
.
Т ю т е д щ меш тышк,андай, 
,
М ак,та дед1Н, мак,тадым, . 
„ .
Д а т т а дед1н, даттадым. 
■
К елм естен ж а т ы п к,ак,садым,
К,анш а к,ак,сап оты ры п ,
Ж а г а т ы н айла таппадым . 
,
С ы г ы р тэн,1р, к,удай-ай,
К,ай ж агы н ан жак,падым!
Сонда Т е з е к : — К,о ж банбет, мен ею-ак, ак,ын кердхм, б1ре- 
у 1 — Бак,тыбай, екш1шс1 — К ,ы з ы л Е к е й , езге ак,ын емес. Н е
Т
1
- 
леп келш ен,, Т1легешн,Д1 ай тш ы , берешн. Сонда Бак,ты бай : ой, 
алла жара-ай, не Т1леймш, эрюмшн, Т1легш ж а л г ы з к,удай бередь 
к,удайдан баск,а К1М бередь адамнын, Т1легш, адам тугендей ал- 
майды. А з берсен, азга, кеп берсен, кепке, тшт1 алмай т1р1 к,айт- 
сам да р и зам ы н ,— дедь Сонда Т е з е к :— мен сенш, т1лепн,д1 бере 
алмайды деп отырмысын,, олк,ысынып отырмысын,, тогы тпай 
отырсан, тон,к,алан, асы ры п , басы ц д ы алып. тастайм ы н. Сонда 
К ,ож банбет: «эй, Бак,тыбай, Тезект1н, атасы А б ы л а й , экес1 Эд1Л, 
ез1 Т е зе к . О н с е п з мын, галамды к,удайдын, жарылк,ап, к,аргауга 
купи жетедь Т е з е к сол к,удайын,нан б1р-ак, ж а сы юш1, сол к,уда- 
йыцнан т1лейтугын Т1лепн,Д1 Т е зе к те н сура! Б
1
р с е т жарылк,ауга 
шамасы келедь С ен к,удайын,а Т1р1 
жолык,тын,»,— дед1. Сонда 
Бак,тыбайдын, тереге к,арап айтк,ан се зк
А й н а л а й ы н , биеке,
Терем енен тецдесан,, 
'
Куш 1 к,атар шендессщ. 
‘
Т1леЙ1н, так,сыр, т1лешн 
Т у б ш д е тугел бермесан,.
Бермейд! десем, биеке,
Кез1н, кермей сенбессщ. /
Т1ле десен, Т1леймш, 
/
Ш у де десен,, ш у деймш.
А л а р т а кез1н, к,арасан,,
С о р ы м к,айнап жудейм ш .
У ш а д ы мешн, урешм.
Х а н Т1лек ет дегенде, 
•
У з е ц п несш цпреймш.
117

Б1рш ш1, так,сыр мешн, к,умганым жок,, 
К,олымды к,умгансыздан жуганым жок,. 
А лды м ен К,ашк,арлык, б1р к,умган эпер, 
Жан ашыр, сенен баск,а туганым жок,.
Екш пй, так,сыр мешн, кэрлен'ш жок,, 
Аларлык, к,аражат куш, дэрмешм жок,.
Б1р кэрлен, бхр поднос тагы да эпер, 
Байлык,пен домбыра устап жургеш м жок,
У
ш
1
нш
1, так,сыр, мен1н, табагым жок,, 
К,уанган дуние тауып к,абагым жок.
Жэне бас, жэне алдияр, жэне к,улдык, 
Ж алганда сенен баск,а к,аразым жок,.
Тертш ш 1, так,сыр, мешн, кетпешм жок,, 
К,уганмен босагацнан кеткешм жок,. 
Так,сыр-ау, мунын, 
031
юшкентай-ак, 
Ойдагы сурар жерге жеткен1м жок,.
Бесшци, так,сыр, мен1н, цазаным жок,, 
К,азаным жок, болган сон, бак,ыр асып, 
У йге барсам, уЙ1МН1Н, ажары жок,. 
Алды м ен тогыз к,арыс к,азан эпер, 
Ж алганда сенен баск,а базарым жок,. 
К,ыргызды, к,азак,пенен араласам,
Х а н Т езек, эл1 сенен озарым жок,.
А л ты н балдак, к,ылыш бер,
К,ынабы болсын сырлаган.
Он алты жасар к,ыз эпер,
Ш аш пауы болсын диллэдан.
А л ты к,анат б1р уй бер,
Ш ш болсын шымдаган.
Туы рлы гы болсын тулдаган.
А л ты

жүктеу/скачать 8,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: