Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
қыстауына берілген жсрді
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| қыстауына
берілген жсрді жалдау акысын төлеп жалға алуға кұқығы болды. Мұндай жалға алынгаи учаскелер оқш ауландырылды ж әне ендігі жерде оларға мал жаюга тыйым салынды. Ал егер руда кеніші қазақтарға ж айлау үшін бөлінген жерлерде болса, өнеркәсіпш ілердің мұндай жерлерді казактарды ң келісім інсіз, кандай да болсын өтемақы төлемей иеліктен айыруға құқығы болды. XIX ғасырдың екінші жартысында казак даласында сауда кеңінен дами бастады. Осыған байланысты қазақ даласында Ресей империясы ны ң аза- маттык кұкығы кең таралды, ол Ресей империясы зандар жинағы ны ң X то- мында баяндалған. Бұл орайда көбінесе мынадай шарттар: сатып алу-сату, карыз алу, мүлікті жалдау, айырбастау, жүк тасу ж ән е т.б. шарттары кол- данылды. М әселен, Ресей империясы ның Зандарж инағы бойынш а сатып алу-сату шартын ж асаған кезде көбінесе ш арттың ж азбаш а нысаны кол- данылды, ол уезд басқармасында куәланды рылуға тиіс еді, сол үшін онда арнаулы кітап болды .154 Бұл шарт бойынша казак ж әне орыс көпестері арасында бұрыннан са- уда-саттык шарты жасалуы керек болатын, онда бір тарап екінш і тарапка көш пелі немесе тұракты мүлікті белгілі бір бағаға белгіленген мерзімде сатуға міндеттенетін. Бұл орындалмаған жағдайда бір тарап екінш і тар а пка шартта белгіленген тұрлаусызды қ айыбын төледі. Қ азактар мен орыс көпестері арасы нда сауданы ң ерекш е өзгеш елігі оны ң сауда ісін кіріптарлы қ мәмілеге айналды рған өсім қорлы қ сипаты болды. Тауарды кары зға бере отырып, көпестер сонан соң казақтардан кейде тауардың бағасына тең болатын косымш а өсім алып отыратын. Бүл ерекш елікті Тетеревников (отарш ылдык әкім ш іліктің ш енеунігі) сияқты әсте де сыншыл пиғылдағы емес зерттеушілердің өзі де атап көрсетті. М ән- жайға карай отырып, ол: «көпестер тауарларды қары зға береді ж ән е со- дан соң кейіннен қары здары н жинап алады, оны ң үстіне өрине, әр түрлі қысымдар жасамай коймайды», — деп ж азды .155 Дами түскен сауданы ң ж ән е Қ азакстан ға тауар-акш а каты настары енуінің, Ресей империясы Зандар ж инағы ны ң азаматты к құқығы таралу- ының ыкпалымен қазақты ң дағдылы құкы ғы нда боры ш кер мен несие б е р у ш ін ің ө з а р а қ а т ы н а с т а р ы н , қ а р ы з д ы т ө л е м е г е н д іг і ү ш ін ж ауапкерш ілікті аны ктайты н ереж елер, кары з бен өсім өндіріп алуды ң нысандары ж әне т.б. пайда болады. М әселен, карызды төлемегендігі үшін жұмыспен өтеу шарасы да карасты ры ла бастады. XIX ғасы рд ы ң екін ш і ж арты сы н д а саудагер мен ө сім қ о р л а р д ы ң мүдделерін корғайтын бірқатар ережелер әзірленеді. Тауарларды карызға алғанда «малмен немесе баска нәрсемен өсім», яғни пайыз төлеу көзделді. Мөселен, XIX ғасырдың екінші жартысында казакты ң дағдылы кұкығына жасалған жазбаларда көпестердің сатып алу-сату шартын ж асаскан кезде «уакытылы төлемеген ж ағдайға арнап орасан көп түрлаусы зды қ айыбы талаптарын» енгізуі атап өтілді.156 Қ азақты ң дағдылы құқығында шарттардың ж аңа түрлері пайда болады немесе бұрынғы шарттардың мазмұны мүлде өзгертіледі, мәселен мүлікті жалға беру шарты кең таралды. Бұл ш арт бойы нш а мүлікті ж алға беруді «тараптар өзара келісім бойынш а аз уақытқа, бірақ бір жылдан аспайтын мерзімге ж ән е ақы төлеу шартымен ж асайды ».157 461 А й ы р б ас ш арты да одан әрі дам ы ты лды . М әсел ен , XIX ғасы рды іі ек ін ш і ж арты сы н да к а зақ ты ң дағдылы кұқы ғы н а ж асалған ж азбалар- да: «айырбас ш арты уағдаласуш ы тараптарды ң айы рбасталатын мулікті о л а р д ы ң ө н д ір іл г е н б ағас ы б о й ы н ш а ж ү зе г е асы р ы л ад ы » , — дсп көрсетілген . XIX ғасы рды ң екінш і ж арты сы нда қ азақ ауы лы ны ң эконом икасы түрліш е дамыды: мал ш аруаш ылықты-егінш ілік аймағында ж әне қалала- рға ж ақы н ж ерлерде ол таза мал ш аруаш ы лығы на қарағанда неғүрлым жедел дамыды. Мал ш аруаш ы лықты-егінш ілік аймағында бұрынғылары- мен қатар жұмысшы күш ін жалдаудың ж аңа капиталистік әдістері де дами бастайды . Өз кезегінде, бұл оларды реттеп келген құқы қты қ нормалар- ды ң өзгертілуіне әкеп соғады. Қ азақтарды ң тарихы мен эконом икасы н револю цияға дейін зерттеген орыс зерттеушісі Н .Конш ин «казақтар ара- сында натуралды ш аруаш ы лықақш амен ауыса бастайды, ал сонымен бірге дағдылы құ к ы қ норм алары да бірқатар өзгерістерге ұшырайды», — деп ж азад ы .158 Осы тұрғыдан алғанда ж еке тараптарды ң жалға алуы сияқты шарттыц үлгілері ерекш е маңызымен сипатталады. Бүл шарттың талаптары бойын ша әдетте баты рақ қ а зақ егіс егу ж ән е егін ж инау жүмыстары кезіндс егін ш ілік ж ұмыстарды оры ндау үшін жалданды. Бұл шарт бойынша ол ауы лш аруаш ы лық құралын уақытш а пайдалануға алып, олармен алынған жер учаскесін өндеді. Сол үшін жалдаушыдан өсірілген өнімнің бір бөлігін немесе ақш алай түрде ақы алды. Қ а за қ т а р д ы ң д ағды лы о т б а с ы -н е к е құ қ ы ғы н д а да ай тарл ы ктай өзгерістер оры н алды. Қызды оны ң келісім інсіз күйеуге беруге рүқсат ететін қ а за қ ғұрпы, сон д ай -ақ ғұрып бойы нш а ж есір қалған әйел оныц аға-інісін е әй елд ікке көш етін әм ең герлік өзін ід б ұры н ғы маңызын жо- ғалтты. М ұрагерлік құкы к нормалары кеңейтілді. Қ азақтарды ң ауқатты бөлігінде болыс басқаруш ы сы куәланды рған ж азбаш а өсиет бойынша мүлікті мұраға қалдыруды ресімдеуге ұмтылу пайда болды. Ә кесінің ба- ласын үй етіп шығармау мүмкіндігінен айыру кұқығы шектелді. Балалар кейде әкім ш ілік өкім ет оры ндары на мүлікті бөлісу туралы өтініш жасап жүрді. XIX ғасы рды ң екінш і ж артысында Қ азақстанда азаматты қ зандармсн қатар, ж алпы им периялы қ қы лмы сты к зандар едәуір дамыды. Бұл орайда Қ азақстан да қолданы лған ж алпы им периялы қ зандардын бүкіл кешені ішінен қылмыстык құкы қ Қазақстанда жүргізілген отаршыл- ды қ саясатты ң пәрменділігін қамтамасы з ету тетігіндегі аса маңызды бу- ындардың бірі болуға тиісті құқы қ саласы ретінде мейлінше кең таралды. 1867—68 жы лдардағы У акы тш а ереж елер Қ азақстан ға Ресей империясы қы лмы сты к зандары ны д екі түрін таратты. Бірінш ісі — 1845 жылғы Қыл- мы сты қ ж ән е түзету ж азалары туралы ереже, екінш ісі — әскери қаулы- лар ж инағы ны ң қы лмы сты қ нормалары. 1867 жы лғы ереж ен ің 130-параграфында ж ән е 1868 жылғы Ереж енің 93-параграфында жасаған қылмысы үшін қазақтар әскери қылмыстық-заң- дар негізінде ж ауап беретін қылмыстардың тізбесі белгіленді. Бұл тізбеге мынадай қылмыстар енгізілді: сол кездегі мемлекеттік қүры- лы сқа опасы зды к ж асау, өз тайпаластары н үкіметке қарсы кою, өкімет оры н д ары н а к ө р ін е у қа р сы л а су , пош таға, қ а зы н ал ы қ ж ә н е әскер и 462 Квліктерге шабуыл жасау, телеграф желілерін зақымдау, христиандарды жөне христиан дінін қабы лдауға тілек білдірген баска адамдарды, лауа- іымды адамдарды өлтіру. Ж оғарыда аталған кылмыстарды ж асағаны үшін казактар 1875 жылы Кйбылданған Ж азалар туралы әскери ж арғы ға сәй к ес ж ауап ка тарты ла- тын болды. Бұл өскери-қылмыстық заң әскери адамдарға ғана емес, сонымен қатар Карапайым халық жөнінде де кеңінен қолданылды. Онда әскери қылмыс- жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|