Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

Дала өлкесінің генерал-губернаторы ж әне облыстардың әскери губер- 
наторлары жыл сайы нғы «жоғары м әртебеліге есептерінде» 1891 жылғы 
ә к ім ш іл ік -с о т р еф орм асы н кайта қарауд ы , уездік б аскарм алар мен 
уездердегі мекемелердің штаттарын ұлғайтуды, учаскелік приставтардың 
ерекш е қызметтерін белгілеуді, кеңсе ж ән е кызмет бабымен жүріп-тұруға 
қаж етті қарж ы көлемін ұлғайту м әселелерін көтере бастады.
1899 жылы Д ала өл кесін ің генерал-губернаторы Таубе Ішкі істер ми- 
нистрлігі алдында 1891 жылғы Ережені қайта карау туралы ресми тәртіппен 
м әселе көтерді. Бұл Ереж ені қайта қарау ж өніндегі жұмысты іс жүзінде 
б а р л ы қ о б л ы с ты қ ә к ім ш іл ік те р жүргізді. Олар 1899 жылы ж еке жоба да 
әзірледі, онда уездерді байырғы халыкты баскару жөнінде кең өкілеттіктер 
берілген учаскелік бастықтар, сондай-ак учаскелік приставтар басқаруға 
тиіс болған учаскелерге бөлу көзд елд і.151
Осыған сәйкес Ішкі істер м инистрлігінің земство бөлімінде далалы қ 
облы старды баскару туралы ж аңа ереж ен ің жобасын әзірлеу жөніндегі 
жұмыс басталды. Земство бөлімінде К азақстан бойынша коғамдық-саяси, 
әлеум еттік-экон ом и калы қ ж өне сот-кұқы кты к мазмұндағы материалдар 
көп мөлшерде жинактады.
Іш кі істер м и н и с тр л ігін ің зем ство бөлім і б асқ ар у туралы ж аң а 
ереж ен ің ж обасы н жыл бойы жасады . Ол баспахана әдісімен басылып, 
Ресей и м п ери ясы н ы ң б ірқатар м инистрліктері мен ведомстволары на 
жіберілді.
Ішкі істер министрлігінің земство бөлімі әзірлеген жоба Қазақстанды
басқаруды қайта ұйымдастырудың XX ғасырдың басында жасалған соңғы 
ж обалары н ы ң бірі болды. Бұл ж оба заң тәртібімен бекітілген жоқ.
Дала генерал-губернаторынын, 1897 жылғы есебінде ж әне Таубенің Ішкі 
істер министрлігінің атына 1898 жылғы 31 желтоқсандағы №75401 хатын- 
д а 152 «әкім ш ілік б иліктің тұтастығы принципін қатаң сақтау негізінде» 
шаруаларды, қоныс аударушыларды жөне қазақтарды басқаруды түбірінен 
қайта үйымдастыру туралы мөселе қойылды.
1901 жылдың наурызында Сібір теміржолы комитетінің Ресей импера­
торы каты сқан оты рысы болы п, онда ш аруалар басты қтары институтын 
енгізу туралы м әселе қаралды . 1902 жы лдан бастап К азақстан н ы ң дала- 
лы қ облы стары нда ш аруалар басты қтары институтын енгізуге ұйғарым 
жасалды.
Ш аруалар басты қтары ны ң негізгі баскару міндеттері деревнялар мен 
ауылдарда тәртіпті сақтау болып табылды, олар ш аруалардың өзін-өзі 
баскару органдарына үнемі бақылау жасап, шаруалардың лауазымды адам- 
дарды сайлауына белсене араласып отырды, селолы қ ж әне болыстық жи- 
ындарға өз дегендерін орындатты. Ш аруалар бастықтары болыстық ж әне 
ауы лды қ лауазы м ды адамдарды қы зм етке бекіту ж өніндегі өздерінің 
құкығын кеңінен пайдаланып, «сенімсіз шаруалардың» кандидатураларын 
қабылдамай тастайтын еді.
XIX ғасы рды ң 60—90-ж ы лдары нда Қ азақ стан н ы ң әр түрлі айм ақта- 
рында әк ім ш іл ік -о тар ш ы л д ы қ басқаруды ж аңғы рту әрекеттері бастал­
ды. Ш ы ғы стануш ы лар мен сарапш ы ларды ң қатысуымен жоғары үкімет 
топтары ж ә н е ж ер гіл ікті отар ш ы л д ы қ -әк ім ш іл ік , арнаулы ком итеттер 
мен к ом и сси ялар әзір л ей тін б асқ ару ж өніндегі заң ж обалары , оларды 
бекіту ж өне іске асы ру XIX ғасы рды ң 60-90-ж ы лд ары н да патш а өкім е-
4 5 4

тін ің о тар л ы к ш етайм ақтардағы әкім ш ілік саясаты н ы ң қүрамдас болігі 
болды. Бұл саясатка патш а ө кім етін ің К азақ стан д ағы ж алпы саяси ба- 
ғыты негіз етіп алы нды , он ы ң мәні реф орм аға д ейінгі ескі төртіптсрді 
сақтап калу, ал ж екелеген ж ағдайларда оларға кайты п оралу болатым. 
К азақстанды отарлы қтұрғы да б аск аруд ы ң тең сізд ікке, құқы қсы зды кка 
негізделген прин ц ип ін сам одерж авие 1917 ж ы лы өзі құлағанға дейін 
жүргізіп келді. XIX ғасырдың аяғында Қ азакстанда орын алған эконом и- 
калы қ ж ән е әл еум еттік-саяси өзгерістерге ко са б асқару ж үй есін е де 
тиісті өзгерістер енгізілді. Бұл өзгерістер өл кеге отарш ы л д ы к сипатты
Калыптастырды. Ә к ім ш ілік реф орм ал ард ы н ж об алары ж ә н е оларды
жүргізу отарш ы лды к басқару ж үйесін ж етілдіруге, м әж б үрлеу ап п ара- 
ты н ж а ң а тари хи ж а ғд а й л а р ға б ей ім д е у ге б ағы ттал д ы . Ә к ім ш іл ік
мекемелері үкім еттің саяси мүдделері талап еткен ж ә н е п ом ещ и к тік 
мемлекеттің экон ом икалы к мүдделеріне сай келетін алы м -салы ктарды ң 
түрақты түсіп отыруы мен м ін деткерліктердің дер кезін д е оры ндалуы н 
қатаң кадағалауға тиісті болды.
Қазақстандағы XIX гасырдың екінші ж артысындағы сот ж үйесі. XIX 
ғасырдың екінші жартысындағы отарлы к К азакстан н ы ң сот жүйесін алғ- 
аш рет, мейлінше ірі қайта ұйымдастыру 1867—68 жылдардағы ж алпы им - 
периялы к сот органдары мен билер соттарыны ң ж аңа кұры лымын енгізу 
болды.
Отаршылдык әкім ш іліктің аса маңызды элементі 1867—68 жылдардағы 
реформалар бойынш а кұрылған сот ұйымдары еді. Қ азакстан аумағында 
соттар өздерінің жоғары деңгейлері бойынш а әкім ш іліктен кол үзе алма- 
ды. Ж оғары сот деңгейлері болып табылатын сот бөлімш елері облы сты к 
баскарм аны ң күры лы м ды к бөлігі болды. Ресейде сот ісін ж үргізуд ің
прогресшіл принциптері енгізілуіне карамастан, 1864 жылғы реформа бой­
ынша облыстық баскармаларды ң сот бөлім ш елерінің қызметі реформата 
дейінгі сот ісін жүргізу нормаларына негізделді. Кылмыс толы қ аны ктал- 
маса да, катаң ж азалау ш аралары н колдану сот бөлім ш елері іс ж үргізу 
қызметінің негізі болды. 1867—68 жылдардағы реформалар бойынша Әділет 
министрлігі тағайындаған уездік судьялар төменгі инстанция болды. Әдетте 
олар арнаулы заң білімі ж оқ, ж асы ны ң ұлғаю ына карай кы зметтен боса- 
ған әскери адамдар қатарынан тағайындалды. Қ азақстанда жұмыс істеген 
бүкіл судьялар корпусы на білім деңгейінің төмендігі тән болды.
Уездік судьялар кылмыстык істерді өз бастамасы бойынша козғай ала- 
тын еді ж әне оларға кылмыстарды тексеру мен аш у міндеті ж үктелді; әрі 
тергеуші болып табылатын уездік судья істерді тергеу міндетін ғана емес, 
сонымен катар мәні бойынша шешу міндеттерін де өз қолы на ш оғы рлан- 
дырды. Қ азакстандағы уездік судьялар кы зм етін ің н егізіне алы нған сот 
ісін ж үргізудің бұл нысаны іс ж үзінде сот тараптары н білмеді. Б арл ы к 
құкы қтары нан айырылған айыпты — тергеу обьектісі, ал ж әбірлен уш і — 
тек кана ары зкой саналды. У ездік судьялар қы зм етінде кең сел ік кұпия 
қатаң сакталды, оны барлы к судьяларды ң іс ж үзінде к а за к тілін білмеуі 
қиындата түсті, мұның өзі ки ян ат ж асауш ы лы кка негіз туғызды.
Отаршылдык баскарудың күнделікті практикасы 1867—68 жылдардағы 
реф орм алар бойы нш а енгізілген сот ж үй есін ің ти ім сіз екен ін көрсетті. 
XIX ғасырды ң 70-ж ы лдары ны ң басы нда әк ім ш ілік басқару реф орм ала- 
рының ж аңа ж обалары н әзірлеуге байланысты ж ергілікті отарш ы лды к-
4 5 5

ә к ім ш іл ік сот ж үй есін реф орм алау туралы м әселені барған сайы н та- 
б ан ды лы кпен көтере бастады . С от ж үйесін реф орм алауды ң алғаш қы 
н ұсқалары н ы ң бірі 1872—73 ж ы лдарда Т үркістан өл кесін ің ген ерал-гу­
б ернаторы К .П .К ау ф м а н н ы ң басш ы лы ғы м ен әзірлен ген әкім ш іл ік ре- 
ф орм аны ң жобасында жасалды. Ж обада 1864 жылғы сот реформасы ның 
көп теген элем енттерін: бітістіруш і судьялар институты н, бітістіруш і 
судьялар съезін ж ән е сот палатасы н енгізу көзделді; тергеу сот кызметі- 
нен бөлінді.
Орынбор ж әне Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарыныңәкімшілігі 
әзірлеген ж обаларда сот ісін жүргізуде реформаға дейінгі нысандарынан 
бас тарту қарастырылды.
Іс ж үзінде бұл ж обаларды ң бәрінде де сот органдары н әкім ш іліктен 
бөлу туралы ой арқау болды. Бірақ сот жүйесін дамытудағы бұл оң бағыт 
Ресей им пери ясы н ы ң дайы ндалған жобаларды заң ар қ ы л ы ресімдеу по- 
зици ясы н а тәуелді болған орталы қ ведомстволарынан тиісті қолдау тап- 
пады.
Бұл бағытта Ә скери м инистрлік ерекш е кертартпа көзқарас үстады, 
ол Орта А зия мен К дзақстанн ы ң байырғы халқы жалпы мемлекеттік 
міндеттерді шешуге дейін жетілген ж оқ, олар жария, ауызша ж әне демок- 
рати ялы қ сот ісін ж үргізуді түсінбейді, өйткені ол барлы к сот істерін 
ж еке дара ш еш кен хандардың деспотты қ билігіне калыптасып калған-ды 
деп санады. Бұл орайда К азақстан Ресейге косылғанға дейін-ақ казак ко- 
ғамында туындаған кұкыктык жанжалды жағдайларды ауызша, жария және 
толы к дем ократи ялы к ж олмен шешіп келген билер соты ның сан ғасыр 
бойы жұмыс істеген тәж ірибесі мүлде еленбеді.
80-90-ж ы лдардағы реф орм алар бойынш а Түркістан ж ән е Дала гене- 
рал-губернаторлыктарында сот істерін жүргізу тәртібі негізінен өзгеріссіз 
қалды. Ә сіресе, реф орм аға дейінгі бұрынғы тәртіптер негізінде жұмыс 
істеген облы сты қ соттарда ол ерекш е кертартпалы қтүрде көрінді.
1896 жылы Әділет министрлігі Түркістан ж әне Дала өлкелері генерал- 
губернаторлары на аймакта Ресейдегі 1864 жылғы реформа бойынша сот 
жүйесін колдану мүмкіндігі туралы хат жазды. Ж ергілікті облы сты ксот- 
тарды ң төрағалары мен облы сты к п рокурорларға да осы ндай хаттар 
жіберілді. Әділет м инистрлігіне ж ауап хаттарында генерал-губернатор- 
л а р ж ә н е ж е р г іл ік т і с о т в е д о м с т в о с ы н ы ң ш е н е у н ік т е р і Ә д іл е т 
м и н и стр л ігін ің ұсы н ы сы н а о ң кө зқ ар ас білдірді. 1897 ж ылы Ә ділет 
министрлігі Дала ж әне Түркістан генерал-губернаторлыктарындағы сот- 
кұкы қты қ реф орм аны ң ж обасы н дайындау жөніндегі жұмысты аяктады, 
оған министрлік тарапы нан көлемді түсіндірме ж азба дайындалды. Онда 
сот жүйесі құрылымының, оның жекелеген буындары өкілеттігі көлемінің 
негізгі элементтеріне, азаматты к ж әне кы лмы сты қ үрдістегі өзгерістерге 
егж ей-тегж ейлі түсініктем е берілді.
Қ а за қ с т а н айм ағы н дағы әзір л е н іп ж аткан с о т-к ү к ы қ ты к реф орм а 
бойы нш а ең ірі ж а ң а л ы қ сот п алаталары н ы ң ж ә н е округтік соттарды ң 
ен гізілу і болды . О к р у гтік сот б ітістіруш і суд ьял ар ш еш кен істер ж ө- 
ніндегі ап п ел л яц и я л ы к саты болды. С от палаталары о к р у гтік соттарға 
қаты насы ж өн ін ен ап п ел л яц и я л ы қ ж ә н е кадағалауш ы деңгей міндетін 
атқарды . Б ір ін ш і и н стан ц и яд ағы сот ретін де олар ең күрделі істерді 
шешті.
456

П рокурорлы қ баскару қатаң орталы қтанды ры лу ж өне төм енгі 
про-
курорды ң ж оғары тұрған п рокурорға бағы нуы негіздерінде күры лды . 
Занда прокурордың міндеті мына тұрғыда белгіленді: 1) заңны ң бірыигий 
жөне дәл қолданылуын кадағалау; 2) қандай да болсын занды төртіп бүзу- 
шылықты ашу мен заң алдында карау ж әне оны калпына келтіру жөніндегі 
өкімдерді талап ету; 3) азам атты қ ж ә н е кы лм ы сты қ сот ісін ж үргізу жа- 
рғы ларында көрсетілген ж ағдайларда сотқа алдын ала қам ауға ұсы иы с 
жасау.
1898 жылғы сот реформасында адвокатура кызметінің құкықтық негізін 
реттеу көзделді. 1898 жылғы 2 маусымдағы «У ақытш а ереж елердің» 24- 
бабында адвокадты қ қызметті ж үргізуге куәліктерді округтік соттарды ц 
беруі көзделген. Н ак осы куәліктер бітістіруш і соттарға да адвокатты к 
қызметпен айналысу құкығын беретін.
1909 жылы «Акмола, Семей ж әне Орал облыстарында ант берген засе- 
дательдер сотын құруды енгізу туралы» заң ш ығарылды. 1909 жылғы заң 
бойы нш а А км ола, Семей ж өне Орал облы стары нда ант берген засе- 
дательдердің тізімі жалпы негізде ж ән е әрб ір уезд бойы нш а арнайы ж а- 
салды.
XX 
ғасырдың басында Қ азакстанда ант берген заседательдер соты нын 
енгізілуі отарлы қ Қ азақстандағы со т-құ қы қты қ ж үйенің дамуы ндағы
елеулі кезең болды.
Патша үкіметі ж алпы им периялы қ соттарды енгізум ен, оларды ң қү- 
зыретін кеңейтумен катар сот органы ретінде билер сотын сактап калуга 
ұмтылды. Сонымен бірге, патша үкіметі билер сотын сактай отырып, оның 
кызмет ш еңберін ш ектеуге ж өне тарылтуға тырысты.
XIX ғасырды ң 60-ж ы лдары ны ң орта ш енінде патш а өкіметі біркатар 
ж аңалы ктар енгізіп, билер соты ны ң карауындағы іс ж үргізудің маңызды 
тұстарын пайдалануды көздеді.
1867—68 жылдардағы реф орм алар бойы нш а билер соты ны ң 3 деңгейі 
кұрылды: бірінші деңгей — билердің ж еке соты, екінш ісі — билердің бо- 
лы сты к съезі ж ән е үш інш ісі — билердің төтенш е съезі.
Бірінш і деңгей — билердің ж еке соты 1867 жылғы У ақы тш а ереж енің 
192-параграфы негізінде «100 сомнан (бес ж ы лкы дан, елу қойдан) аспай- 
тын түпкілікті істерді» шешуге тиіс болды.
Билердің болы стык съезі екінш і деңгей саналды, ол болыстың барлы к 
ауы лдарыны ң «сайланған» би-судьялары нан тұрды. Билердің болы сты к 
съезін каж ет болуына қарай азды -көпті мерзімді түрде уезд бастығы ша- 
қырды. О сы лайш а кұры латы н билердің б олы сты к съ езі 1867 жы лғы
У ақытш а ереж енің 193-параграфы негізінде кұны 100 сом нан асатын 
істерді, яғни билердің ж еке соттары ны ң кұзы реті ш еңберіне сыймайтын 
істерді карады. Сонымен бірге, 1867 жылғы У ақы тш а ереж енің 197-пара­
графы бойынша бұл сот құзы ретінің шеңбері нақтыланды. М әселен, осы 
параграф бойынша болы стык съездердің кез келген сомадағы істерді ш е­
шуге құқығы болды, бірак олардың шешімдері 1000 сомға дейінгі сомадағы 
істер бойынша түпкілікті шешім болды. Билер сотының үшінші ж әне соңғы 
деңгейі би-судьяларды ң төтенш е съезі еді. Егер талапкерлер белгілі бір 
сотталаптары бойынш а бірнеш е уездің әр түрлі болы старынан өтсе, сол 
істер билердің төтенш е соты ның қарауы на жатты. Бұл төтенш е съездер 
уезд бастығының бастамасы бойынша ш акырылып, одан әрі бүл жөнінде
4 5 7

әскер и губернаторға хабарлануға тиіс болатын, ол съездің өткізілуіне 
рұксат беретін.
1867—68 ж ы лдардағы ереж ем ен би-судьяларды ң сайланыгі қойылу 
принципі белгіленді, билер 3 жыл мерзімге, болыс бастықтарының сайла- 
уымен бір мерзімде сайланды ж әне бұл агаққа облыстың әскери губерна­
торы бекітті. 1867—68 жылдардағы Уақытша ереженің 185-параграфы негі- 
зінде «Х алы қты ң құрметі мен сеніміне ие болған, сот бойы нш а айыпты 
болып, ж ауапқа тартылмаған, туғанына кемінде 25 жыл толған кез келген 
адам би болып сайлана алды».
1867—68 жылдардағы Уақытша ережеге сәйкес, болыста 4-тен 8-ге дейін 
болуға тиісті ауы лды ң ж еке дара би-судьялары билер соты ны ң бірінші 
деңгейі бола отырып, мына тұрғыдағы келіп түскен істерді шешті: 1) ауыл- 
ды ң би-судьясы істерді казақты ң дағдылы кұкығы негізінде қарауға тиіс 
болды; 2) ол істерді тек ауыл старш ы ны ны ң арызы бойы нш а немесе 
ж әбірлен уш і адамдарды ң шағымдары бойынш а ғана қарап, шешуге тиіс 
болды ж ән е оны ң казақтарды өз қалауы бойынша сотқа тартуына тыйым 
салынды.
Ж еке би-судья:
а) талап ары з сомасы 100 сомнан аспайтын ақш а, мүлік, жер ж ән е ба­
ска дауларды;
ө) ауыл старш ы ны ны ңталаптары н орындамаған немесе «тыныштықты 
бұзуға ж ә н е м азасы зды қ туғызуға» кін әлі болған ауыл тұрғы ндары ның 
істерін қарауға;
б) бір түйе немесе құны бір түйенің құны нан аспайтын заттар, акш а, 
мал ұрлау жөніндегі істерді ж әне бұл орайда ұры, зорлы қ-зом бы лы ққол- 
данбаған немесе карумен қорқытпаған істерді;
в) бұзақы лы қ жасады, төбелесті, таякпен, таспен немесе жұдырықпен 
ұрып-соқты деп кінәланаты н, бүл орайда оқ ататын немесе суық кару кол- 
данбаған адамдардың істері;
г) тіл тигізді немесе ж ала жапты деп кінәланаты н адамдардың істерін;
ғ) 100 сомға дейінгі сомаға алдау, алаяқты қ ж асау ж өніндегі кінәлау
бойынша;
д) ерлі-зайы пты лар арасындағы ұры с-керісті, бірақоларды түпкілікті 
ажырату кұқы ғы нсы з;
е) ата-аналардың ересек балаларыныңтындамағанына шағымдарын ше­
шуге тиіс болды. Ж оғарғы аталған қылықтар мен қылмыстарды жасағаны 
үшін ауы лд ы қб и -суд ьян ы ң қазақты ң д ағд ы л ы құқығы бойынша көздел- 
ген ж аза қолдануға коса, ж еңілген тарапқа жеңген тарап жасаған шығын- 
дарды өтеуді ж үктеуге құқығы болды.
Судья-биге ұлты казак адамдармен коса, егер талап арыз қазаққа қой- 
ылса, оры сты ң көпес саудагерлері соттаса алатын.
Билердің болы сты қ сьезі ж еке би-судьялар шеш кен істер жөніндегі 
ап п елляц и ялы қ дең гей болды. С о н д ай -а қ о л өзін ің кұзыреті ауқымында 
соттай алатын қы лмы сты қ ж ән е азаматты қ істерді бірінші деңгейдегі сот 
ретінде қарады. Билердің б олы сты қсьезі «билерді қызметінен шеттетуге 
байланысты м әселелерді де шешті». XIX гасырды ң екінш і жартысында 
Қазақстандағы сот ж үйесінің дамуы барысында билердің болыстық съезі 
әр түрлі себептерге байланы сты У ақы тш а ереж елердің ж обалары нда 
көзделген д әреж еге ж ете алмады. С от п рактикасы ны ң көрсеткеніндей,
458

билер соты ның ең пәрменді нысаны билердіңтөтенш е съезі болым ш ык- 
ты. Әдетте, билердің төтенш е съ езінің жұмысы н уезд басты ктары ашып 
отырды. Егер билердің төтенш е съезі әр түрлі уездердің, тіпті облы стар- 
дыңболы стары арасында өтсе, оларға әртүрлі облыстар әкім ш іліктерініи 
не аға көм екш ілері, не өкілдері катысуға тиіс болды. Билердің тотенш с 
сьездерінің нәтижелері оларды бекіту үшін облы стың әскери губернато- 
рына ж азбаш а түрде баяндалуға тиіс еді.
Билердің төтенш е съездерінің істерді талқы лауы үшін оларды ң кұра- 
мынан съ ездіңтөрағасы немесе тебе би сайланды. У акы тш а ереж елердің 
жобасы бойы нш атөбе би сайлау көзделмегенімен, әр тү р л і болыстар мен 
уездердің би-судьялары арасындағы келіспеуш ілік көбінесе сот істерін 
тез шешуге мүмкіндік бермеді, сондықтан әкім ш ілік бұл ереж ені колда- 
нысқа енгізуге м әж бүр болды. С ъездер төрағалары ны ң қүкы қтары мен 
міндеттері мы натұрғы да белгіленді:
а) съезд өткізілетін жерде уезд басты ктары нан, болыс басқаруш ы ла- 
ры нан ж ә н е істерге мүдделі тар ап тардан б и лерд ің сот тал к ы л ау ы н
жүргізуге тиісті өтініш тер мен баска да кағаздар қабылдауы;
ә) әкім ш ілік ж ән е сот билігі оры ндары мен оларды сотқа ш ақы ру 
жөнінде де ж әне съездің баска м әселелері бойы нш а да хат ж азы суды
жүргізу, бұл үшін олардың ж аны нда өздерінің кіріс-ш ы ғы с ж урналдары
мен әр түрлі кітаптар болуға тиіс еді. Бұл құж аттарды ж ә н е ж алпы
съездердің істері бойы нш а барлы қ хат алысуды ж үргізу болы с басқару- 
шылары хатш ылары ның міндетіне жатты, олар бұл еңбегі үшін билердің 
анықтауымен ерекш е сыйақы алуға тиіс болды;
б) съездердегі ж ары ссөздер тәртібіне басш ы лы қ ету;
в) істі талкылауш ы билердің пікірлерінде келіспеуш ілік ж ән е дауы с- 
тар тең болған жағдайда, олардың бір жағы на косы лған төраға даусы ны ң 
басымдығы болды, «сөйтіп, төраға қосы лған б илердің пікірі іс үшін 
шешуші маңызы болуға тиіс ж ән е сол пікірге сәй к ес үйғары м қаулы
етіледі».
Билер сотый тарату ж өніндегі теріс тәж іри бен і негізге ала оты рып, 
отарш ылдык-әкімш ілдік — ғасырлар бойы калы птасқан ж әне өзіне халы қ 
даналығын сіңіріп, қазак халқы ның нақты ділін бейнелеген қазақтарды ң 
дағдылы іс ж үргізу құкығы ф актісін, со н д ай -ақ оны ң құ к ы қ ты қ таны м 
деңгейін к азақ коғамындағы құ қ ы қ бұзуш ы лы қка қарсы күреске отар- 
ш ы лды қсот институттарына қарағанда көп мөлшерде бейімделгенін мой- 
ындады.
Билер соты қы зметінің негізгі тұстары: сотты ң сайланбалы лы қ негізі, 
сот ісінің кысқа мерзімде ж әне ж ария ж үргізілуі, сондай-ақ калы птаскан 
дәстүрлер: айы пталуш ы ға коғам ды к ортада беделі бар туы стары н ы ң
кепілдік беруі, сот ісінің халы қ алдында ж ария ж ән е аш ы қ ж үргізілуі -
осы жағдайлардың бәрі билер сотына казак коғамы үшін отарш ылдык сот 
институттарына карағанда неғұрлым арты кш ылы қ берді.
XIX—XX ғасырлар шебінде казак коғам ы ны ң ұлтты к сана сезімі ості. 
Н ақ осы тарихи кы ска уақытта қ азак халкы өз арасы нан Ә .Бөкей хан ов, 
М.Дулатов, Ж .Ақбаев, М.Тынышбаев, Ж анш а ж әне Халел Досмұхамедов- 
тер, А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Ш .Қ үдайбердиев, У .Танаш ов, Б.Сы рта- 
нов, М.Ш окаев жөне басқалар көптеген адамдар сиякты аса көрнекті түлға- 
ларды шығарды.
459

О лар өздерін ің көсем сөздік туы нды ларында газеттер мен ж урналда- 
рындағы м ақалалары нда қазақты ң дағдылы құқығы , билер соты ның 
кы зметі проблем алары на ж ә н е отарлы к Қ азакстандағы патша соты ның 
сот-кұкы қты қ жүйесіндегі өзгерістер мен атап айтканда, 1898 жылғы сот 
реформ асы на едәуір назар аударды.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: