Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

Ү і и і н ш і т ар a y
Қ А ЗА Қ С Т А Н Н Ы Ң XIX Ғ А С Ы РД Ы Ң Е К ІН Ш І
Ж А РТ Ы С Ы Н Д А ҒЫ М Ә Д Е Н И Е Т І
І.Х А Л Ы Қ А ҒАРТУ ІС І
XIX ғасы рды ң ортасы н а дейін Қ а за қ даласы н да байы рғы халы қты ң
б алалары н о кы туға ар н ал ған еу р о п ал ы қ үлгідегі м е к теп тер ж о қ ты ң
қасы еді, мұндай бастауы ш м ектеп 1841 ж ы лы тек Б ө к е й О рдасы н да 
ған а аш ылды. О тарш ы лды қ ап п ар атты ң төм ен гі о р ган д ар ы н а хатш ы - 
лар мен тілм аш тар д аяр л ау үш ін 1850 ж ы лы О ры н бор ш е к а р а л ы қ ко- 
м и сси ясы н ы ң ж ан ы н ан к а з а к балалары н окы туға арн алған ж еті ж ы л- 
д ы к арнаулы м ектеп аш ы л д ы .1 О ған бүкіл О ры н бор ө л к ес ін е н қаб ы л - 
данған 30 оқуш ы н ы ң іш інде Ы .А лты н сари н де бар еді. Бұл м ектепті 19 
ж ы лда 48 окуш ы бітіріп ш ы қты . А лғаш қы кезд е он да м ұсы лм ан д ін ін
оқы ту басы м болаты н , к ей ін дін ы кп алы ш е к тел іп , 1859 ж ы лы оры с 
тари хы , м атем ати к а, ж алп ы ж ә н е оры с гео гр а ф и я сы мен геом етри я 
енгізілді.
1857 ж ы лы О ры н бор ү лгісім ен О м бы дағы о б л ы с т ы қ б а с қ а р м а ж а ­
ны нан к а зак балалары на арналған м ектеп аш ы лды , ол н егізін ен алған - 
да тілм аш тар д аярлады . Ш и р ек ғасы рға ж у ы қ өм ір сүрген бұл м ектеп
1881 жы лы приход м ектеп тері мен уезд ік учили щ еде оқи ты н он қ а з а қ
ж ә н е он оры с т ә р б и е л е н у ш іл е р ін е ар н ал ған п ан си о н ретін д е қ а й та 
ұйымдасты рылды.2 1865 жылы Омбыда к а за к балалары на арналған тағы 
бір м ектеп аш ылды, ал 1869 ж ы лы О ры нбор ги м н ази ясы ж ан ы н ан ш ы - 
гыс тілдерін ің тілм аш тары н ж ә н е әскер и окр у гтер д ің хатш ы лары н да- 
ярлайты н бөлім ш е құры лды .
XIX ғасы рд ы ң 60-ж ы лд ары Қ а за қ с та н д а бастауы ш м е к теп тер д ің
аш ылуы Ы .А лты н сари н н ің есім ім ен ты ғы з байланы сты . 1867—68 ж ы л - 
дардағы реформалардан кейін мұндай мектептер К азақ өлкесінің көпте- 
ген аймақтары нда ж ұмыс істей бастады. 1868—69 ж ы лдарда Орал облы - 
сы нда 24 о р ы с -қ а з а қ м ектеб і, ол ар д ы ң қ атар ы н д а 2 екі сы н ы п ты к , 
6 селол ы қ бір сы н ы п ты к, 14 ж оғары сы н ы п ты қ м ектеп ж ә н е 2 ж екеш е 
училищ е болды. 1877 ж ы лға карай Орал к а за к ә с к е р ін ің 47 м ек теб ін ің
бесеуі қы здар м ектебі еді. О ралда 2250 оқуш ы окы ды , бұл сол өңірдегі 
м ектеп ж асы ндағы к а за к б ал ал ар ы н ы ң 2 п ай ы зы н ан сә л ған а асаты н
еді. 1894 ж ы лы О рал қаласы н д а ер б ал ал ар д ы ң ә с к е р и г и м н ази я сы , 
қы здар ги м н ази ясы , діни училищ е аш ылды. Б ұған к о са облы с бой ы н - 
ша 37 ш іркеу м ектебі, 77 стан и ц алы к, п о с е л к е л ік ш ағы н м ектеп , со н -
52 3

д а й -а қ 10 б о лы сты қ о р ы с -к а з а қ м ектебі болған еді. Бұл м ектеп терде 
барлы ғы 2984 оқуш ы оқы д ы .3
А қ м о л а об лы сы н д а да м ектеп ісі осы ш ам алас болды . 1861 ж ы лға 
карай С ібір к а за к ә с к е р ін ің бүкіл ұлан -ғай ы р «Горькая ш ебінің» бой- 
ында казак балалары ны ң сауатын аш уға арналған небәрі 14 мектеп кана 
болды , ал ко н ы с ауд арған ш аруалард ы ң б алалары н , әс ір е се к а за к ба- 
л ал ар ы н окы ту ж ай ы н да ол кезде сөз болуы да м үм кін емес еді.
Облыста 70-жылдардың басынан бастап мектеп ісі едәуір жандана түсті. 
Ер балалар ж әне кыздар гимназиялары мен прогимназиялары, мұғалімдер 
даярлайты н сем инария, ер балалар оқиты н уездік приход училищ елері, 
округтік әскери училищ е, станицалы к ж әне поселкелік мектептер, гос­
питаль жаны нан фельдш ерлік мектеп ж әне басқа да оқу орындары ашыл- 
ды. Ол кезде бүкіл облыста барлығы 2767 окуш ысы бар 76 оқу орны бол­
ды; оларды ң ішінде 1 қазак мектебі (27 оқуш ы), ер балалар оқитын 4 татар 
(231 окушы) мектебі, кыздар оқитын 3 (44 оқушы) мектеп болды. XIX ғасыр- 
дың аяғына карай облыста оқу орындарының саны үш еседей көбейді. Ауыл 
мектептері де ашылды, бірак олар тым аз болды. 1898 жылы Акмола облы­
сында мектеп жасындағы балалардың саны 61 106 болса, олардың 88 пайы- 
зы м ектепке тартылмай калды.
1872 ж ы лы С емей облы сы н да 68 оку орны ж ұмыс істеді, 1896 жылы 
о л ар д ы ң саны 105-ке, ал 1900 ж ы лға карай 1 14-ке ж етті. 1898 ж ы лы
С ем ей облы сы бой ы н ш а м ектеп ж асы нд ағы 61 668 б алан ы ң 5 пайы зы
ғана оқы ды.
1883 
ж ы лы к а з а к б алалары н окы туға арн алған ер балалар и н тер н а­
ты об лы с орталы ғы С ем ей д е, с о н д а й -а қ уезд ік кал ал ар П авлодарда, 
Ө скем ен мен Зайсанда ж ұм ы с істеді, ал к азақ кы здары н окы туға арна- 
лған и н те р н а ттар С ем ей мен П авлод ард а ған а болды . 1886 ж ы лы бұл 
м ектеп терд е 152 ер бала мен 37 қы з оқы д ы .4
С ы рдария облысындағы оры старға арналған алғаш кы мектептер 1860 
ж ы лы Райы м (Қ азал ы ) б екін ісін д е ж ә н е П еровскіде (А км еш іт, казіргі 
Қ ы зы л о р д ад а ) аш ы лды . Бір ж ы лдан со ң Райы м б ек ін ісін д е кы зд ар 
мектебі ұйы м дасты ры лы п, оған 15 оры с кы зы окуға түсті. Райым бекі- 
нісіндегі м ектеп ке 17 оры с ж ә н е 6 қ а за қ баласы , П еровскідегі м ектеп ­
ке 16 оры с ж ә н е 13 к а з а к баласы қабы лданды . 1863 ж ы лы Райым бе- 
кінісінде к азак балалары н окы туға арналған мектеп ашылды. 1876 жылы 
об лы ста 10 м ектеп ж ұм ы с істеді. С ол ж ы лы Т ү р кістан ө л к е с ін ің оку 
орындарын баскару жөніндегі дербес инспекция кұрылды. Педагог кадр- 
ларды 1879 жылы кұры лған Т аш кен т мұғалімдер сем инариясы даярлап 
оты рды . Н а қ сол ж ы лы «бұратан аларды ң » балалары үш ін ш ә к ір ттер
үйі аш ылды. 1896 ж ы лы облы стағы оку оры ндары н ы ң саны 78-ге ж ет- 
кен , со н ы ң ж етеуі «оры с-бұратана» мектебі болды. Осы м ектептерде 
оқы ған 3896 б алан ы ң (2743 ер бала ж ә н е 1153 кы з) 548-і к а за қ б алал а­
ры еді. Бұл м ектеп терде 120 м ұғалім , 31 м ұғалима, ал «оры с-бұратана» 
м ектеп тер ін д е 13 м ұғалім ж ұм ы с істеді. Екі жы л өткен со ң С ы рдария 
облы сы нда бастауыш оку оры ндары ны ң саны 119-ға ж етіп, оларда 5507 
окуш ы оқы ды . 1898 ж ы лы облы ста 12 436 адам ға бір м ектеп тен келді; 
206 322 кала тұрғы ндары н а 29 м ектеп ж ә н е 1 273 526 ауыл тұрғы ндары - 
на 90 мектептен келген еді.5 К азак ауылдарында XIX ғасырды ң 80-жыл- 
д ары ны ң орта ш енін ен бастап м ектеп тер аш ы ла бастады .
524

Ж етісу облысының аумағында алғашқы мектептер 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: