Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| ауда
ру аудандары на 580 587 адам келді (еркек адамдар ғана есепке алы нған). Олардың 47 пайызы — А км ола коны с аудару ауданы на, 38%-ы Торғай- Орал, 15%-ы Семей коныс аудару ауданына ж іберілді.152 Егер коны с ауда рушылар саны ның серпінділігін жылдар бойы нш а карасты раты н болсак, 1906 жылгы жарлык ш ы кканнан кейінгі алгаш кы жылы коны с аударушы лар толқыны көбейе түсті. 1906 жылы Д ала өлкесіне ерлерден 25 100 ж ан, ал 1907 жылы 80 360 ж ан қоныстанды. Қ оны с аудару деңгейі аздаған ауыт- куларымен 1908 ж ы лмен 1909 жылы осы деңгейде тұрды, содан соң тол- 5 9 9 кын төрізді төмендейді ж әне көтеріледі, ал 1914 жылға карай 53 360 жанға дейін төмендеген.153 Реформаны жүргізудің алғашқы жылдарында Ресейдің еуроп алы қ бөлігі ш аруалары ны ң бірқатары өздерін ің тұрм ы с жағдайла- рын ж ақсартуға деген үміттерін Қ азақстанға көш умен байланыстырғаны көрінеді. Қ оны с аударуш ы лар саны ны ң қы сқаруы реф орм аны ң сәтсіз қорытындысын көрсетеді. Қ оны с аударуш ылардың едәуір кері қайтуы да нақосы ны білдіреді. М әселен, 1906—1915 жылдарда жыл сайын қоныс ауда- руш ы лардың 20%-ынан 34% -ынадейін кері қайтып кеткен .154 П. А.Столыпин реформасының қауымдарды күйретіп, хуторлық шаруашы- лықтар құру туралы идеялардың бірі де сөтсіздікке ұшырады. Елде фермерлік шаруашылықты дамыту туралы ой дұрыс айтылған болатын.155 Бірақ Казак- стан жағдайларында, игерілмеген жерлерде шаруалар арасында, керісінше, тірі қалу кепілі ретінде қауымдардың рөлі арта түсті. Қ азақ халкының жаппай жерсіз қалуы, кайыршылануы және соның сал- дары ретінде әлеуметтік шиеленістің өсуі реформаның күйінішті корытын- дысы болды. Қарсылыктың стихиялык көріністері кожайындарды, өкімет өкілдерін соққыға жығудан, салыктар төлеуден бас тартудан, малды айдап әкетуден, егістіктерді таптаудан және басқаларынан көрінді. Ежелгі жерінен айырылған байырғытұрғындар өз құкыктарын занды әдістермен - өтініштер беру арқылы корғауға тырысты, оларды көп мөлшерде мұрағат корларында кездестіруге болады. 1913 жылдың қаңтарында Есімболат Досбаев пен Ғали Оспанов өз ауылының атынан Торғай-Орал ауданы коныс аудару ісінің меңгерушісіне «Шыңғырлау болысының № 4 ауылы қырғыздарының ең жақ- сы шұрайлы жерлері қоныс аудару қорына тартып алынды, ал бізге жарам- сыз жерлер ғана қалдырылды» деп шағым жасап, учаскелер кесіп беруді сұра- ды .156 Іс жүзінде калған өтініштер сияқты, бұл өтінішке де бас тартылған жа- уап кайтарылды.157 С оны мен бірге қоны с аударуш ылардың едәуір көпшілігі де өздерінің ж ерге орналасты ры луы на риза болмады. Торғай облысы А ктөбе уезінің Полтава болысы Қараш ай поселкесінің шаруалары коныс аудару бөлімінің меңгеруш ісіне белгіленген жерге орналасканнан кейін өздеріне бөлінген учаскелер «бізге бөлінген жерде асты к өсіру үшін қолайлы ж ер мөлшері мүлдем аз болы п шықты» ж ә н е әр адамға ж азы лған 12 десятинаны ң егістікке 4 десятинаға жетер-ж етпесі ғана жарамды деп ж азды .158 Қорыта келгенде, ж ер пайдалану үшін коныс аударушылар мен казактар арасында да, ж ергілікті халы қ арасы нда да даулар мен кақты ғы стар пайда болды. М әселен, Б е л о я р с к ж ә н е К ам енск поселкелерінің ш аруалары Қ останай уезін ің К ең арал болысы казақтары н ы ң ж ерлеріне өз бетімен қоны ста- нып алып, бастапқыда олардан жерді жалға алды, ал сонан соң 1905—1907 жылдар кезеңінде Ресейде ш аруалардың жерді басып алуы жөнінде естіп, жергілікті тұрғындардан өздері ұнатқан учаскелерді күш пен басып алуға тырысты. Олар Л уган ск поселкесі казактары н ы ң ж ерлеріне де осындай ниетте болды. Бұл мақсаттары н ж үзеге асыру үшін олар Ресейден әлі де бір «өте батыл адамдардың» келуін к ү тті.159 Ж ерін тартып алып қысым көрсету ж әне дәстүрлі көшу жолдарынан айы- ру көшпелі халық арасында да толып жатқан жанжалдар туғызды. Олар көбінесе қайғылы аякталып отырды, мысалы, 1907 жылы Торғай облысының Ырғыз уезінде солай болды, онда күзеу ретінде пайдаланылатын Қаракөл ал- кабы үшін даудың салдарынан екі адам қаза тапты.160 6 0 0 Ал қоныс аудару аудандары шенеунікгерінің киянат жасауында шек бол- мады. Ж етісу облысының Ж аркент уезі Аралтобе селосының шаруалары шаруашылықжүргізуге арналған ақшалай қарыздыңтөленуін екі жыл күтті, әбден қайыршыланған олар Ж аркент ауданының қоныс аударушыларды жер- ге орналастыру бөлімнің меңгерушісі Тепловқа барады. Олароны күтіп қабыл- дауына кіріп «екі әйел мен бір шаруа оның алдында қүдай ананың алдыңдағы сияқты тізерлеп тұрып, жәрдемақы беруді сұрағанда, оган жас балалары аш- жалаңаш деревняда қалғанын айтып жалынғанда бастық мырза шаруаларды балағаттап қуып шыққан».161 Қ оны станды ру саясаты ны ң проблемалары н ж үртш ы лы кты ң к е ң та л - қылағанын айтып өткен жөн, бұл әр түрлі түсініктсгі толып жаткан жари- яланымдардан көрінді. Ү кім еттің аграрлы қ саясаты н ы ң күрамдас бөлігі ретінде бұл мәселе М емлекеттік Думада өте қызу айтыс тугызды. А грар- лы қ мәселені шешу Ресей империясының шет аймактарыи мсксидсген ха- лы қтарды ң саяси құқы ктары н қарасты румен үштасты. Бүган Ү кім еттің Ресейдегі ш аруаларды ң ж ерге деген мұктаж ды гы н кедсйлсрді ш ығыска жаппай қоныс аудару жолымен қанағаттандыруға тырысуы ссбеп болды. Ж ергілікті түрғы ндарды ң мүдделері мүлде ескерілмсді. I М емлекеттік Думаныңотырыстарында (1906) Орынбор губерниясынан сайланған депу тат Т .И .Седельников қазак халкы ның да, орыс қоны с аударуш ылары ның да мүдделерін қорғау туралы мәлімдеді, ол «жүз мындаған казактар создің тура мағынасында ж ерсіз болып табылады. Ал егер жері аз қазақтарды алсак, олар м иллионнан кем болмайды» деп мәлімдеп ж үртш ы лы кты ң назары н жер пайдалану м әселелеріне аударды .162 Оңшыл депутаттарды ң бір бөлігі, мысалы, кінәз Голицын сияктылар бұрынғысынша «қоныс ауда ру ісін мүмкін болған барлы қ әдістермен күш ейтуді» талап жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|