жалға- стырды. Бір гана Жетісу облысында 1914 жылта қарай 2 703 226 десятина  шүрай-

тып алынды.79 Ауылдың ең кедей бөлігі бұрынғысынан да гөрі зор кайыршы- 
лыкка түсіп, біржола күйзелді. Малынан, жерінен айырылып, кулактар мен 
байларға батырак болтан немесе өнеркәсіп орындарына, кеніштерге, кен орын- 
дарына күнкөріс іздеп кеткен қазақтарсаны барған сайын көбейетүсті. 1917 
жылға қарай Семей облысында ғана 17 мыңға ж уы қ батырақ казақтар 
тіркелген.80
Соғыс жылдарында әскери ведомство байырғы халықтан едәуір мөлшерде 
жылқы, түйе, сиыр ж әне кой сатып алды. Бұл орайда, патша шенеуніқтері 
жергілікті халықты есебін тауып, алдап кететін еді. Қүны 150—200 сом тура- 
тын ж ы лкы үш ін казынаЗО—50сом, қой үшін 10—12сомны ңорны на4—бсом 
төлейтін.81
Қазақтар үшін әскери жүктерді темір жол станцияларына тасып жеткізуге 
көлікті иесінен коркытып алу ерекше ауыр болды. Жолсыз казак даласы жағ- 
дайындағы бүл міндеткерлік казак шаруашылығыныңжағдайын бұрынғысы- 
нан да нашарлата түсті. Селода жұмыс күшінің жеткіліксіздігі себепті үкімет 
казактарды коныс аударушыларға көмек көрсетуге жұмылдырып, казактарға 
шаруалардың егістіктерін мәжбүрлеу тәртібімен жырткызып, егінін жинап 
беруге міндеттеді, мұның өзі казактардың ашу-ызасын тудырып, ұлт араз- 
дығы мен ала ауыздыктың тұтануына себепші болды.
Әр түрлі салыктар қазактардың мойнына ерекше ауыр салмак болып түсті. 
Халыктан тым ауыр салыктар ғана жинап коймай, нешетүрлі «ерікті каржы 
жинау» дейтіндерді де алып отырды. Тонаушылық соғыстың мүктажына бола 
осындай «ерікті каржы жинаудың» салдарынан еңбекшілерден ондаған мил­
лион сомның малы және баска өнімдертартып алынды.82
Әртүрлі алымдардың 10-ғатартатүрі болды. 1916жылы 3 миллиард сомға 
ж аңа мемлекеттік заемға жазылу науканы жүргізілді, ол да к а за к халкының 
мойнына ауыр салмак болып түсті. Сотые басталуынй байланысты казак хал- 
кына тағы бір ауыртпалык: әскери салык салынды, ол әскери міндеткерлік 
аткармайтындар ретінде колданылды. Ол бұрыннан бар алымдардың 21%-ы 
мөлшерінде шаңыракалымына косымша алым ретінде алынды және әртүтінге 
1 сом 84 тиын мөлшерінде болды. Сонымен бірге отарш ылдыкәкімш іліктің 
кысымымен казак халкына майданға комек корсету үшін әртүрлі ерікті қай- 
ырымдылык жасау міндеттелді. Осы «кайырымдылыктардың» нәтижесінде 
казактардан ондатан миллион сом тұратын мал, киіз, киіз үй, азык-түлік 
өнімдері ж әне т.б. алынды. Әкімшілік алымдарды «кұрметті адамдар» ірі 
мөлшерде ж әне бірнеше рет жинап алып отырды. Әр түрлі алымдардың, са- 
лықтардың, ауыр болтаны сонша, күйзелген кедей казақтардың оларды теле- 
уте мүлде шамасы келмеді. Мысалы, Павлодар уезінің қазак халкынан 1915 
жылы 40941 сомның шаңыракалымы жиналутатиіс болатын - алынтаны 2441 
сом тана, земство алымы — 6148 сом — алынганы 48 сом тана болды. 1916 жыл- 
дың аятына карай түсім мүлде болтан ж ок.83 Қазактардың мүктаждыктары 
мен күйзелісі күн санап өсетүсті. Салықтар мен міндеткерліктерді төлеуден 
бас тартып, казактар алыстагы аудандарга көшіп кетті.
Бірінші дүниежүзілік сотые жылдарында казактар арасында да таптық 
жіктеліс байқалды. Бұл кезенде казактардың үстем тобы казак әскерлеріне 
жаңа жерлер берілуі есебінен күрт байып алды. Мәселен, 1914 жылы Жетісу 
облысында 687 мың 803 десятина жер иеленген 34 станица болтан еді. 1915 
жылы әскерге тагы да 450—500 мың десятина жер кесіп беруге ұйгарылды және 
Жетісу казак әскері үлесті жерініңжалпы көлемі шамамен 1200 мыңдесяти-
632

надай болды.84 Бұл жерлердің үлкен бөлігі казак 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: