егіс көлемі, 1913 жылмен салыстырганда 1917 жылы 63,5%-та, жазты  бидай -

тинадан алынатын 38,7 пұттан 29,8 пұтқа дейін төмендеді.58 Соғыс жылдарын- 
дағы өлке егінш ілігі ж ағдайы ның сипатты ерекшелігі оның жүргізілуі 
деңгейініңтөмендігі болды. Бұл енгізілген ауыспалы егіс жүйесінің болмауы- 
нан, жердің және тұкымдық материалдардың өнделу сапасының төмендігінен 
көрінді. Eric көлемі мен өнім көлемінің кыскаруының негізгі себебі жұмыс 
күш інің жетіспеуі болатын. Ақмола облысының Көкшетау уезінен ғана 1915 
жылы армияға ауыл шаруашылығымен айналысып келген, орыс тілді халық- 
тың 39%-ы шақырылды. Қазақстанның баска аймақтарында да нақ осындай 
көрініс байқалды.
Ер азаматтарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының да құлдырау- 
ына әкеп соқты. Оған сан және сапасы жағынан үлкен зардап келтірілді. Үсақ 
мал көбірек, ал ірі мал азы ракөсіріле бастады. Ж ылкы өсіру кысқарды, сон- 
дықтан олардың саны кеміп кетті. Байырғы халықтың басым көпшілігі тұра- 
тын жерлерде жылкы, түйе, ірі кара саны кеміді. Мәселен, Ішкі Ордада 1915 
жылы жылқы саны 310,8 мың болса, ал 1916 жылы 160,2 мың болды, үлес 
салмағы жөнінен жылқы саны 48,5%-ға кеміп кетті, осы кезең ішінде Ордада 
ірі караның саны тиісінше 25%-ға кеміді. Маңғыстау уезінде, Сырдария және 
Ж етісу облыстарында нақ осындай көрініс байқалды.60
Соғыс ж ылдарында қазақты ң мал шаруашылығы бірінші кезекте жай- 
ы лы мды қ алаптарды одан әрі тартып алу салдары нан зардап шекті. Бұл 
мал саны н ы ң азаю ы на эсер етті. Қ азақтардан тартып алы нған жерлерде 
капи тали стік үлгідегі ірі мал өсіретін ш аруаш ы лыктар құрыла бастады. 
1913—1917 ж ы лғадейін қазақ халқынан жалпы көлемі 764,4 мың десятина 
ж айы лымды қ алапты ң ж ы лқы -ірі қара жайылатын 190 жайылымы тартып 
алынды ж ән е жалға алуға дайындалды.61
Соғыс жылдарында мал санының кыскаруына ауык-ауык өткізіліп тура- 
тын реквизиция да эсер етті. Патша өкіметі соғыс кажеттері үшін жергілікті 
халықган түйе, жылкы, сиыр жинады. Осы жылдардаТүркістан өлкесінен 300 
мың пұт ет, 70 мың жылкы, 13 мың түйе әкетілді.621914 жыл ішінде Жетісудан 
ғана 34 миллион сомның малы ж әне мал өнімдері тасып өкетілді.63
Мал санының кыскаруы еңалдымен казак халкының армия кажетгері үшін 
мәжбүрлеу тәртібімен ет беруге міндетті болғандығынан орын алды. Сан мил- 
лиондық армияны ң өсе түскен кажеггерін қанағаттандыру мүмкін емес еді. 
Өйткені қазақ шаруашылықтарындағы мал саны жылдан-жылға азая берді. 
Осының салдарынан соғыс тапсырыстары көбінесе орындалмай қалатын.
1916 жылғы көтеріліс кезеңінде патшалык өкімет орындары қазақхалкы- 
на арнайы контрибуция салды, оның бүкіл ауыртпалығы еңбекші бұқараның 
мойнынатүсті. Көтеріліске катыскан-катыспағанына карамастан олардың 
мүлкі мен малы тартып алынды. Мәселен, Жетісу облысында казақтардан мал 
мен мүліктің тең жартысы алып қойылды. Бұл орайда орыс шаруалары да 
зардап шекті. Ж етісу облысы губернаторының 1916 жылғы есебінде көтеріліс 
салдарынан мал шаруашылығына да үлкен зиян келтірілді деп көрсетілген. 
Орыс селолары малының кемінде 90%-ынан айырылды. Көптеген қожалык- 
тар мүлде жұмыс көлігі мен сауын малынсыз калды. Облыс үшін көшпелі 
шаруашылыкка да келтірілген зиян едеуір болды. Бұл облыстың казак халкы 
тұратын, мал саны 6 миллионнан астам болған төрт уезінде оның кемуі 30% 
деп анықталады.64
Өлкедегі қоныс аударушы шаруалар мен казақтар шаруашылыктарының 
жай-күйі, олардың күш-көлігімен камтамасыз етілуіне байланысты еді. Казак
628

шаруашылықтарында малды реквизициялауға ж әне жылқы малым 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: