хандар  к а зақ рулары мен кауы м дары н к езек тесіп баскарды , олар Т аш ­ кент

Ш амамен 1720 жылдан бастап Үлы жүз бөлімшелерін Абдолланың ұлы 
Ж олбары с хан (шамамен 1690—1740) баскара бастады, әкесі сияқты, оның 
да тұрақты ордасы Т аш кент қаласы нда, ал жайы лымды к жері аймақты ң 
оңтүстігінде, Ш ы р ш ы қ ж ән е Арыс өзендерінің аңғарларында, сондай-ак 
Т аш кен т пен Түркістан аралығындағы жерлерде болды .13
Тәукеден кейін Орта ж үз аумағында бірсыпыра уақыт бойы оның ұлы 
Болатхан (шамамен 1715—1724) билік етті,|4ал Отан соғысы кезімен шама- 
лас уақы тта оны ң шегіндегі билікті Болаттың туған інісі, наймандардың, 
қы пш ақтарды ң кейбір руларына ж әне арғындардың бір бөлігіне билік ет- 
кен С әм екехан (шамамен 1724—1738)13 ж әнеж оғары дааталғанТұрсы нхан- 
ны ң ұлы, найман бірлестігі қазақтары н ы ң садыр руын баскарған ж әне 
Қ аратау ж ағындағы оңтүстік ш екаралы к аудандарда, Талас ж әне Арыс 
өзендерінің арасында. Сайрам қаласы түсында Ж оңғар хандығымен шека- 
рада көш іп ж үрген К үш ік хан (шамамен 1718—1750)|6өзара бөлісті.
Аты аталған, хан атағын алған адамдармен катар, XVIII ғасырдың 20- 
ж ы лдары нда Орта ж үз бен Кіші ж үздің кейбір сұлтандары ның да дала 
өнірінде зор саяси ы кпалы болды. С оңғы лары ны ң қатары на сол кездегі 
қазақ билеуш ілерінің бірі Тұрсын ханның екінші баласы, найман рулары- 
ны ң басы м көпш ілігі мен қоңы раттарды ң бір бөлігін баскарған Барак 
сұлтанды (1750 ж. ө л ге н );17 Болат ханны ң ұлы, арғындардың рулық бө- 
лім ш елерін ің көп ш ілігін , найм андар мен коңы раттар кауымдарыны ң 
кейбір әлеуметтік топтарын басқарған Әбілмәмбетсұлтанды (1739—1771);18 
У әли сұлтанны ң ұлы, арғындар құрылымындағы үлкен атығай руын бас- 
карған Абылайды (1711 — 1781),19 Кдйып ханны ңұлы , алшындардың кейбір 
топтарын бастаған Батыр сұлтанды (1771 ж. өлген)20 жаткызу керек. Казак- 
тын оңтүстік жерлері мен даланың орталы қ аймақтарында жоғарыда атал- 
ған хандар мен сүлтандарды ң билік басы на келуімен бір мезгілде Батыс 
Казакстан аумағында Әбілкайыр хан өз жағдайын тез арада нығайтып алды, 
сол кездің өзін де-ақ Кіші ж үз рулары ны ң көпш ілігі соны ң билігінде бо- 
латын. О ның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазактарды ң ж оңғарлар- 
мен, еділ калм ақтары м ен ж ә н е баш құрттармен әскери тайталасы тез 
өрш іген ж ағдайда болған еді. Ж оң ғарларға карсы соғыс қимылдарында 
Ә білқайы р ө зін ің талантты қолбасш ы , ж ауға бүкіл халы қ болып тойта- 
рыс беруді ұйымдастырушы екенін көрсетті. Ол аз уақыттың ішінде Кіші 
ж үз бен Орта ж үздің Бөкенбай (1741 ж. өлген), Есет ж өне Ж өнібек (1751 
ж. өлген) сиякты күш ті әрі ықпалды батырларын өз ж ағы на тарта білді 
ж әне Қазақстандағы ең беделді хан жағдайына ие болды. Сондықтан Ж оң- 
ғар хандығының әскери күштері тарапынан ойранға азырак ұшыраған Кіші 
ж үздің билеуш ісі ретінде бұдан әрі XVIII ғасырды ң 20-30-ж ы лдары нда 
ж оңғарларға жалпы қ азақ болып қарсы ласуда басш ылы к рөлді, өлбетте, 
нақ сол атқараты н еді.
Т әуке қайтыс болғаннан кейін алғашқы үш жыл ішінде Ж әдіктің неме- 
се қазақтардағы Ш ыңғыс әулетін ің үлкен тарм ағы ны ң ұрпақтарына жа- 
татын Қ айы п хан қазакты ң ақсүй ек бетке үстарларыны ң саяси көш бас- 
шысы рөлінен ресми түрде үміттенді. Ө зінің алдындағы Т әуке хан сияқты 
ол қазақ билеуш ілерінің ежелгі ордасы — Түркістанда тұрды. Алайда қазақ 
рулары мен әлеум еттік құры лым дарыны ң бірш ама топтасқан ж әне саны 
көп топтары түрінде азды -көпті қомақты әлеуметтік тірегі болмаған бұл 
ханның нақты жағдайы өте тұрлаусыз болып шықты, сөйтіп билік жолын-
100

дағы күресте 1718 жылы оны Орта жүзден 
шықкан бақталастары өлтірді.21
Саяси аренадан Қайып ханның жойы - 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: