XVIII-XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ТАРИХ ХАҚЫНДАҒЫ

яндалмады. Осындай себептермен, мен бар күш -қайратымды жұмсап, жи- 
ырма жылдан астам уақы т бұл тарихка катысты акпарлар мен ж азба 
деректерді жинап, жалпы жиналған мәліметтердің қаймағын калкып алып 
осы кітапты ж азды м ».181 Өз еңбегін сипаттай келіп, Қ ұрбанғали Халид 
тарихтың баяндалып отырған окиғаларға объективті ж ән е дұрыс баға бе- 
руге адалдык қаж ет екенін үнемі атап көрсетеді. Ш әкерім Қүдайбердиев 
те шамамен нақ осы принциптерді басш ылыққа алған, ол былай деп ж аза- 
ды: «Қ азақты ң түпкі атасы ны ң жайын білм ек болып, көп уақыттан бері 
сол туралы естіген, білгенімді жазып алып ж әне әр түрлі жұрттың шежіре 
кітаптарын оқыдым. Оқыған кітаптары м ны ң мұсылманш асы : «Тәбіри», 
«Тарих ғумуми», «Тарих антшар аласлам», Н әж иб Ғасымбектің «Түрік та- 
рихы», Әбілғазы Баһадүр ханны ң ж азған «Ш ежіре түрік» ж ә н е әр түрлі 
кітаптардан алынған сөздер, орысша кітаптан оқығаным: Радловтыңұйғыр 
туралы, А ристовты ң түрік нәсілі туралы , дүниедегі әр түрлі ж ұртты ң 
шежірелерінен орысш аға көш ірген сөздері, оны ң ішінде түріктің ең ескі 
зам андағы ш еж іре кітап тары «К ұдатқу б ілік», «К ош очидам » деген
кітаптардың сөздері ж әне кытайдың Ю ань-Ш аумин деген ж азуш ы сы ны ң 
сөзі ж әне араб-парсы , рум-еуропа ж азуш ы лары ны ң сөзі ж ән е қазақты ң
ж аңы лы с айткан өтірік аталары — бәрі сол кітапта бар.
Ол кітаптардағы сөздерді түгел ж аза алмасам да, керектісін теріп алып, 
соған тура келген қазақты ң ескі сөздерін қосы п, бір ш ежіре ж азам ы н. 
Ескіден калған тиянақсыз ертегі сыкылды ауыз сөз болмаса, мұнан бұрын 
біздің казак тілімен ш ежіре ж азы лған ж о қ » .182
М әш һүр Ж үсіп К өп еев тің тар и х н ам алы қ м үрасы ж азбаш а к а за қ
шежіресіндегі дәстүрлі бағыт болып табылады, онда батыс не шығыс ав- 
торлары на сілтеме жасалмайды ж ән е ауы зш а тарихи мәліметтер бірден- 
бір деректеме етілген. Ол былай деп жазады: «Біздің қазақта таска таңба 
басқандай аны қ ш ежіре ж оқ. Оқу мен ж азуды ң ж оқты ғы нан ж азы лған 
шежіре болмаған. Естігенін ұмытпайтын құлағы ны ңтесігі бар, кеудесінің 
есігі бар, ұкпа құлақ жандар болған. Сондай жандардың айтуымен кеудесі 
хат, естігені, көргені ж ар болған қариялар кейінгіге ауы здан ауы з алып 
айтумен үлгі-өсиет қалды рған».183
Бірақ көп кеш ікпей бұл ұлттык тарихнамалы қ дәстүрлер ұмыт қалды- 
рылды. К азақғы лы м ы ны ң жарты ғасырдан астам тарихы бойында ғалым- 
дардың бұл авторларды ж ариялауға ж әне оларға сілтеме ж асауға батылы 
бармады. Ш әкерім Құдайбердиевті өкім еторы ндары өлтірді, Ә. Бөкейха- 
нов, М. Ты ны ш баев қуғы нға ұшыратылды. М әш һүр Ж үсіп К өпеевтің 
кесенесі киратылды, бұл — кеңестік партия органдары вандализмінің рес- 
ми фактісі, ал тарихтағы ұлттык дәстүрді жақтауш ы Ермұхан Бекмаханов 
сотталды. Ү лтты қтарихи деректемелер мен оларды ғылыми зерттеу про- 
блемаларына жақы н болған С. А сф ендияров, Қ. К ем еңгеровтер куғынға 
салынды.
80-жылдардың аяғы - 90-ж ылдардың басы нда ғана казақ авторлары - 
н ы ң тарих ж өніндегі еңбектерін өмірге оралты п, к а зак ш еж ірелерін ж а- 
риялайтын мезгіл туды. Сөйтіп казак деректемелерін ж аңа тарихи тұж ы - 
рымдар тұрғысынан карасты раты н кез келді. Қ азак ш еж іресі деген не? 
Көшпелі қоғамны ң дәстүрлі тарихи санасы ш ежіре шеңберінде қалы пта- 
сады. Ол көш пелілердің тарихи білімі кұрылымындағы орталы к өзек бо­
лып табылады, оны ң теори ялы к ж ән е колданбалы маңы зы тарамдалы п,
63

содан шығады. Бұл тарамдар шежіреде, біріншіден, нағыз генеалогиядан, 
екінш іден, кұрылым құрайтын ойдан шығарылған генеалогия ғана болып 
табы латы н ирреалдык, үшіншіден, ежелден жеткен үн, «кария сөз», «ескі 
сөз» — тарихи м иф ологиядан, сон д ай -ақ тарихи аңы здардан, эпикалы қ 
ж ы рлардан — баты рлар ж ы рлары нан, толғаулардан қалыптасып тарихи 
білімді қүрайды.
Көшпелі қоғамда тарихтың мағынасы мен максатын түсіну баска өрке- 
н иеттер мен халы қтардағы мұндай ұғымнан ерекш е. М ысалы, христиан 
ж ә н е м үсы лм ан д үн и есін ің тарихнам асы нда тарихи ақпарат ж инақтау 
ж үй есін дегі н егізгі принцип тарихи уақы т санаты болса, көш пелілерде 
ол тарихи тұлға санаты м ен ауы сты ры лған. Ш ежіреде тарихты ж әне та ­
рихи оқиғаларды д аралан ды ру өзекті мағы на болып табы лады. Тарихи 
уакы т санаты тарихи кеңістік санатынан кейінгі үшінші орынға койыла- 
ды, ал бірінші катарға кайраткер тарихи түлға шығарылған. Тарихи уақыт- 
ты есептеу тиісінш е генеалогиялы к үрпақтар мен тарихтың ең ірі оқиғала- 
ры на сә й к ес ж үзеге асы ры лады , өйткені бұл, өз кезегінде, он екі ж ы л- 
д ы к циклды жыл санау қаж ет етілетін ғары ш н ам ал ы қтүсін іктерге бай- 
ланысты.
Сөйтіп тарихи білімнің генеалогияландырылған жүйесініңорталығында 
тарихи дәуір мен оқиғаларға баланатын тарихи жеке тұлға болады. М әсе- 
лен, к а зак тарихш ы лары XVIII ж ән е XIX ғасырлардағы тарих бойынша 
тарихи циклдарды Әз Тәуке, Абылай, Бүкар жырау, Казыбек би, Төле би, 
Ә білмәмбет хан, Ә білкайыр хан, Бөгенбай батыр, Қарасай батыр, Кабан- 
бай батыр, К енесары хан, Н аурызбай султан, Едіге, ІІІоң, Торайғыр, Ж а- 
рылғап би, жоңғар контайшылары Галдан-Церен, Шона батыр (Ш уна Дабо) 
ж ән е баскалар сиякты әйгілі ж еке тұлғалар аркылы көрсетеді.
Зерттеуш і В. Ю диннің «далалы к ауы зш а тарихнам а д еректем елері- 
нің хабарлары н тарихты ң дәл аны кталған ф актілерім ен салы сты ру д а­
л ал ы к тари хн ам а д ер ек тем елер ін ің дүрыс м әлім еттер хабарлайты нды - 
ғын», «оларда ай ты латы н о ки ғал ар д ы ң , адам дарды ң көп ш ілігі тарихи 
екендігін», «мұның өзі бұл тарихнам аны ң беймәлім окиғалары да, адам- 
дары да әбден нақты деп тұж ы ры м ж асауға негіз береді» деген көзкара- 
сы өте к ы зы к т ы .184 X V III—XIX ғасы рлар кезең ін дегі к азактар тарихын 
карасты рғанда дәстүрлі далалы к деректем елердің мәліметтері де пайда- 
ланылды .
Д еректеметану тарихы мен тарихнамада қазак шежірелерін іс жүзінде 
пайдалану мысалдары бар ж әне олардың арасынан бірінші кезекте ғалым- 
дар П. И. Рычков, А. И. Левшин, В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Ш. Уэлиха- 
нов, А. Н. Х арузин, А. Н. А ристовтар мен баскаларды ң есімдерін атау 
керек.
XVIII ж ән е XIX ғасы рлар тарихы ны ң казак ш ежірелерінде баса көңіл 
бөлінген окиғаларды хронологиялы к ретімен үстіртін карап шығуымыз- 
ды ң өзі ған а ө т к е н н ің көп теген егж ей -тегж ей ін е тереңдей үңілуге, 
окиғалардың кейбір аны к-канығы н нактылауға ж әне батыс немесе шығыс 
деректемелерінде баяндалып та қойған дәуір рухын, мүмкін, біршама өзге- 
ше түсінікте ұғы нуға м үмкіндік береді. С оны мен бірге онда тарихтың 
қазірдің өзінде белгілі фактілері түсіндірудің жаңа нұскасында көрсетілуі, 
сол накты мәлімет беруш інің дүние танымдық жүйесіне салынуы, бәлкім, 
субъективизмнен ада болмауы мүмкін.
64

XVIII ғасырды ң басынан К азак хандығы Т әу к е ханны ң билеуімен 
(1680—1715) мәлім. Тәуке өз зам аны ны ңедәуіркүш ті әміршісі болды, оның 
билігі аумақты к жағынан қазақты ң барлы к үш ж үзіне тарады. А. И. Лев- 
шин казак материалдарына сүйене оты рып, ұлы Т әуке ханға мынадай 
мінездеме берген: «Оның атымен өздерінің кызба отандастары ны ңтобы - 
рынан рухы біршама жоғары түрған кез келген Қ ы рғы з-К азакты ңж үрегі 
ізгілік пен инабатты лы кқа толады. Ол Қ азак О рдалары ны ң Л и кургі, 
Айдаһары».185
К азакты ң халы к аңы здары нда он ы ң татулы к орнатуш ы лы к кызметі 
дәріптеледі. Ол көптеген жы лдарға созы лған апатты өзара кы ркы с пен 
қантөгісті токтатады; ол акылдылығымен ж әне әділдігімен барша жұртты 
өзіне бағынуға көндіреді; ол күшті руларға карсы ласу үшін әлсіз рулар- 
дың басын косады, ал күш тілерін жуасытты, сөйтіп барш а ж ұртка ортак 
кы лм ы сты к заң ж үй есін ен гізді. М әш һүр Ж үсіп К ө п е ев тің « К азак
шежіресінде», сондай-ак баска да көптеген ш ежірелерде оның ел билеген 
кезі туралы өте көп мәліметтер келтіріледі. Ол ш еж ірелер былай деп сыр 
шертеді: «Қасиетті Ж әңгірден кейін Т әуке хан болды. Бүл акылды, табан- 
ды ж әне білімді адам еді. Халык арасында ол жөнінде оны ң халыкты ж ак- 
сы баскарғаны айтылады. Әз Т әук ен ің билік етуі туралы «К үлтөбенің 
басында күнде кеңес» деген сөз нак сол кезден калған».186
Тарихи аңы здар мен батырлар ж ы ры ны ң материалдары на карағанда, 
казактарды ң, негізінен Орта ж үз казактары н ы ң кы ста көш іп ж үретін 
жерлері XVIII ғасырды ң басында оңтүстікте,С ы рдария өзені аңғары нда 
болған.
Т әуке ханның накты өлеум еттік-экон ом и калы к м әселелер бойы нш а 
жасаған іс-әрекеттерін ің негізгі түж ы ры мы өлең ны саны нда, казактар- 
дың кабылдауына өте колайлы етіп бергені көрсетіледі.
Ш әкерім Қүдайбердиев «Түрік, кы рғы з-казак һәм хандар шежіресінде» 
Тәуке ханның генеалогиясын былайша баяндайды: «Ж әңгірдің орнына әз 
Т әуке хан болғанда, ханды кка өкпелеп У әлибаки Ғайып ханға кетіп еді. 
Әз Т әуке хан болғанда... бітім жолдарын түзеткен еді... «Күл төбен ің б а­
сында күнде кеңес» деген бітім сол еді. Кіші ж үздің ханы әз Т әу к ен ің
баласы Болат ханны ң бір баласы С әм еке хан еді. Үлы ж үздегі үлкен хан 
бәрінің үстінен қарайтұғын Б олатханны ңӘ бум ұхам м ет деген баласы еді. 
Оны біздің казак Ә білмәмбет дейді».187
Т әуке ханның генеалогиясы туралы Күрбанғали Халид былай деп ж а- 
зады: «Ал Барақ ханнан бергісін колмен тудырғандай айтамын: Барак хан, 
ұлы Бадакұл, үлы Ж әдік хан, ұлы Сығай, ұлы Есім, ұлы Ж әңгір, ұлы Әзиз 
(әз) Т әуке, үлы Полат, ұлы Ә білмәмбет, үлы Әбіл Ф айз хан (Ә білпейіс 
деп жүргендері осы болар) деп, кісі санында айы рм аш ы лы кж ок. Баска да 
айтуш ы лар бар, бірак бәрі де Орысханға тірейді. Бұл аны ктам а тарихи 
шындық».188
М ұхамеджан Ты ны ш баев өзіне мәліметтерді Ә улиеата уезіндегі шы- 
мыр руының қарттары бергеніне сілтеме жасай отырып, былай деп ж аза- 
ды: «Қ азак аңы здары на Караганда, каһарлы Ж ә ң гір ханмен туыстасуды 
ж әне сол аркылы одан кайырымдылық көргісі келген калмақтар оған кон- 
тайш ының кызын беріп, Т әуке содан туған». Біздің ойымызш а, Т әукен ің
ә к е с і Ж ә ң г ір хан б аты с м о н ғо л д а р д ы ң ірі т а й п а л а р ы н ы ң б ірі — 
д ер б ітт ер д ің билеуш і әу л ет ім ен т у ы стас ты к та б о лса к е р е к . Ресей
5 -3 6
65

деректем елерінде 1635 жылы ойраттар арасында өзара қы рқы сқан соғыс 
болғаны туралы м әліметтер бар, онда «Үрлік тайш ыға (торғауыттардың 
жетекш ісі. 
—Ред.)
қазақты ң Ж әңгір сұлтанымен бірлесе отырып, дербіттің 
Д алай тайшасы екі рет шабуыл жасаған. Үрлік қалмақтарына едөуір залал 
келтірілген ».189 «Қ азақтарды ң түсін ігі бойынш а Т әук ен ің хан д ы қ кұрған 
кезі қазақтар өміріндегі ең бақытты уақыт, олардың әскери күш-құдіреті 
ж оғары дәреж еге ж етіп, соны мен бірге ханды қ ішінде татулы к пен ты- 
ны ш ты к орнаған уақыт деп саналады». «Езіліп келген әлсіз руларды Тәу- 
ке оларды ң күшті руларға карсы түра білуі үшін одақтарға біріктірді. 
Билігіндегі руларды іс ж үзінде басқару үшін 6 би: 1) Үлы Ордаға — Төле 
биді (дулат, жаныс атасы); 2) Орта Ордаға — Қазыбекті (Қ аз дауысты Қазы- 
бек — арғын, қаракесек); 3) Кіші Ордаға — Әйтекені (әлім, төртқара, сама- 
рқанды к атақты Ж алаңтөс батырдың інісінің немересі); 4) қырғыздарға — 
Қ оқы м би Қ араш оринді; 5) қарақалпақтарға — С асы қ биді би етіп тағай- 
ындады; 6) катағандар, ж айм алар ж ән е басқа да ұсақ рулар билерінің 
есімдері белгісіз».190
X V III ғасы рды ң 20-ж ы лдары ны ң бірінш і жартысы тарихта жалпы 
«ақтабан ш ұбы рынды» ж ы лдары деп аталды. Қ азақ ш еж іресін ің бұл 
оқиғалары М әш һүр Ж үсіп К өпеевтің түсіндіруінде былайша суреттеледі: 
«Ол кезде калм ақ қонтайш ы сы ны ң билігі қатты күшейді. Ол қазақтарға 
ты ны ш ты қ бермей, үздіксіз ш апқы н ш ы лы қж асап отырды. Қ ы сқа уақыт 
ішінде қы ры қ рет шапқыншылық жасап, қалмақтардың ықпалы едәуір өсті. 
Ж о ң ғар л ар ж ең іск е ж еткен ж ерлерінде қазақтарды бірін қалдырмай 
кырып тастады. Осындай мейірімсіз соғыс себепті, қүрып кетуге таянған 
қазақтар бірігіп, күш терін топтасты ра жауға карсы бірлесіп соғыса бас- 
тады. Б ір ақ тап қ ы р хан, ерж үрек батырлар болмаса, нашар жауынгерлер 
тобы ры нан не пайда? 1723 жылы Галдан-Церегі Таш кентті басып алып, 
онда өз билігін орнатты».
Қ а за қ ш еж іресіндегі материалдар XVIII ғасырды ң бірінші ш ирегінің 
рухы мен ахуалын қандай да болсын басқа бір деректемелер түрлерінен 
гөрі неғұрлым толы қ береді. «Қ ы сқа күнде қы ры қ шапқан» деген онша 
нақты емес тұжырым қалмақтар мен казақтар арасындағы қарым-қатына- 
сты ң кескіл ескен сипаты н дәлелдейді. Қ азақтар Ж етісудағы, Түркістан 
аймағындағы ж ән е С ы рдарияны ң орта ағысындағы жайлауы мен кең 
өрісінен осылайш а айырылды.
« Қ алм ак тард ы ң үстем дігі орн аған кезде, Үлы ж үз — Қ о қ ан ға, Орта 
ж үз С ам аркан ға кетті, ал К іш і ж үз Хиуа ж ағы на көш ті. «Ақтабан шубы- 
рынды» зард аб ы н әс ір е се О рта ж үз көп көрді. Ж ұт малы н, ж ау ж ерін
алған қарақұры м халы қ даламен ж аяу босты. Мүндай ұзақ ж үріске аяк- 
киім ш ы дам ай, ж а л а ң а я қ б осқы н дарды ң табаны ақ қай ы сқа айналды. 
Үлы ж ү з Ж о ң ға р и я б и л ігін д е калд ы , ал О рта ж үз б әр ін ен бүры н ж ұт 
болы п, малды ң ж аппай қы ры луы нан, толассы з ж ау ш абудан қатты зар- 
дап ш екті. О рта ж ү зд ің а зы н -а у л а қ т ір і қалғандары С ары арқаға келіп, 
сон да ірге т е п т і» .191
«А қтабан шұбырынды» ж ы лдары нда қазақтар ж ан-ж ақтан: «бірінші 
жоңғар қалмақтары, екінші еділ қалмақтары, үшінші башқұрттар, төртінші 
сібір жағы..., бесінші ж айы қ казактары» тарапынан жасалған шабуылдан 
ауыр шығынға ұш ы рады .192 Ж оғарыда аты аталған дұшпандар ішінен жоң- 
ғарлар мейлінше қауіпті болды, олармен 1723—25 жылдарда болған шешуші
6 6

ш айқастарда қазақтар ж еңіліс тапты. «Ш ақш ақұлы Ер Ж әнібек» эп и ка- 
лык дастанында касіретті халықтың ж ай-күйі айтылған.
1723—25 жылдардағы жеңілістеріне ж әне Мауараннахр мен Сарыарқаға 
ретсіз көш уіне карамастан, қазақтар 1726 жылдың өзін д е-ақЖ о ң ғар и яға 
қарсы жаңадан аш ы қ күреске шығуға күш ж инап үлгерді. А. Л евш иннің 
жазғанындай, «...жан ашуы олардың (казактардың) бұрынғы қоныстарын 
қайтарып алу қаж еттігіне көзін ж еткізді, ал басқа түскен тауқы м ет сол 
максатқа жету ж олы на итермеледі. Ү лкен нәубет ішкі өзара кы ркы сты
бітістірді, жалпы келісімді кайтатуғы зы п, оларды ң б әрін бір н әрсеге ба- 
ғыттады».193
Алғашкы ірі ш айқас 1728 жылы Үлытаудың оңтүстік-баты с ж ағында, 
Шүбар көлінің жағасында болды. Қ азақ аңыздарында бұл шайқаста казак 
қолдарын Ш ақш ақ Ж әнібек батырдың басқарғаны айтылады.
Қ азақтарды ң өрш еленген қарсы лы ғы н ж еңе оты рып, ж оң ғарларды ң 
қалың колы сол дәуірде казактар қарсыласуының басты ошағы ж әне Қ азақ 
мемлекетінің аум ақты қ-саяси орталығы болған Үлытау ж ағына максатты 
түрде ұмтылды. Ә. Диваев Тайлақ пен С аңы ры қ бастаған Орта ж әне Кіші 
жүз батырларының Бұланты мен Білеуті өзендерінің жағаларындағы ора- 
сан үлкен ж ән е шешуші ш айкастарға қатысуы туралы қ азақ аңы здары н 
жазып алған. Бұл ж ерде қалы ң ж оңғар қолы ны ң күйрей ж еңілуі халы к 
ж ады нда «Қ алм ақ қы ры лған » деп сақ тал ған . Б ұл ан ты ж ә н е Білеуті 
өзендерінің арасында сол кезден бастап «К длмаққы ры лған» деп аталған 
шағын қы рқа бар. О ны ңтөбесін де құлпы тастары на ру таңбалары қаш ап 
салынған қазақ сарбаздары ны ң бейіттері де ш аш ырап ж а ты р .194 Тарихи 
аңыздарға қарағанда, бұл зиратқа сол ш айқаста каза тапқан қазак батыр- 
лары жерленген. Батырлар жырында Бүлантыда ш айқасқан қ а зақ с ар б аз- 
дарының рухы мен ерлік көңіл күйі, ж ауынан үстем болғандығы ж ы рла- 
нады.
М алай сары , О лж абай , Есет, Ж а н та й , Б а р а к , Ж ә н іб е к , Қ а б а н б а й , 
Б өгенбай, С ы ры м, М ұры н, Ж аулы б ай , С ары бай б аты рл ард ы ң , Қ азы - 
бек ж ә н е Т өле б и лерд ің есім дері, яғн и әр рудан ж и н ал ған к а з а к ж а- 
сақтары тізіп келтірілген . Ш ы ны нда да, көп теген ж азбаш а д ерек тем е- 
лерде б аты рлар мен б и лерд ің есім дері к а й тал ан ад ы . С он ы м ен б ірге 
м үрағат к ұ ж аттар ы н ы ң ты м п р а гм а ти к а л ы қ си п атта ж а с а л ғ а н ы н , ал 
аң ы здар мен б аты рлар ж ы р л ар ы н ы ң н еғұрл ы м ж ал п ы л ам а си п атта 
болаты нды қтан оки ған ы ң көркем ш ы ғарм аш ы лы қтуы н ды ларға ай нал- 
ғанын атап көрсеткен ж өн.
«Оларға дейін Сары арқадағы Он екі Қ азы л ы қ ж ә н е Ш и-Т үндік деген 
жерлерде наймандар тұратын. Қанжығалы ж әне Бәсентиін рулары да сон- 
да көшіп жүрді. Жаудан қашқан ағайындары бір түн ішінде наймандардың 
қы ры қ байталын ж еп койды. Н аймандар: «Бұл қы ры қ ж ы лкы сендердің 
келуіңе байланысты берген қонағасы м ы з — «ерулік» болсы н, ал біз сәл 
өрірек көш іп кетеміз», — деді. Т ек Ж еті момын руы ғана қалы п, босқы н- 
дарды ренжітпей, оларға қам корлы қж асап , күтім көрсетті. Бір жолы қан- 
жығалылар А бы з-Ш ом ақты ң кы зы н алып қаш ы п, оны белгілі би К,азы- 
бектің тұңғыш ы Қ онайға күйеуге берген. Қ онай ж астай өліп, Ш ідерті 
өзенінің жағалауына жерленеді. Сөйтіп Ш ідертіге қатарлас өзен сол к е з­
ден бастап Конай аталып кетеді. Қанжығалы ж әнеБ әсенти ін рулары Баян- 
ауылға келіп, сонда ірге тепті. Бірақ оған Сүйіндік руы келіп, орныға бас-
67

таған кезде олар тағы да әрі карай, төм енірекке, А қкөл-Ж айы лм а дейтін 
ж ерге кетті».195
М әш һүр Ж үсіп К өпеевтің ш еж іресінде келтірілген мүндай тарихи 
мәліметтер қазақ даласына ж оңғарлар шапкыншылығы туғызған бағытта- 
ры, малш ы ларды ң калы птасқан дәстүрлі көш і-кон, көш пелілердің жер 
қаты настары мен руаралы қ өн дірістік байланы стар жүйесі бұзылған 
кездегі рулардың қоныс алмастыруын дәлелдейді.
Қ азақ -ж о ң ғар соғы стары тарихта даңқты батырлар есімін қалдырды, 
оларды халы қ ж ы рға қосты , ал оларды ң қаһарм анды к ерліктері халық 
есінде — ш ежірелерде мәңгі сақталды.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шежіресінде Абылай туралы тарихи мәліметгер 
бар: «Абылайдың әуелгі аты Сабалақ». Мәшһүр Жүсіп Көпеев былай деп 
жазады: «...Жасы жиырмаға жетпеген Абылайдың қасында барлық кезде Ора- 
зақ (Ораз. — 
Ред.)
деген өзбек-сарт еріп жүрді. Олар Есілді жағалай көшіп 
жүрген Атығай ж әне Карауыл руларына келіп, онда Дәулеткелді байдың жы- 
лкысын баккан, оның атшылары болған. Абылайдан: «Атың кім?» — деп сура- 
ганда ол, — «Менің атым Сабалақ!» — деп жауап кайтарыпты».196
Абылай хан дәуірін Ш оқан Уәлиханов жоғары бағалаған, ол былай деп 
жазады: «Қазақтардың аңыздарында Абылай өлдебір поэтикалық қүрметке 
бөленген, А бы лай ғасыры к а зак серілігінің ғасыры болып табы лады ».197 
М ұндай баға халы қ санасы нда сақталы п калған сол бір тарихи дәуірді 
дәлм е-дәл бейнелейді. Қ азақ ш еж ірелерінің жүйесі өзінің ф ункционал- 
ды қ міндетін орындады, аса көрнекті батырлардың, Абылай ханның өзінің 
бейнелерін поэтикалы қ-эпикалы к жырлар нысанында — батырлар туралы 
эпостарда, толғауларда ж әне т.б. баянды етті. Ш. Уәлихановтың көптеген 
макалалары нда XVIII ғасырдағы казактарды ңтарихы жөнінде материал- 
дар бар. Ол халы к арасы нда кеңінен мәлім тари£и аңыздарды пайдалана- 
ды. Ш. У әлиханов «XVIII ғасырдағы батырлар туралы тарихи аңыздар» 
деген макаласында әйгілі тарихи тұлғалар — Абылай, Бөгенбай, Ж аңатай, 
Байғозы , О разымбет, Елш ібек батыр, Темірхан батыр, А ркандар батыр, 
Баян батыр, Қүдайберді батыр, Ж әп ек батыр ж әне т.б. аталатын 14 аңыз- 
ды келтіреді. III. У әлихановты ң сіңірген еңбегі мынада: ол өз макалала­
рында өзіне дейін ауыздан-ауызға тарап келген құнды тарихи мәліметтерді 
к өрсеткен .198
С ол кездегі б аты р л ар д ы ң есім дері туралы Қ ұ рбан ғали Х алид бы ­
лай деп ж азған : «А бы лай зам ан ы н да баты р сардар болғандар. Қ арак е- 
рей Қ а б а н б а й , А лты бай баты р, А ктам б ерд і баты р, Е см әм бет баты р, 
М а та й -Ш ө ң к е й баты р, керей Ж ә н іб е к баты р, бөрі А қп ан тай баты р, 
Қ ан ж ы ғалы Б ө ген б ай баты р, Б әсен ти ін М алайсары баты р, бұларды ң 
б әрі де к о л б асш ы ж а у ы н гер атан са да қайратты сы К аб ан бай болған. 
Ол кезд е қо р ш ау д а каЛса д ереу б ек ін іс ж асап , колы на не түссе соны - 
мен ж ауды ж а с қ а п , б ек ін етін корған д ы «қамал» деп атаган. К а за к
мұндай кам алды ң талайы н ш аңы н аспанға шығарып ж үрсе де, бір кабат 
Ш ы ңғы с тауы ндағы калм ақ қам алы н к а за к сы рттан корш ап ала алмай, 
ақы ры А бы лай хан кім камалды алса, хандығымды беремін деп ж ар са- 
лады. С онда да қо р ға н н ан өтіп еш кім кіре алмай тұрғанда осы К аб ан - 
бай мен Е см әм бет батыр екеуі аз өскерм ен барып садак, зеңбірек окта- 
ры өз ал д ы н а, ж аң б ы р д ай ж ау ған тастарға да қ ар ам ай , кам алға еніп 
кетіп , қ алм ақты кы ры п ш ы к к а н » .199
6 8

М әшһүр Ж үсіп Көпеевтің «Қазақ шежіресінде» даңқы ш ыққан жауын- 
герлердің есімдері аталады, ол былай деп жазады: «Абылай ханның зама- 
нындағы қ азақ ж ұ р ты н ан ш ы ккан баты рлар Қ аракерей К абанбай, Қ ан- 
жығалы Бөгенбай, Қаздауы сты Казы бек, Ш ақш ақұлы Ж әнібек, К өкж ар- 
лы көкж ал Барақ (жауды көп каш ырады, ж ақсы аты Б араққа калады 
делінген Барак батыр осы), Ш аныш қылы Бердіқожа, Сырым М алайсары:

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: