XVIII-XX ғасырдың бас кезі тарихы жоніндегі басқа да бұқаралық де-

ған деректемелер мазмұны жағынан да, түрі жағынан да әр түрлі. Бірінші 
тобы казак даласы мен оған ж апсарлас жаткан жерлерде болып, көзімен 
көргендердің ж азбалары нан, казактар ж ән е олар катыскан окиғалар ту- 
ралы мәліметтер бар материалдардан тұрады .207 Осы тұрғыдан алғанда, 
ж о н ғ а р б и л е у ш іс і Ц е в а н - Р а б т а н д а б о л ғ а н И в ан У н к о в с к и й д ің
күнделіктері мен жолжазба дәптеріндегі мәліметтер назар аударуға лайык- 
Бұдан біз казактарды ң ж оңғарлар жаулап алған Ж етісу жері, жоңғарлар- 
ды ң Үлы ж үздің рубасыларын бағындыруы туралы акпарат аламыз. Онда 
ойраттар ж етекш ілерін ің есімдері ж әне ж ер-су аттары келтіріледі. Атап 
айтканда, олар жаулап алған Шу, Талас, Сарысу, Хантау, Үлытау, Арға- 
наты ж ерлері ж ән е біркатар калалар: Ә улиеата, Сайрам, С озақ, Құлан, 
Ш ымкент, Таш кент ж әне баскалар бар.
Ж оң ғарлар казактарды ң жері мен халкын күйзеліске ұшыратып, ха- 
лы кты ң бір бөлігін түткы нға алып, Талас алкабы аркылы Сырдарияға 
ш ы ккан. Боскан казактарды ң бір бөлігі Сырдариянын, төменгі ағысына 
ы ғысып, бір бөлігі С ам аркан жағы на кетуге мәжбүр болған. Ж оңғар әс- 
керін ің саны ж ә н е оларды ң үрыс кимылдарын ж үргізу өдістері туралы 
деректер бар. Қ арасты ры лы п отырған деректемеде ж оңғарларға карсы 
күрес кезең ін де казактар үшін, тегінде, ең күйзелісті ж әне ауыр болған 
апатты жы л — 1723 ж ы лды ң бүкіл кайғы -касіреті аш ып көрсетіледі. 
Д еректеменің географиялык материалдары жоңғарлардың Үлы жүз, Орта 
ж үз ж ә н е Кіші жүз аумағына жасаған басқы нш ы лы к ж оры ктары ны ң 
аукымдылығын неғұрльім накты көзге елестетуге мүмкіндік береді ж әне 
окырмандарды жоңғарлар шапкыншылығына тойтарыс беру үшін барлык 
казактарды біріктіру мөселесін жедел шешуге арналған тарихи оқиғаның 
— Ордабасындағы хандар, билер, баты рлар ж әне рубасылары бас коскан 
к е ң е с ін ің дер к е зін д е ж ә н е ж оғары м аксатта ө тк ізіл ген ін түсін уге 
жетелейді.
«XVIII ғасырдағы С ібір тарихы ны ң ескерткіш терінде» казактар тура­
лы едәуір деректі материал бар. К азактар жоңғарларға карсы күресу үшін 
Ресеймен одақж асағы сы келді. Мұндай келісімнің галаптары туралы 1716 
ж ылы «Кайып хан мен бүкіл казак ордасы ны ң атынан» казақ елшілері 
келген Тобы лда С ібір губернаторы М. Гагаринмен келіссөз жүргізілді. 
Бүл ке ліс сө зд ер д ің м атери алдары , казактар д ы ң келесі, 1717 жылғы 
күресінің барысы, этап айтканда А ягөз өзені жанындағы шайқас туралы 
мәліметтер, Ә білкайырдың 1718 жылғы патшаға жазған хаттары ж әне ба­
ска деректер, соны ң ішінде к азак ж асактары туралы деректер казақтар- 
ды ң сол кезең де ж оңғарларға карсы күресінің наш ар ұйымдастырылу 
себептерін ашып береді. Бұл кұжаттарда казактарды ңж ауға карсы күрес- 
те баска да түрік халыктары арасы нан одактастар табуға ұмтылысы ж әне 
к а зак ж үздерін ің іш кі саяси жағдайын ашып көрсететін толып жаткан 
м әселелер туралы мәліметтер бар.
Генерал-м айор А. Тевкелевтін, Орынбор өлкесі мен казак жүздері ту­
ралы «Әр түрлі қағаздары» әсіресе өлкені отарлаудың басталуына байла- 
нысты шын мөнінде бірінші дәреж елі орын алады.
А. Тевкелев патша шенеуніктерінің арасында аймақтағы көптеген түрік 
халы ктары ның тұрмысын, әдет-ғұрпы мен кұкы кты қ нормаларын жақсы 
білген өте беделді адам болатын. П атш а мен Ресейге әбден берілген адам 
ретінде ол Кіші ж үз бен Орта жүз қазақтары н Ресей бодандығына кабыл-
76

даудың бастауында болды, күрделі, ал кейде қауіпті де дип лом ати ялы қ 
міндеттерді орындады. К ызм ет еткен кезеңінде оған үлкен өкілеттіктер 
берілді ж ән е тақ иесінің кұрметіне бөленді. Талай рет м арапатталы п, 
қызметі жоғарылатылды. Оның әр түрлі кезде қ азақ ж үздерінде болған 
тарихи оқиғаларға көзқарастары , белгілі бір шешім қабы лдауы , болған 
окиғаны бағалауы XVIII ғасырдағы қазақтарды ң, баш құрттарды ң, Еділ 
бойы халы қтары ныңтарихы н карастырған кезде ерекш е кұнды.
Д еректемелердің екінші тобын кұж аттар мен материалдар ж инақтары
— «XVI—XVIII ғасырлардағы қазақ-оры с қатынастары» ж әне «XVIII—XIX 
ғасырлардағы қазақ-оры с қатынастары» кұрайды .208 К ең естік кезде ж а- 
рияланған ж инактарда Кіш і ж үз бен Орта жүзді Ресейге косуды ң бас 
кезіне, бұл үрдістің барысы мен дамуына, оған қазақхандары ны ң катысу- 
ына, А. Тевкелевтің ж әне Орта жүздегі баш қүрттар елш ілігінің (Абылай 
ордасында) кызметіне, Абылайдың 1771 жылы хан атағын алуына катысты 
материал бар.
Біркатар мәліметтер казақ хандарының П угачевпен келіссөздерге, ал 
қазақ жасактарының Орынбор мен баска да бекіністерді корш ауға катыс- 
канын дәлелдейді.
XIX 
ғасырдың 1-жартысына катысты материалдар казақтарды ң Ресей- 
мен, соның ішінде Кенесары Касымовтың көтерілісі кезеніндегі өзара каты- 
настарының экономикалы к, сауда-саттық ж әне баска да жактары н ашып 
береді.
Тұтас алғанда, жинақтарды шығарушылардың алдында Ресей империя- 
сына қазақтардың өз еркімен қосылғандығын, ал ең бастысы — бұл үрдістің 
прогресшілдігін дәлелдеу, яғни кеңестік өмір ш ындығының көптеген он- 
жылдықтар бойы тарихнамада санаға сіңіріліп келген идеяларын деректер 
арқылы негіздеу мақсаты тұрғанын айта кеткен ж өн. Алайда ж и н ақтар- 
дың материалдарына сын көзбен караған жағдайда, зерттеуш ілер өлкені 
отарлаудың басталуы мен барысы, қазақ коғамы ны ң тұрмы с-тірш ілігіне 
империя енгізген саяси, ш аруаш ы лык ж әне күкы кты қ өзгерістер туралы 
алуан түрлі мәліметтер алады.
Ресми деректемелердің үшінші тобы — 1731 жылдан бастап Қ азакстан- 
ның Ресейге косылу үрдісімен тікелей байланысты материалдар, негізінен 
алғанда патша үкіметінің заң актілері, казак даласында болып кеткен рес­
ми адамдардың хабарламалары ж әне лауазымды адамдар, ақсақалдар, би- 
лер жазған кұж аттар.209 Ж инакты ң материалдары мынадай бөлімдер бой- 
ы нш аж үйеленген: Қ азақстан Ресейге қосылған кезден бастап казак хан- 
дары мен патша үкім етінің өзара қаты настары ; ш екаралы қ соттар мен 
ж азалаудың ұйымдастырылуы; XIX ғасырдың 60-жылдарындағы реф ор­
мата дейін Сібір ведомствосының қазақтары н басқару; 1867 жылдан бас­
тап Ж етісу ж әне Сырдария облыстарын басқару; 1868 жылдан бастап Дала 
облыстарын баскару; 1886 жылдан бастап Түркістан өлкесін басқару; 1891 
жылдан бастап Дала генерал-губернаторлығын баскару. Сонымен ж инақ- 
та 1822 жылғы «Сібір казақтары туралы жарғы», 1844 жы лғы «Орынбор 
қазактарын баскару туралы ереже», 1867—68 жылдардағы «Уақытша ере- 
желер», 1886 ж ән е 1891 жылдардағы ережелер бар. О қырман X V III—XIX 
ғасырлар бойында Қ азақ даласы нда болған әлеум еттік-саяси сипаттағы
барлык өзгерістер туралы мағлұмат алады. Бұл топка XVIII ж ә н е XIX 
ғасырлар ш ебінде Қ азақ даласы өмірінде болған әр түрлі оқиғаларды
77

көрсететін, жеке кітап етіп шығарылған қүжаттар жатады, өкініш ке қарай, 
ол кітап алғаш көп том ды қ болып ж оспарланған басылым томдары ның 
бірі болып қалды .210 Қ азақстан тарихы (1785—1828) жөніндегі аталған жи- 
н ақта Кіші ж үз қазақтары н ы ң Сырым Датов басш ы лы қ еткен ірі бой 
көрсетуі туралы едәуір материалдар бар. К өтерілістің себептері, оның 
өрістеуі, ол жөнінде патша әкімшілігі тарапынан жасалған әрекеттер және, 
әрине, нәтиж елері туралы деректемелер оның қанш алықты құлаш жайға- 
нын, өлеуметтік бағытын ж әне сәтсіздікке ұшырау себептерін көрсетеді. 
Д еректем елер ш аруалардың бой көрсетулерінетөн белгілер — стихиялы- 
лығы мен ұйымдаспағандығын, күрестің айқын мақсаттары болмағанды- 
ғын аңғаруға көм ектеседі, алайда, көзімен көргендер көтерілістің негізгі 
себептері К іш і ж үздегі жер мәселесінің шиеленісуінде деп біледі.
Д ерек тем елердің төртін ш і тобы на Қ азақстан мен С ібір аумағына 
әзірлен ген м арш руттар бойы нш а ғылымды ж ан-ж ақты біліммен ж әне 
м әлім еттерм ен байы ткан, Ресей кол астына қаратқан өлкен ің өндіргіш 
күштері мен экономикасын зерзтеуге зор көмек көрсеткен, сондай-ақ XVIII 
ғасырдағы қ а зақ коғамы ны ң әлеум еттік-саяси құрылымы туралы құнды 
мәліметтер әкелген 1768—1774 жылдардағы академиялы қэкспедициялар- 
ды ң нәтиж елері ж атады .2"
К ей ініректе К С РО ҒА мұрағаты ны ң басылымдарында ш ы ккан мате­
риалдар олардың сипаты, зерттеулер қамтыған аудандардың басшы қүра- 
мы туралы мағлұматты көп жағынан толықтырып, кеңейте түседі. Ал онда 
сол экспедицияларға қаты суш ы лар ең б ектерін ің толы қтізім і ж ариялан- 
ған.212
XIX ғасыр деректемелерінің ақпаратына тән ерекшелік көтерілістердің 
бірнеше ошақтарының тууы болды. Бөкей Ордасындағы шаруалардың Иса- 
тай Тайманов бастаған 1836—37 жылдардағы бой і^өрсетуімен бір мезгілде 
дерлік Орта ж үз бен Кіші ж үзде патша өкіметіне қарсы К енесары К асы ­
мов бастаған көтеріліс (1837—1847) бұрқ ете түсті, кейініректе 1856—57 
жылдарда Ж анқож а Нұрмұхамедов басқарған Сыр өңірі қазақтары тәуел- 
сіздік жолындағы күреске көтерілді, ал 1855—58 жылдарда Кіші жүз аума- 
ғында Есет К өтібаров басш ылы қ еткен қазақтар Орынбор жазалау отряд- 
тары на қарсы қимыл ж асады . Қ азақ шаруалары бой көрсетулерінің ара- 
сы нда ұзақтығы ж өн інен де, қарқы нды лы ғььж өнінен де айы рмаш ылы қ 
болды. А лайда құж аттар бұл көтерілістердің негізгі күші өз бостандығы 
мен дербестігін қорғаған қазақ шаруалары болғандығын растайды. Казак- 
тар ж әне олардың өз ж ерін Ресейге косу аякталғанға дейінгі өкімет орын- 
дары на карсы бой көрсетулері туралы алуан түрлі ф актілер бар бірқатар 
тарихи материалдар жалпы Түркістанды жаулап алуға катысты ертеректе 
ж ары қ көрген жарияланымдарда оқырмандар назарына ж еткізілді.213
1930 жылдарда кеңестік тарих ғылымында патш алық Ресейдің үлттық 
шет аймақтары ндағы азатты қ қозғалы стары ны ң тарихы архив (мұрағат) 
материалдары бойынша іздестірілді. Мұрағатшылар көтеріліс мәселелерін 
ж әне Исатай Таймановтың патша мен ханның билік орындарымен көтеріліс 
кезеңіндегі өзара катынастарындағы жеке рөлі көрсетілетін бірнеше құжат 
ж ариялады . К азақстан Р еспубликасы О рталы қ М емлекеттік архивінің 
қорларында жинақталған кұжаттар мен материалдар жинағында Бөкей Ор- 
дасындағы көтеріліс мейлінше толы қ деректі көрініс тапты.214 К азак ж әне 
орыс тілдеріндегі құж аттар көтеріліс туралы біздің білімімізді толы қты -
78

ра түседі жөне Бөкей Ордасындағы қазақ қоғамының қалың тобы наразы - 
лы ғы ны ң себептерін, көтеріліс қамты ған аум ақты , көтерілісш ілердің
әлеуметтік ж өне рулы к құрамын, күрестің қи ы н-қы стау ж ағдайлары нда 
И сатай Таймановты ң ж алтақты қ көрсетуінің негізгі сы ры н, патш алы қ 
ө к ім е т о р ы н д а р ы н ы ң Ж ә ң г ір х а н м е н х а т а л ы с у ы н ы ң б а с т ы
себептерін,оларды ң халы қ бұқарасы мен күресінің әдістерін ж ән е басқа 
мәселелерді неғұрлым толы к анықтауға мүмкіндік береді.
Он жылдай уақы тқа созы лған ж өне үш ж үздің едәуір бөлігін қамты - 
ған, Кенесары Қасымов бастаған көтерілістіңтарихы бойынша біздің колы- 
мызда «Қ азақ халқының Кенесары Касымов бастаған ұлт-азатты қ күресі» 
(А., 1996)деген құж аттар жинағы бар. Онда 1837—1855 ж ы лдар кезең ін е 
қатысты материалдар мен құж аттар ж инақталы п, археогеограф и ялы қ 
тұрғыдан баяндалған. Олар көтерілістің бары сы н, онда іске қосы лған 
күштерді ж ан-ж ақты анықтауға мүмкіндік береді, көтерілісш ілер жағын- 
дағы ең белсенді рулардың нақты атаулары беріледі. К енесары Қ асы мов- 
ты ң император Н иколайға көтерілісш ілердің негізгі талаптары айтылған 
хаты мазмұны ж өнінен кызықты. Батыс Сібір губернаторы на ж олданған 
хаттарда көтерілісш ілердің бағдарлам алы қ талап -тіл ектері айты лған. 
М атериалдарда көтеріліс басш ы сы ны ң белгілі бір нақты ұрыс қимы лда- 
рындағы тактикалы к ойлары н, көтерілісш ілердің Үлы ж үз ж еріне, Ш у 
мен Іле ж ағалаулары на кету себептерін, қ азақ халқы на қарсы ж азалау 
отрядтары ның белсенділігін, соңғы ш айқастарды ж ән е К енесары Қ асы - 
мовтың қаза табуы ны ң м ән-ж ай лары аш ып көрсетіледі. С оны мен көте- 
рілістің тарихы мен оған қатысуш ылардың рөлі ж өнінде әр кезде ж ән е әр 
түрлі басылымдарда ж арияланған ж екелеген үзінділер енді құж аттарды ң 
арнаулы жинағы мен елеулі түрде толы кты , ол елеулі ж ә н е өм ірлік та- 
қырыпты игеруде пайда болтан бос орынды едәуір толықтырады. Сыр өңірі 
қазақтары кіш кене-ш екті руларының Ж анқож а Нұрмұхамедов ж әне Есет 
Көтібаров бастаған көтерілісі туралы деректі материалдарды ң ж арияла- 
нуы ж өн індегі ж ағдай да осы ндай. К аза қ с т а н н ы ң Р есейге қосы луы
кезеңіндегі, X V III—XIX ғасырлардағы халы қ-азатты қ қозғалы сы н ы ң әр 
түрлі кезендерінің деректі базасы бұдан кейін де игеруді күтіп тұр, мұның 
өзі маңызды тақыры пты зерттеуде теориялы к-м етодологиялы қ көзқарас 
әзірлеуге белгілі бір дәреж еде эсер етеді.
XX 
ғасырдың 80-жылдарында деректі құж аттар К азақстанны ң Қ ытай- 
мен өзара қатынастарын көрсететін бірқатар жинақтармен толықты, олар- 
да қытай ж әне түрік тілдерінен аударылған мәтіндер келтірілген. Көлемді 
жинақтардың бірі «Цин империясы ж әне казақханды қтары . XVIII ғасыр- 
ды ң екінш і ж артысы — XIX ғасырды ң алташ кы үштен бірі. 1—2-бөлім» 
деген атаумен шықты. Қ ұж аттар мен материалдар ж инағы А бы лай мен 
оны ң ұрпақтары ны ң қы зметі туралы тарихи м әлім еттерді толы қты ра 
түседі, қазақ-қы тай қаты настары ны ң алуан түрлі болғаны н көрсетеді.
XIX ғасыр қазақтарды ң мәдени өміріндегі түбірлі өзгерістермен ерек- 
ше болды. XIX ғасырдың бірінші жартысында Орынбор мен Омбыда кадет 
корпустары ашылып, оларға қазақ ш онж арлары ны ң балалары қабы лдан- 
ды. X V III ғасырдың соңғы ш ирегінде жұмыс істеген ази ялы қ мектептер 
қатары на хатшылар мен тілмаш тар даярлайты н арнаулы мектептер, зай- 
ырлы мектептер, калалы қучи лищ елер, о р ы с-к азақ мектептері қосылды. 
Еуропалы қ үлгіге жақындатылған бұл оқу оры ндары нда білім алған ж ас-
79

тар кейіннен өз білімін казак коғамы өмірін жақсарту ісіне барынша қол- 
дануға ұмтылды. Оларды қоғам өм ірінің арнаулы -саяси ж ән е шаруашы- 
лы к жақтары ғана толғантып койған жок, олар айналадағы қызметті ғылы- 
ми тұрғыдан ұғынуға өз үлестерін қосуға ұмтылды ж әне үлес қосты. Сон- 
дыктан зиялылардың жаңа ұрпағының, казақ қоғамының өз топырағынан 
ш ы ққан , оны м ен нақты тұрмыс арқылы етене байланысты аса көрнекті 
өкілд ерінің ш ы ғармаш ы лы к мұрасы XIX ғасырдағы деректеметануға ірі 
үлес болып косылды. Бұл ең алд ы м ен Ш. Уәлихановтың (1835-1865) ту- 
ы нды лары на қаты сты .215 О ны ң еңбектерінде К азақстан н ы ң , Орта Азия 
мен Ш ы ғы с Т үр кістан халы қтары н ы ң тарихы на терең ы нта-ы қы лас 
білдірілген. Олардан біз қ а з а к ж ә н е қырғыз халықтарының ш ықкан тегі, 
қазақ қоғамыны ң әлеуметтік ж әне саяси кұрылысы, казак халқының жо- 
ңғар агрессиясына карсы азатты к күресі, Қ азакстанны ң Ресейге косылуы 
мәселелері ж өнінде әм бебап мәліметтер аламыз ж ән е патша өкіметінің 
к а зак даласы нда өзін орны кты ру жолы ндағы саясаты на оны ң нақты, 
белсенді кө зк ар асы н сезінем із. Ш. У әлиханов ең бектерін ің н ақ осы 
касиеттері оларды ң казак ғалымдарының: филологтардың, философтар- 
дың, заңгерлердің, экономистердің, тарихшылардың ж әне жаратылыста- 
ну ғылымы өкілдерінің зерттеулеріндегі деректем елік сипатын аныктап 
берді. Ірі кайраткерлердің саңлақтар тобын Ы. А лтынсарин, М. Бабажа- 
нов, К. Халид, С. Ж антөрин, Т. Сейдалин жөне баскалардың есімдері жал- 
ғастырады .216 О лардың әр түрлі басылымдар мен мерзімді баспасөзде жа- 
рияланған еңбектері казактарды ң сан кырлы өмірін, әлеум еттік-эконо- 
м икалы к дамуы ның ерекш еліктерін, ойлау үлгісі мен кәсібін бейнелейді. 
XIX ғасы рды ң екінш і жартысындағы алдыңғы катарлы адамдардың шы- 
ғармаш ы лык мүрасында Абай Қ ұнанбаевтың еңбектері ерекше орын ала- 
д ы .217 О н ы ңтуы н ды лары ж ә н е оларға өзек больГп, көктей өтетін пробле- 
малар аукымы - оры сты ң дем ократи ялы к мәдениетінің, ал сол аркылы 
дүни еж үзілік м әдениеттің ж ан-ж акты ықпалын бастан кеш іруш і казақ 
әлеум еттік топтары рухани өм ірінің аса бай көзі. Абайдың поэтикалы қ 
шығармаларынан баска, тарихи такырыптағы: «Ескендір», «Масғұт», «Әзім 
әңгімесі» деген біркатар туындылары бар. «Қарасөздерінде» автор тарихи 
такыры пка талай рет соғады. Абай Құнанбаевтың шығармашылығы казак 
халкы рухани м әдениетінің баға ж етпес ескерткіш і ж ән е зерттеуш ілер 
үшін бағалы дерек көзі болып табылады.
X IX —XX ғасы рл ар ш ебінде к азак тар д ы ң ш аруаш ы лы ғы ж өнінде 
мәліметтер бар деректі ж арияланымдар пайда болды. Бұлар — қазак коға- 
мы ның мал ш аруаш ы лығы , тұрмы сы , әлеум еттік қүрылымы туралы мол 
статистикалы к материал бар ж инақтар, ең алдымен бүлар — 1896-1900 
жылдарда Дала өлкесінде жүмыс істеген статистик Ф. А. Щ ербина басшы- 
лы қ еткен арнаулы эксп ед и ци ян ы ң материалдары .218 Э кспедицияны ң 
міндеті көш пелі ж ән е жартылай көш пелі шаруашылыктарға қажетті жер 
көлемін белгілеу ж ән е он ы ң коны станды ру коры на алынатын көлемін 
аны ктау болатын. Щ ербина зерттеуінің саяси бағыты әбден айқын, бірақ 
оның материалдары казіргі күндерде де өз кұндылығын жойған жок.
Самодержавиенің аграрлык мәселені шешудегі, сондай-ак далада жерді 
межелеу жөніндегі коныс аудару козғалысы мен отаршылдык саясаты К. К. 
Пален ревизиясы ны ң есептерінде көрініс тап кан.219 1907—1910 жылдарда 
коныс аудару баскармасы Ж етісу облысының 138 989 казак және 2700 қоныс
80

аударушылар шаруаш ылықтарына тексеру жүргізді, оны П. П. Румянцев 
басшылык еткен экспедиция жүргізген еді.220 К азак қоғамы өмірінің кейбір 
әлеум еттік-эконом икалы қ жақтары баска да халықш ылдар өкілдерінің 
еңбектерінде көрсетілген. Олардың мүдделерін айқын білдіруші В. И. Се- 
мевский болды .221 О ны ң зерттеулерінен біз С ібірдің алтын өндіретін 
кәсіпорындарындағы қазақтардың жағдайы туралы мағлұматтар табамыз. 
Семевскийдің еңбектеріндегі ж әне кен округтерін басқарған инспекторлар 
А. С боровскийдің, В. К оцовскийдің, В. П авловскийдің очерктеріндегі 
жұмысшылардың саны ж әне олардың еңбек жағдайлары туралы накты ма­
териал тарихшылар үшін құнды деректеме болып табылады.222
Қазақстанның жергілікті мерзімді баспасөзіндегі тарихи материалдар да 
аз емес. Бұлар — орыс тіліндегі, ал одан соң казақтіліндегі газеттер, альманах- 
тар, жинақтар. Олардың жұмысына саны шағын зиялылар тартылды. М әсе- 
лен, атап айтканда XIX ғасырдың соңғы ширегінде «Туркестанские ведомос­
ти» (1870—1882), «Акмолинские областные ведомости» (1888—1902) газеттеріне 
казак тілінде косымшалар шығару жолға қойылды.
Сол кез үшін к а за к тіліндегі ірі мерзімді басы лым «Айкап» ж урналы
(1911 — 1915) болды. Ж урнал ж аңалы к, озы ккадам атаулыны жактады, ша- 
руаш ылы қты ң ж аңа нысандарын ж ән е тауар-акш а каты настары н дамы - 
туды насихаттады. Оған қ а зақ зи ялы лары ны ң д ем ократи ял ы к ниеттегі 
өкілдері: М ұхамеджан Сералин (ж урналды ң баспагері), Сұлтанмахмұт 
Торайғы ров, С пандияр К өбеев, Бакы тж ан Қ аратаев, Ж ансұлтан С ейда- 
лин, Әбдіғазиз М ұсағалиев ж әне баскалар ж азып тұрды.
1913 ж ылдың ақпаны нан бастап 1918 ж ы лды ң күзіне дейін «Айқапқа» 
Караганда әлдекайда көп таралыммен О ры нборда шығып тұрған газет 
«Қазақ» газеті болаты н.О н ы ң бас редакторы — А хмет Б ай тұрсы н ов, 
баспагері - М ұстафа О разаев болды. Газетке Ә. Бөкейханов, М. Д улатов, 
М. Тынышбаев, Ш. Кұдайбердиев, Т. Кұнанбаев ж ән е баскалар үзбей ж а­
зып тұрды. Газет беттерінде ж ары к көрген проблем аларды ң негізгі ж ә н е 
кең аукымы («Дума ж ән е казактар», «Дума ж ән е соғыс», «Ж обаланы п 
ж аткан зандар туралы», «Коныстануш ылар туралы», «К азактар ж ән е жер 
мөселесі», «Ш аруаш ы лы қты ң өзгеруі», «Д еннің саулы ғы , рухты ң сау- 
лығы», «Аурулар туралы», «Оба ж өнінде», «Білім беру туралы», «К азак- 
ша білім беру туралы», «Бастауыш мектеп», «М ектептің мұқтаждары », 
«Оку уакыты», «Қазіргі соғыс», «Соғыс туралы», «Г. Д ума ж ән е солдат 
мәселесі», «Қазақтардан солдат алы на ма?») газет мүдцелерінің сан қы р- 
лы екенін және XX ғасырдың басындағы казақ коғамының ішкі ж әне сырт- 
кы өмірінің өміршең проблемаларына жауап іздестіргенін көрсетті. Газет 
беттері — қазақтарды ң ш аруаш ы лык, мөдени, рухани ж ән е әлеум еттік- 
саяси тарихының аса бай деректер көзі.
Одан кейінгі жылдарда деректемелерге ы нта-ы қы лас арта түсті. Олар- 
ды ж инау, жүйеге келтіру ж ә н е ж ариялау ж өніндегі ж ұм ы с өріс алды .223 
К өп үзамай И. А. Ч екалинский мен С. А сф ендияровты ң 1916 жылғы кө- 
теріліс туралы алғаш кы б и б л и о гр аф и ял ы қ ең б ектері ж а р и я л а н д ы .224 
Ш ығыс еңбекш ілерінің револю циялы қ дәстүрлеріне едәуір көңіл бөлген 
«Красный Архив» журналы іздестіру ж ән е макала ж ариялау жұмысы нда 
айтарлыктай рөл аткарды .225
1916 жылғы көтерілістің 20 жы лды ғы на карай Орта А зия мен К азақ - 
стандагы құжаттар коры бірқатар бағалы ж арияланы мдарм ен байыды .226
6 -3 6
81

Орта Азия мен Казақстанның Казан революциясына дейінгі кезендегі та- 
рихына арналған Біріккен ғылыми сессияның Казанға дейінгі Қазақстандағы 
әлеуметтік-экономикалы қ ж әне саяси проблемаларды зерттеу үшін зор ма- 
ңызы болды.227 Проблемалар кешенінде Орта Азия мен Қазақстанның кеңестік 
дәуірге дейінгі тарихын кезендерге бөлу туралы мәселе ерекше маңыз алды. 
Бұл сессияда кабылданған кезендер: 1. Қазакстан аумағындағы алғашқы қауым- 
ды к құрылыс. 2. Қазақстан аумағында феодалдық құрылыстың қалыптасуы 
мен дамуы. 3. Қазақстанда капиталистік катынастардыңдамуы және патриар- 
хаттык-феодалдыққатынастардыңыдырауы. 4. Қазақстан Ресейдегі империя- 
лизм кезеңінде. Кейін бұл кезендер 5 томдық «Қазақ ССР тарихы» академия- 
лы к еңбегінің негізіне алынды.
Қ азақстан н ы ң револю цияға дейінгі тарихы жөнінде деректі материал- 
дардың басып шығарылуы ғалым-тарихшылар мен К азак К СР мемлекеттік 
м ұ рағаты к ы зм е т к е р л е р ін ің ғы лы м и әлеуеті ө с к е н д ігін ің маңы зды
көрсеткіш і болды .228
1916 жылғы ұлт-азаттық күрес тарихының деректемелік базасы кеңейді: 
КСРО Ғылым академиясыны ңТарих институты, Бас тарих мұрағат басқар- 
масы, Орта Азия мен Қ азақстанны ң ғылым академиялары аймақтағы 1916 
жылғы көтеріліс туралы құжаттарды қорытатын жинақтар жариялады.229 
Құжаттардың көпш ілік бөлігі бірінші рет жарияланды, бірақ олардың кұра- 
мына бұрын жарияланған материалдар да енгізілді. Ж инақматериалдарын 
мұқиятжәне жан-жақты зерделеу проблеманың фактографиялық негізін әлде- 
қайда кеңейте түсті, патша өкіметіне карсы ұзақка созылған, табанды ж әне 
ж анқиярлы қ күреске Орта Азия мен Қазақстан халықтарының зор үлес қос- 
қанын дәлелдейді деп пайымдауға мүмкіндік береді.
Соңғы кезенде «Қаһарлы 1916 жыл» деген құжаттар мен материалдар жи- 
нағы шығарылды (А., 1998,1, II т.). «Бұрынғы басылымдармен салыстырғанда, 
— деп атап көрсетеді оның құрастырушылары, — оқиғалардың географиялық 
ауқымы кеңейтілді, Қытайдағы босқын-қазактардың жағдайын және өкімет 
орындарының оларды қайтару жөніндегі әрекеттерін ашып көрсететін құжат- 
тар топтамасы, сондай-ақ майданға жақын өңірдегі тыл жұмысшыларының 
жағдайы, олардың корғаныс жұмыстарына пайдаланылуы туралы материал- 
дар жарияланып отыр» (5-6.)- Біздің ойымызша, түп-негізіне қазақ зиялыла- 
рының өкілдері белсене қатысқан құжаттардың жариялануы екі томның 
елеулі жетістігіне айналды жөне бұл деректемелер Ә. Бөкейхановтың, А. Бай- 
тұрсыновтың, М. Дулатовтың, М. Тыныш баевтыңжәне басқаларының 1916 
жылғы оқиғаларға көзқарастарының мәні мен мазмұнын көрсетеді. Сөйтіп 
зерттеушілер қазактардың XX ғасырдың басындағы интеллектуалдық саң- 
лақтар тобының көзқарастарын ғана емес, сонымен қатар олардың патша 
өкіметіне қарсы қазактардың ұлт-азаттық күресінің ең жоғары өрлеу жылда- 
рындағы практикалы ққызметініңтолы қкөрінісін де бейнелейтін, бұрын қол 
жетпей келген деректемелер алды. Біздің нақ осы тұрғыдан карайтындары- 
мыз: 1916 жылғы 7 тамыздағы № 15 құжат — Торғай, Орал, Ақмола, Семей, 
Жетісу облыстарының қазақхалқы өкілдерініңтыл жұмыстарына жұмылды- 
руға ж әне шақыруды жүзеге асыру жөнінде қажетті шаралар жүргізуге ха- 
лықтың қарсы шығуы туралы жеке кеңесінің хаттамасы; № 2 құжат — 1916 
жылғы тамыз — Орынбор губерниялық жандарм басқармасы бастығының 
агенттік мәліметтер бойынша А. Байтұрсыновтың, Ә. Бөкейхановты ңжәне 
М. Дулатовтың үкіметке қарсы әрекеті туралы Торғай облысының әскери
82

губернаторы М. М. Эверсманғахабарламасы; 1917 ж ы лды ң5-25 ақпанындағы 
№ 86 құжат — Черняев уезі 4-учаскесі бітістіруші судьясының М. Тынышба- 
евтан Жетісу облысындағы көтерілістіңсебептері мен барысы туралы жауап 
алуының хаттамасы; № 80 құжат - М. Дулатовтың 1917 жылғы 8 қаңтардағы 
«Казак» газетіндегі макаласы; 1917 жылғы 25 акпандағы № 97 құжат — Торғай 
өскери губернаторының М. Дулатовтың оны земстволық калалық одактан 
бұратаналық полкке жіберуіне байланысты қызметі туралы агентуралык 
мөліметтер хабарланған қатынасы. Қ азақ қоғамы сана-сезімінің өскенін 
білдіруге құқығы бар зиялылар мүдделерінің кең ауқымын ашып көрсетуге 
Ә. 
Бөкейхановтың (№ 2 құжат), М. Дулатовтың (№ 9 кұжат) жинақта берілген 
мақалалары мен Қазақстанның біркатар облыстары бойынша 1916 жылғы 
көтеріліске қатысушылардың баска да құжаттары себін тигізеді.
Мәдениет проблемалары жөніндегі деректемелерді сипаттай келгенде, 
соңғы он жылда зерттеушілердің XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басын- 
дағы қазақ зиялыларының шығармашылығына жататын жаңа материалдар- 
дың мол қорын алғанын айта кеткен жөн. Бұлар — Ә. Бөкейханов, А. 
Байтұрсынов, М. Ж ұмабаев, М. Д улатов, М. Ты ны ш баев, Ш. Құдайбер- 
диев, М. -Ж. Көпеевтердіңжәнебаскалардыңтуындылары. Мысалы, Ә. Бөкей- 
ханов шығармаларының кітабына (Шығармалар. А., 1994) «Казак» газеті мен 
баска да басылымдарда жарияланған еңбектері енгізілген. Бүкіл материал 
мынадай бөлімдерге бөлініп берілген: макалалар, зерттеулер (1913—1917); сол 
жылдар іш індегі рец ен зи ялар; аударм алар; Ә. Б ө к ей х ан о в қ а құрм ет 
көрсетілген материалдар (оның Семейде болуы туралы, қазақтар үшін, со- 
ның ішінде тыл жүмыстарынан кайтып оралғандар үшін, оның атынан сти­
пендия беруге ж әне медресе салуға каражат жинау туралы хабар) ерекше 
бөліп көрсетілген. Кітап материалдары ғалымның бұрын араб өрпімен жари- 
яланған түпнұска мұрасын казіргі графикада окуға, оның мүдделерінің кендігі 
мен интеллектуалдыкәлеуетін сезінугетұңғыш ретмүмкіндік береді. Құрас- 
тырушы (М. Қойгелдиев) жинакка бұрын ғылыми айналымда болмаған мұра- 
ғат күжаттарын едәуір мөлшерде пайдалана отырып, казак зиялы ларыны ң 
аса көрнекті өкілінің өмірі мен кызметі туралы кіріспе макала берген. Мұнда 
көтерілген көптеген мәселелер ой-пікірдің, соның ішінде «Алашорда жөне 
Қ окан автономиясы мәселесін түсіндірудің соны лы ғы мен ерекш е; ал 
Ә. 
Бөкейханов ол туралы Қоканда жарияланған Түркістан автономиясы мен 
сайланған Түркістан уакытша үкіметі өлкенің байырғы халкының саяси өзін- 
өзі баскаруының жаңа органдары болды деп жазған еді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: