Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
Қазақстанны ң XIX ғасырдың екінші жартысындагы қүқықтық
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| Қазақстанны ң XIX ғасырдың екінші жартысындагы қүқықтық
жүйесіндегі жаңғыртулар. 1867—68 жылдардағы «Уакытша ережелерде» қазақтар орн аласқан барлы қ ж ер ж ән е «сол жердегі бар нәрсенің» бәрі п атш алы к Ресейдің мем лекеттік меншігі деп ж арияланды . М емлекеттік менш ік деп ж арияланған жерлер көш пелі мал шаруашылығымен айналы- са т ы н қ а з а к х а л қ ы н ы ң м е р з ім с із қ о ғ а м д ы қ п а й д а л а н у ы н а тү сті. М ем лекеттік м енш ік деп ж ариялан ған ж ерлер 1868 жылғы Уақытш а ереж енің 210-параграфы на сәйкес әрбір ш аңы рақ и есін ің ж еке иелігінде емес, оны ң өзі түраты н кауы м ны ң коғамды қ пайдалануында болуға тиіс ж әне оларды жекелеген мүш елерінің пайдалануына сол қауым беріп оты- ратын еді. 1868 жылғы Уақытша ереженің 212,217, 218-баптарына сәйкес көшпелі халы қты ң пайдалануындағы барлык жер қысқы қыстауларға, жазғы жай- лауларға ж өне өңделетін ж ерлерге бөлінді. Зандарға әрбір қазақты ң өз пайдаланылуына бөлінген учаскеде жерді өндеуге, бау-бақш а ж әне тоғай өсіруге, тұрғы н үй мен ш аруаш ы лығы на арналған қора-қопсы салуға құқығы б ард еп белгіленді. Егін егу үшін өңделген ж ерлер, сондай-ақтұрғы н үй немесе кандай да болсын кұры лы с салы нған ж ерлер өңделген уақытында немесе оларда қүрылыстар болған кезде мұраға көш іп отырды. Ж ер кәсібімен айналысу тоқтатылған немесе қүрылыстар жойылған жағдайда, бөлінген учаскелерді н ақ сол қауы м ны ң басқа адамдарына беруге болаігын еді. Бұған керісінш е ж аңа зандарда қы стаулар мен ж айлаулар белгілі бір болыстағы көш пелілердің бүкіл қауымының билігінде қалдырылды, оның үстіне бұларды пайдалануды реттеу казақты ң дағдылы қүқы ғы ны ң нор- маларына негізделуіне тиіс еді. 1868 жылғы Ереж енің 21-бабында қауымдардың өзара келісуімен кыс- тауларда да, ж айлаударда да егін егу мен шөп шабуға арнайы учаскелер бөліне алаты н-ды . М ұндай учаскелер ж еке адамдар арасында «олардың ғұрыпқа сәйкес ерікті келісімі бойынша» бөлінді. Ж ер учаскесін иелену- ге белгілі бір қауымға жататын адамның ғана құкығы болғандықтан, олар ды бөгде адамның пайдалануға қүқығы болмады. Ол жерді кауымнан жал- ға ғана алып, оған жалға алғаны үшін ақысын төлей алатын. Бұл жағдайда жазбаш а түрде ш арт жасалып, ол уездік басқармада куәландырылуға тиіс болды. 1867—68 ж ы лдардағы У ақы тш а ережелерде барлы қ ормандар патш а лы к Ресейдің мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Осы заң ережелерінің салдарынан казақтар ормандарды пайдалану құқығынан мүлде дерлік ай- ырылған болып шықты. Қ ұдыққа қажетті құрылыс үшін де, ағашы үшін де қымбат ақы төлеу қажет болды. Орман ж арғы сы ны ң153 259-бабында казак- тар қыс кезінде от жағып үйін жылытуы, отын үшін белгілі бір жерлерде ғана ағаш кесіп, қамыс ора алады деп көрсетілген. 1866 жылғы Ереженің 234—235-баптарында пайдалы казбалар кеніштерін пайдалануға байланысты мәселелер реттелді. Ө н еркәсіп ш ілердің болы с 460 |